Azərbaycan
xalqının həyatında musiqi qədim zamanlardan
xüsusi yer tutmuşdur. Hələ orta əsrlərdə
bütün Şərq musiqi nəzəriyyəsinin Səfiəddin
Urməvi və Əbdülqadir Marağayi kimi korifeyləri
meydana gəlmişdir. XIII-XV əsrlərdə Yaxın və
Orta Şərq ölkələrində musiqi nəzəriyyəsinin
inkişafı onların adları ilə sıx
bağlıdır.
- Cənubi Azərbaycanı
özlərinin yiyəlik etdikləri geniş ərazilərin
mərkəzi etmiş monqol Xulaki hökmdarlarının
imperiyası XIV əsrin ortalarında dağıldıqdan
sonra Azərbaycanın şimalındakı Şirvan
torpaqlarında Şirvanşahlar sülaləsi öz müstəqilliyini
bərpa etmişdi. Ölkənin
qalan hissələrində türk Cəlairlər sülaləsi
möhkəmlənmişdi. Həmin dövrdə sənətkarlıq
inkişaf etməyə, ticarət əlaqələri
genişlənməyə başlamışdı. Gəncə,
Şamaxı, Bərdə, Təbriz, Ərdəbil kimi şəhərlərlə
yanaşı, Marağa da Azərbaycanın mədəniyyət
mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Şərq
aləminin böyük musiqiçisi, şairi, xəttatı Əbdülqadir
bin Qeybi Marağayi 1353-cü ildə Marağa şəhərində
doğulmuşdu. Əbdülqadir Marağayi böyük
istedada malik musiqiçi, müğənni, bir çox musiqi
alətlərində çala bilən ifaçı idi. Onun
yazdığı əsərlər musiqi nəzəriyyəsinin
inkişafına güclü təsir göstərmişdir.
Dünyanın şərqşünas alimləri Marağayini
musiqi haqqında orta əsr elminin sonuncu klassiki
adlandırmışlar .
Marağayi həyatının
birinci yarısında ifaçılıq və musiqi
yaradıcılığı fəaliyyəti ilə məşğul
olmuşdu. Atası məşhur
musiqiçi Mövlanə Qeybi də oğlunun lazımi səviyyədə
təhsil alması üçün əlindən gələni
əsirgəməmişdi. Əbdülqadir "Məqasid əl-Əlxan"
kitabında bu barədə belə yazmışdı:
"Atam Qeybi bir çox elmlərin, o cümlədən
musiqinin mahir bilicisi idi". Əbdülqadir dörd
yaşında ikən Quranı əzbər oxuya bilirdi. On
yaşı olanda qramatikanı, ritorikanı, stilistikanı
öyrənmişdi. Əbdülqadiri atası ilə birlikdə
alimlərin və şeyxlərin toplaşdığı məclislərə
dəvət edirdilər. Onun məlahətli və büllur səsi,
mürəkkəb musiqi əsərlərini məharətlə
oxuya bilməsi məclis iştirakçılarını
heyran qoyurdu. Marağayi həm də poetik əsərlər də
yaza bilirdi, mahir xəttat kimi ad çıxarmışdı.
Bir sözlə, onda musiqi, xəttat rəssam və şairlik
istedadı çox güclü idi. Fars, Azərbaycan və ərəb
dillərində dərin məzmunlu şeirlər
yazırdı. Azərbaycan dilində yazdığı
şeirlərində tuyuq deyilən mürəkkəb
türkdilli poeziya formasından məharətlə istifadə
edirdi (tuyuq formasında eyni cür səslənən, lakin
müxtəlif məna verən sözlər qafiyələşdirilirdi).
Marağayi belə
şeirləri "Segah", "Üşşaq", "Nəva"
muğamlarında ifa etməyi məsləhət
görürdü.
Bir müddət sonra Əbdülqadirin
musiqini dərindən bilən bir şəxs kimi şöhrəti
başqa şəhərlərə də
yayılmışdı. O, Təbrizə türk sülaləsinin sultanı
Üveys Cəlairin sarayında məşhur musiqiçilərin
və şairlərin, hətta şair və musiqiçi kimi
tanınan sultanın özünün də iştirak etdiyi məclislərə
dəvət almışdı. Sultan Üveys Cəlair gənc
musiqiçinin şərəfinə verdiyi fərmanda onu əsrin
bənzərsiz musiqiçisi adlandırmışdı.
1377-ci ildə
Marağayi "Alxani Siqana" ("Otuz mahnı") əsərində
saray məclislərinin birində başına gələn əhvalatdan
bəhs etmişdi. Sultan
Üveys Cəlairin vəfatından sonra taxta
çıxmış oğlu Sultan Hüseyn saray məclislərinin
birində Əbdülqadir Marağayiyə Ramazan ayının
30 gününün hər birinə ayrıca musiqi əsəri
yazmağı təklif etmişdi. Marağayi bu təklifə
razılıq vermişdi. Azərbaycanın tanınan
musiqiçisi Rizvanşah Təbrizi buna heç cür
inanmadığını söyləmiş və bu işin
baş tutacağı təqdirdə gənc musiqiçiyə
100.000 qızıl dinar verəcəyini bildirmişdi.
Həmin məclislərin
digər iştirakçıları - saray musiqiçiləri,
şairləri və əyanları da Əbdülqadir
Marağayi ilə mübahisə etməyə
başlamışdılar ki, o, Ramazan ayının hər bir
günündə oxunmalı olan 30 nuba yaza bilməz
(nubanın hərfi mənası sıra, növbə,
ardıcıllıq deməkdir. Nuba ərəb musiqisində vokal-instrumental kompozisiyaya
deyilir. IX əsrdə müəyyən musiqiçinin, yaxud
müğənninin xəlifənin hüzurunda xüsusi
ardıcıllıqla oxuduğu mahnılar nuba
adlanırdı). Əl-Marağayi özünün qeyri-adi
istedadı sayəsində sübuta yetirdi ki, hər bir
nubanın mayasını musiqi ladları (məqamları) və
ritmləri (usulatları) təşkil etdiyinə görə həmin
sayda nuba yazmaq mümkündür. Nubaların ərəb və
fars dillərində sözlərini həmin məclislərin
görkəmli şairləri, o cümlədən Sultan
Hüseyn yazmışdılar. Sultan Hüseyn onun sözlərinə
musiqini Hüseyni ahəngində yazmağı xahiş
etmişdi. Əbdülqadir Marağayi çox qısa bir
müddətdə 30 mahnı yaza bilmişdi. Mübahisədə
qalib çıxan Marağayi 100.000 qızıl dinarla
mükafatlandırılmışdı. O dövrün
hörmətli şəxsi sayılan Hacı Rizvanşah ibn Zəki
ət-Təbrizi gənc Əbdülqadirin böyük
istedadına vurğunluğunu nümayiş etdirərək
ona 100.000 qızıl dinar, üstəlik öz
qızını da ərə vermişdi.
Əbdülqadir
Marağayi həyatının mənasını musiqi incəsənətinin
mahiyyətinin dəqiqliklə aşkarlanmasında musiqi əsərlərinin
inkişaf və quruluş qanunlarını dərindən
öyrənməkdə görürdü. O, Şərqin məşhur alimlərinin
- Fərabinin, İbn Sinanın, Səfiəddin Urmavinin,
Qütbəddin Şirazinin, Əbu Əlinin və
başqalarının musiqi nəzəriyyəsinə dair əsərlərini
dərindən və hərtərəfli tədqiq etməkdən
yorulmurdu. Bütün bunların nəticəsində
Marağayi o vaxta kimi məlum olmayan yeni ritm silsilələrinə
söykənən əsərlər yaratmışdı. Həmin
ritm silsilələri üsul adlanırdı. 20 üsuldan
sonralar yeddisi bir neçə əsr müddətində
populyarlığını saxlamışdı. Abbasilər
dövründən islam musiqisinin əsas janrı nuba idi.
Hazırda nuba ərəb qərbində (Əlcəzairdə,
Liviyada, Tunisdə, Mərakeşdə) klassik musiqinin aparcı
janrı olaraq qalmaqdadır. Ərəblərdə ümumiyyətlə,
doqquzdan on beşədək nuba mövcuddur. Hər bir nuba 5-8
hissədən ibarətdir.
Marağayi bir çox
yeni musiqi əsərləri və musiqi traktatlarının
müəllifidir. Onun
"Kandz əl-Əlxan" ("Melodiyalar xəzinəsi")
traktatında melodiyalar Urməvinin hərf-rəqəm sistemi
ilə yazılmışdır. Hərflər səsin
yüksəkliyini, rəqəmlər isə uzunluğunu, məqamın
adını və ölçüsünü göstərir,
melodiyanın ritmini və tonların uyğunluğunu müəyyənləşdirirdi.
İngilis
musiqişünası C.Fermer bu traktatı təhlil edərək
yazmışdır ki, Marağayinin bəstələdiyi bəzi
melodiyalar türk xalqlarında indiyədək "Giyar"
adı ilə mövcuddur.
Marağayi 1405-ci ildə
yazmağa başladığı və 1413-cü ildə sona
çatdırdığı "Came əl-Əlxan"
("Melodiyaların məcmusu") nəzəri əsərindən
sonra "Məqasid əl-Əlxan" ("Melodiyaların təyinatı"),
"Lahiye" ("Musiqi"), "Favənd-i aşara"
("On fayda") musiqi traktatlarını da ərsəyə
gətirmişdi. O, musiqi nəzəriyyəsinə dair əsərlərində
bir musiqişünas və tədqiqatçı kimi zəngin
təcrübəsini yekunlaşdırmışdı. Marağayi
öz sələflərinin - Fərabinin və Urməvinin
musiqi nəzəriyyəsi ənənələrini davam etdirərək
musiqi elmini daha da zənginləşdirmişdi. Özünün
musiqi nəzəriyyəsində ilk dəfə olaraq muğam
termini ətraflı izahını tapmışdı. Getdikcə
mürəkkəbləşən, daim inkişafda olan musiqi
incəsənəti XIV əsrin əvvəllərində yeni
muğam yenilikləri - 12 muğamdan törənən 24
şöbə ilə zənginləşdirilmişdi. Əbdülqadir Marağayi
bütün 24 şöbə sistemini müfəssəl tədqiq
etmişdi.
Marağayi bu və ya
digər xalqın incəsənətinin məxsusi əlamətlərini
də aşkara çıxara bilmişdir.
Onun traktatlarının
faktik materialı həmin dövrdə Azərbaycanın musiqi
mədəniyyətinin nümunəvi mənzərəsini də
yaratmağa imkan vermişdi.
Marağayinin elmi əsərlərində
aşıq incəsənətinin - türkdilli xalqların mədəniyyətini
təmsil edən ozanların, baxşilərin, baksilərin incəsənətinin
tarixinə dair qiymətli məlumat vardır. Həmin mövzu musiqi alətlərinin
və musiqi janrlarının materialında
açıqlanır. Aşıqların əsas
çalğı alətini "Rum qopuzu", "Ozan
qopuzu", "Şıdırqı" adları ilə təqdim
edirdi. Beləliklə, müasir sazın quruluşunun məşhur
"Kitabi-Dədə Qorqud"da xatırlanan qopuzun
quruluşu ilə eyniləşdirilməsi hipotezi
Marağayinin əsərlərində özünün əlavə
elmi əsasını tapmışdır.
Marağayi türk xanəndələrinin
ifa etdikləri 9 əsas musiqi məqamını diqqətə
çatdırır. Onlardan
birincisi "Böyük məqam" adlanır. Güman ki,
bu, "Rast" məqamına işarədir. Ərəblər
"Rast" məqamına "Umm-əl-məqam", yəni
"Bütün məqamların anası" deyirlər.
Marağayi spesifik türk məqamlarından savayı,
"Üşşaq", "Nəva", "Busəlik",
"Bayatı Novruz" və s. bu kimi digər məqamların
da adlarını çəkir.
Ümumiyyətlə,
Marağayinin əsərlərində muğam nəzəriyyəsinə
və professional musiqinin bütün formalarına və
janrlarına böyük yer verilmişdir.
O, əksər musiqi
traktatlarını fars və Azərbaycan dillərində
yazdığı şeirləri ilə tamamlayır. Azərbaycan dilində
yazdığı şeirlərin birində öz həyatından
bir epizodu da təsvir etmişdir. Nə vaxtsa ağır xəstəliyə
düçar olmuş Marağayini zəmanəsinin ən
yaxşı həkimləri müalicə etməkdə
çətinlik çəkirlər. Bunu bilən musiqiçi
ud alətinin müşayiəti ilə oxumağa
başlayır: "Ey həkimlər, siz məni müalicə
edə bilmirsiniz. Ancaq bir şeyə təəccüblənməyin.
Məni ancaq ud müalicə edə bilər. Mənim
üçün ən yaxşı dərman musiqidir".
Həmin vaxtlar ud simli alətlərin
şahı hesab olunurdu.
XIV-XV əsrlərdə
islam aləminin şərq hissəsində çox sayda
müxtəlif musiqi alətləri mövcud idi. Musiqişünas Əbdülqadir
Marağayi bu alətlərin hamısının müfəssəl
təsvirini vermişdir. Türk musiqiçisi və səyyahı
Övliya Çələbinin verdiyi məlumat xüsusilə
qiymətlidir. Döyüşkən osmanlı türkləri
rəqs melodiyaları və marşlar çalmağa
üstünlük verirdilər. Onların, Avropada
yanıçar (türkcə "yenicərilər")
adlandırılan gənc türklərin hərbi orkestrlərində
böyük ölçülü kərənay adlı nəfəs
alətindən və təbillərdən savayı, ucadan səslənən
zurnadan da istifadə olunurdu. Türklər avropalılar
arasında yeni musiqi ritmlərini və musiqi alətlərini
yayırdılar. Türklərin çubuqla çalınan
böyük təbilləri Avropa orkestrlərində
litavrların (böyük barabanların) meydana gəlməsinə
səbəb olmuşdu.
Əbdülqadir
Marağayi və Övliya Çələbi öz
traktatlarında dörd simli çahar tarın, altı simli
şeştarın, üç simli setarın adlarını
çəkirlər. Bu alətlər bəlkə də bizim
müasir tarımızın sələfləri olmuşdur.
Marağayinin əsərlərində kamança, ney-tanbur,
rübab, rudhani və s. simli alətlərdən, ağ ney,
qara ney, ney-balaban, zurna, burqu və s. bu kimi nəfəs alətlərindən
bəhs edilir.
Yaxın və Orta Şərqin
orta əsr alimləri öz dövrlərinin bir çox elmləri
ilə məşğul olurdular. Lakin Əbdülqadir
Marağayi bütün istedadını və
gücünü əsasən musiqiyə həsr etmişdi. O
özünün elmi əsərlərinin üzünü bənzərsiz
xəttat dəqiqliyi ilə köçürməyi zəruri
hesab edirdi. Əbdülqadir Marağayinin əsərləri
Şərq aləmində musiqi haqqında elmin yüksək
zirvəsidir. Onun türk dilində yazdığı "Bizi
unutma" şeiri Azərbaycan ədəbi dilinin ilk nümunələrindəndir.
Məlum olduğu kimi, Əbdülqadir
Marağayi iki sülalənin - Cəlairlər və Teymurilər
sülalələrinin hakimiyyəti dövründə
yaşayıb yaratmışdır. Marağayi öz vətəni Azərbaycanda
ifaçılıq və musiqi yaradıcılığı
ilə məşğul olmuşdur. Gənclik illərində
Təbrizdə fəaliyyət göstərərkən Cəlairlər
sülaləsinin hökmdarı şeyx Üveysin diqqətini
cəlb etmiş və onun böyük hörmətini
qazanmışdı. Üveysdən sonrakı Sultan Hüseynin
hökmdarlığı dövründə Marağayi sarayda
yaşayıb yaratmışdır. Məxəzlərdən məlumdur
ki, digər Cəlair hökmdarı Sultan Əhməd də
Marağayiyə böyük hörmət bəsləmiş,
Təbrizdən Bağdada köçən zaman Əbdülqadiri
də özü ilə aparmışdı. Sultan Əhmədin
böyük hörmət əlaməti olaraq Marağayinin
yaradıcılığı haqqında əsər
yazdığı da məlumdur. Saray musiqiçilərinin
mövqeləri o qədər də möhkəm deyildi.
Onların taleyi hökmdarların dəyişməsindən və
şıltaqlıqlarından asılı idi. Bu Marağayidən
də yan keçməmişdi. Əmir Teymurun viranqoyucu
müharibələri xalqlara böyük bəlalar gətirmişdi.
1392-ci ildə Əmir Teymur Bağdadı zəbt edəndən
sonra elm və mədəniyyət xadimlərini Səmərqəndə
göndərmişdi. Onlardan biri də Əbdülqadir
Marağayi idi. Azərbaycan musiqiçisi Məvarənnəhrdə
(Amudərya və Sırdərya çayları
arasındakı ərazidə, daha doğrusu Əmir Teymurun
çox sevdiyi Səmərqənd şəhərində)
böyük şöhrət sahibi kimi tanınırdı. Əmir
Teymur 1397-ci ildə verdiyi fərmanda Marağayini
"Bütün musiqi bilicilərinin padşahı"
adlandırmışdı. Lakin vətən həsrəti
ustad musiqiçiyə rahatlıq vermirdi. Nəhayət ki, o, vətəni
Azərbaycana qayıda bildi. Həmin vaxt Teymur öz oğlu
Miranşahı Azərbaycanın hökmdarı təyin
etmişdi. Miranşah 1397-ci ildə ov zamanı atdan
yıxılarkən başından ağır yara alandan sonra
xasiyyətində qəribəliklər özünü
göstərməyə başlamışdı. O, şairlərə
heç bir səbəb olmadan da divan tuturdu. Buna görə də
onun sarayında dözülməz şərait
yaranmışdı. Əmir Teymur bundan xəbər tutan kimi
qoşunlarını İranın və Azərbaycanın
üstünə yeritmişdi. Teymurləng oğlu
Miranşahın həyatında baş vermiş ciddi dəyişikliklərin
səbəbini onun yaxın adamlarının törətdikləri
fitnə-fəsadlarda gördüyündən həmin
adamları Təbrizə çatan kimi qətlə yetirmək
tapşırığı vermişdi. Yaxınlaşmaqda olan
təhlükəni hiss edən Əbdülqadir Marağayi
Sultan Əhmədin hökmranlıq etdiyi Bağdada getməyi
lazım bilmişdi. Ona Bağdadda da rahat yaşamaq müyəssər
olmamışdı. 1400-cü ildə Şam (Dəməşq)
şəhərini alan Əmir Teymur İraqa doğru irəliləməyə
başlamışdı. O, Bağdada girəndən sonra
Marağayini tutmaq və qətlə yetirmək əmri
vermişdi. Əmir Teymura elə gəlirdi ki, oğlu
Miranşahın pis günə düşməsinin səbəbkarlarından
biri də Əbdülqadir Marağayidir.
Əbdülqadir
Marağayini ölümün pəncəsindən onun Teymurun
sarayında qəzəbli əmirin qarşısında
özünün bənzərsiz səsi ilə Quran surəsini
oxuması qurtarmışdı. Tarixin ən qəddar hökmdarlarından sayılan Əmir
Teymur Əbdülqadirin yüksək sənəti
qarşısında davam gətirməyərək ustad
musiqiçini əfv etmiş və onun yenidən saray
musiqiçisi olmasına qərar vermişdi. Səmərqəndə
göndərilən Marağayi bir müddət Teymurun nəvəsi
Sultan Xəlilin sarayında yaşamışdı. Sonralar
Herat şəhərinə köçən Marağayi
ömrünün sonuna qədər yerli hökmdar Şahruxun
sarayında yazıb yaratmışdı. 1434-cü ildə
Herat şəhərinin özündə və ətraflarında
baş verən vəba xəstəliyinə yoluxan
böyük musiqiçi və müğənni, Əmir
Teymurun "musiqi bilicilərinin padşahı"
adlandırdığı Əbdülqadir Marağayi həyatı
ilə vidalaşmışdı.
Marağayinin orta əsrlərin
Şərq klassik musiqisinə aid elmi əsərləri indi də
öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Qədirbilən Azərbaycan
xalqı musiqi aləmində tayı-bərabəri olmayan Əbdülqadir
Marağayinin xatirəsini əziz tutur və onunla həmişə
fəxr edir.
Arif HÜSEYNOV
Azərbaycan.- 2009.- 12 iyul.- S. 5.