Torpaqların su təminatının və meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması yüksək məhsuldarlıq götürülməsinin əsasıdır

 

Bu gün ölkə melioratorları peşə bayramlarını - Meliorator Gününün üçüncü ildönümünü qeyd edirlər. İki il əvvəl Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev hər ilin iyun ayının 5-nin meliorasiya və su təsərrüfatı işçilərinin peşə bayramı - Meliorator Günü kimi təsis edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. Melioratorlar bunu ölkə rəhbəri tərəfindən respublikada məhsul bolluğu yaratmaq kimi müqəddəs və şərəfli işlərində onların əməyinə verilən yüksək qiymət kimi dəyərləndirirlər.

Azərbaycan qədim suvarma əkinçiliyi diyarıdır. Ölkə ərazisində suvarma aparmadan və müvafiq meliorativ tədbirlər görmədən əkinçilikdən yüksək məhsuldarlıq götürülməsi mümkün deyildir. Bu səbəbdən də ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı əsasən mühəndis-texniki meliorasiya və irriqasiya sistemləri ilə təchiz edilmiş 1432,7 min hektar suvarılan torpaqlarda cəmləşdirilmişdir. İstehsal olunan məhsulun 90 faizə qədəri suvarılan torpaqlardan götürülür. Suvarılan sahələrin 126 min hektarı işğal altındadır.

Suvarılan torpaqlar yüksək mühəndis-texniki səviyyədə inşa edilmiş meliorasiya və irriqasiya fondları ilə təchiz olunmuşdur. Bu torpaqların 609 min hektarında kompleks meliorasiya işləri aparılmış, 288 min hektar sahə ilə təchiz edilmişdir. Suvarılan sahələrdə 52,1 min km suvarma kanalları, 29,8 min km kollektor-drenaj şəbəkələri çəkilmiş, onların üzərində 117 min hidrotexniki qurğu, 941 nasos stansiyası inşa edilmişdir.

Çaylarda axının qeyri-mütənasibliyinin qarşısını almaq və su ehtiyatlarından ölkə iqtisadiyyatında səmərəli istifadə etmək məqsədilə 135 su anbarı, 16 hidroqovşaq tikilmiş, yeraltı sulardan suvarma və məişət ehtiyaclarını ödəmək üçün 7212 subartezian quyusu qazılmışdır. Əkin sahələrini və yaşayış məntəqələrini çayların daşqın və sel sularından qorumaq məqsədilə 132 km daş-beton və beton, 1643 km torpaq bəndlər tikilmişdir.

Bu geniş meliorasiya və irriqasiya fondlarının əksəriyyəti ulu öndər Heydər Əliyevin respublikamıza rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə, onun şəxsi təşəbbüsü və yaxından köməyi ilə yaradılmışdır. Ulu öndərin meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə diqqət və qayğısı İttifaq rəhbərliyində olan zamanlarda, eləcə də 1993-cü ildə müstəqil respublikamıza hakimiyyətə yenidən qayıtdıqdan sonra da davam etmişdir.

Hakimiyyətə gəldiyi ilk dövrlərdə ölkədə mürəkkəb siyasi durum, iqtisadi böhran, müharibə şəraiti, məcburi köçkün, qaçqınlar problemi və üstəlik vətəndaş qarşıdurması təhlükəsi hökm sürən bir vaxtda ulu öndər ölkə iqtisadiyyatında islahatlar aparılmasını təkidlə tələb etdi və onun həyata keçirilməsinə rəhbərliyi bilavasitə öz üzərinə götürdü.

Aqrar sahədə aparılan islahatlarla paralel meliorasiya və su təsərrüfatında da islahatların aparılmasına başlanıldı. İlk növbədə islahatların normativ-hüquqi bazası yaradıldı. Bu məqsədlə 30-dan artıq normativ-hüquqi sənəd, o cümlədən "Meliorasiya və irriqasiya haqqında" qanun (1996-cı il), "Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi" (1997-ci il), "Hidrotexniki qurğuların təhlükəsizliyi" (2003-cü il) haqqında qanunlar qəbul edildi.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin xüsusi qərarı ilə keçmiş kolxoz, sovxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin balansında olmuş təsərrüfatdaxili meliorasiya və irriqasiya sistemləri Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin balansına götürüldü və onların təmir-bərpasına, təmizlənməsinə başlanıldı.

Su ehtiyatlarından səmərəli və qənaətlə istifadə edilməsi məqsədilə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olaraq 1997-ci ildən tədricən sudan pullu istifadəyə keçildi, suyun paylanmasını təşkil etmək üçün qanunvericiliyə uyğun olaraq yerlərdə sudan istifadəedənlər assosiasiyalarının (SİA) yaradılmasına başlanıldı. 2000-2004-cü illərdə təxminən 740 min hektar suvarılan sahəni əhatə edən 585 SİA yaradılıb fəaliyyətə başladı.

Ulu öndərin göstərişləri əsas tutularaq, xarici investisiyalar ilk növbədə meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə yönəldildi. İslam İnkişaf Bankının və Dünya Bankının ayrıdığı kreditlər hesabına 2000-ci və 2002-ci illərdə Baş Mil-Muğan kollektorunun 52,7 km uzunluğunda ikinci hissəsi və kollektorun Araz çayı ilə kəsişməsində düker tikilib istifadəyə verildi. İslam İnkişaf Bankının ayırdığı əvəzsiz vəsait hesabına Azərbaycanın və Türkiyənin layihə şirkətləri tərəfindən Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulması üzrə unikal bir sxem hazırlandı. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait hesabına isə Vayxır su anbarının tikintisinə başlanıldı.

İqtisadiyyatımızın bütün sahələrində olduğu kimi, meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə də diqqət və qayğı hazırda möhtərəm Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması və Meliorator Gününün təsis edilməsi barədə imzaladığı fərmanlar, sahə üzrə həyata keçirilən layihələrlə yaxından tanışlığı, yerlərdə olarkən su təsərrüfatı obyektlərinə getməsi, "Taxtakörpü" və "Şəmkirçay" su anbarlarının təməlqoyma mərasimlərində iştirak etməsi, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2007-ci ildə sosial-iqtisadi inkişafın yekunlarına və 2008-ci ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr edilmiş iclaslarda sahədə aparılan işlərə yüksək qiymət verməsi dövlət başçısının bu sahəyə diqqət və qayğısının bariz nümunəsidir.

Cənab İlham Əliyevin təsdiq etdiyi və icrası uğurla başa çatdırılmış Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramı (2004-2008-ci illər) və hazırda həyata keçirilən "Ölkədə əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair", Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı üzrə (2009-2013-cü illər) dövlət proqramları qeyri-neft sənayesi, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahələrinin inkişafında mühüm rol oynamış və oynamaqdadır. Həmin proqramlar çərçivəsində respublikamızda meliorasiya və su təsərrüfatı sistemində son dərəcə vacib və dəyərli olan bir çox nəhəng layihələrin reallaşdırılmasına başlanılmışdır.

Dövlət başçısının bu sahəyə diqqətinin nəticəsi olaraq son 5 ildə meliorasiya tədbirlərinə ayrılan vəsaitin həcmi 4,3 dəfə, bütün maliyyə mənbələri hesabına əsaslı kapital qoyuluşu 22 dəfəyə yaxın artmışdır. Bunun nəticəsində mövcud meliorasiya və irriqasiya obyektlərinin istismarı xeyli yaxşılaşmış, sistem üzrə işçilərin əməkhaqqı 5,7 dəfə artmış, sahənin maddi-texniki bazası gücləndirilmişdir. 247 km təsərrüfatlararası suvarma kanalları, 244 km kollektor-drenaj şəbəkələri tikilib bərpa edilmişdir. 201 min hektar suvarılan torpaqların su təminatı və meliorativ vəziyyəti yaxşılaşdırılmış, 479 ədəd subartezian quyusu qazılmış, respublika çaylarında 69,7 km uzunluğunda beton, daş-beton və digər sahilbərkidici bəndlər qurulmuşdur. Respublikamız üçün böyük əhəmiyyəti olan Baş Mil-Muğan kollektorunun üçüncü hissəsinin, Xanarx kanalının, Vayxır su anbarının, Yuxarı Mil kanalının 4,23 kilometrlik hissəsinin, Qarqar çayında suqəbuledici qurğunun və 8,065 km kanalın, Göyçay çayında suqəbuledici qurğunun, Şəmkir maşın kanalının birinci növbəsinin tikintisi başa çatdırılmışdır. Təməli möhtərəm Prezident İlham Əliyev tərəfindən qoyulmuş Taxtakörpü su anbarının və Vəlvələçay-Taxtakörpü, Taxtakörpü-Ceyranbatan kanallarının, uzun illərdən tikintisi yarımçıq qalmız Tovuzçay və Göytəpə su anbarlarının tikintisi davam etdirilmiş, Mil və Qarabağ zonasının 200 min hektardan artıq ərazisindən drenaj sularının Baş Mil-Muğan kollektoruna axıdılmasını nəzərdə tutan Mil-Qarabağ kollektorunun yenidən qurulmasının layihəsinin hazırlanması başa çatdırılmışdır.

Meliorativ sistemlərin istismarına ayrılan vəsait daxilində səhmdar cəmiyyəti tərəfindən son dövrdə hər il orta hesabla 3000-3200 ədəd hidrotexniki qurğu, 300-350 nasos stansiyası, 1400-1500 subartezian quyusu təmir edilib işlək vəziyyətə gətirilmiş, kanal və kollektorlarda 25-30 milyon kbm lildən təmizləmə işləri aparılmışdır. Sel və daşqın sularının qəzasız buraxılmasını təmin etmək məqsədilə hər il dağ çaylarında 8-8,5 mln. kbm həcmində təmizləmə və məcratəmizləmə işləri görülmüş, 50-60 min kbm həcmində daş-beton, beton, şax-daş və faşin bəndlər quraşdırılmışdır. Kür və Araz çaylarında mövcud bəndlərin hündürləşdirilməsi və bərkidilməsi işləri həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlər nəticəsində hər il əkin altında istifadə olunan 1318-1320 min ha suvarılan sahələr vaxtında və tələb olunan miqdarda su ilə təmin olunmuşdur.

Hazırda meliorativ sistemlərdə istismar-təmir və əsaslı tikinti işləri da müvəffəqiyyətlə davam etdirilir.

Səhmdar cəmiyyətlə sudan istifadəedənlər birlikləri arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq davam etdirilmiş, 2008-ci ildə onlarla müqavilələrin bütünlüklə bağlanılmasına nail olunmuş və 3276 min manat vəsait toplanmışdır.

"Meliorasiya və irriqasiya haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununa edilmiş dəyişiklik və əlavələrə uyğun olaraq sudan istifadəedənlər birliklərinin yaradılmasına və eyni zamanda qanun təsdiq olunanadək sudan istifadəedənlər assosiasiyaları kimi fəaliyyət göstərən assosiasiyaların yenidən dövlət qeydiyyatından keçirilməsinə başlanılmışdır. Bu günə qədər bu sahədə müəyyən işlər görülmüş və 1320 min hektar suvarılan sahələri əhatə edən 535 birlik yaradılıb qeydiyyatdan keçmişdir.

Əsaslı tikinti obyektlərində Dünya Bankının krediti hesabına həyata keçirilən "2-ci irriqasiya" layihəsi çərçivəsində respublikanın Sabirabad, Saatlı, İmişli, Beyləqan, Ağcabədi, Zərdab, Goranboy, Xaçmaz, Quba, Naxçıvan MR-in Babək və Şərur rayonları ərazisində suvarma-drenaj şəbəkələrinin bərpası və Bəhrəmtəpə Hidroqovşağının yenidən qurulması işləri davam etdirilmiş, Goranboy rayonu ərazisində 1326 ha, Quba rayonunda 2005 ha, Sabirabad rayonunda 1800 ha, Saatlı rayonunda 3718 ha, İmişlidə 1889 ha və Naxçıvan MR-in Şərur rayonunda 2779 ha, Babək rayonunda 2937 ha sahədə suvarma-drenaj şəbəkələrinin bərpası başa çatdırılmışdır.

Asiya İnkişaf Bankının krediti hesabına "Selə qarşı tədbirlər layihəsi" çərçivəsində respublikanın Balakən, Qax, Oğuz və Naxçıvan MR-in Şərur rayonlarının ərazisində çaylarda mühafizə bəndlərinin tikintisi davam etdirilərək 3106 pm uzunluğunda sahilbərkitmə işləri görülmüşdür. Layihə üzrə tikinti işləri tamamlanmışdır.

Füzuli rayonunun Haramı düzündə məskunlaşmış məcburi köçkünlərin əkin sahələrini suvarma suyu ilə təmin etmək üçün Yuxarı Mil kanalı üzərində nasos stansiyasının və suvarma şəbəkəsinin, Neftçala rayonu ərazisində 13,4 min ha sahədə su təminatının yaxşılaşdırılması məqsədilə Neftçala magistral kanalının, Yuxarı Qarabağ kanalı maşın qolunun, Kürdəmir rayonunda Axtaçı-Ərəbqubalı kanalının tikintisi, Salyan rayonunda Akuşa kanalının yenidən qurulması, Ağstafa rayonunda Candar kanalının əsaslı təmiri, Füzuli və Ağcabədi rayonları ərazisində yerləşən Laçın qış otlaqlarında müvəqqəti məskunlaşmış məcburi köçkünlərin su təchizatının yaxşılaşdırılması üçün təsərrüfatlarası kanalların tikintisi davam etdirilmişdir.

Respublikamızın qərb bölgəsi üçün çox böyük əhəmiyyəti olan Şəmkirçay su anbarı kimi nəhəng bir layihənin həyata keçirilməsi üçün bütün hazırlıq işləri başa çatdırılmış və tikilişinə başlanılmışdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 25 may 2009-cu il tarixində bu bölgəyə səfəri zamanı su anbarının təməlini qoymuşdur.

Meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində həyata keçirilmiş ardıcıl və məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində suvarılan torpaqların meliorativ vəziyyəti və su təchizatı ildən-ilə yaxşılaşmış, becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı yüksəlmişdir. 2006-cı illə müqayisədə 2008-ci ildə taxılın məhsuldarlığı hektardan 0,6 sentner, şəkər çuğundurunun məhsuldarlığı 20,2 sentner, bostan-tərəvəz bitkilərinin məhsuldarlığı 3 sentner artmışdır.

Meliorasiya və irriqasiya sistemlərinin lazımi səviyyədə istismarının təşkili, suvarılan torpaqların su təminatının və onların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, inkişafı, sel və daşqın sularının zərərli təsirinə qarşı mübarizə tədbirlərinin gücləndirilməsi sahəsində səhmdar cəmiyyəti fəaliyyətini davam etdirir.

Cari ildə 1332 min hektar sahənin su təminatı nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda dənli bitkilərin suvarılması başa çatmaq üzrədir. Digər kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarılması davam etdirilir.

Respublikanın melioratorları bundan sonra da qarşıda duran vəzifələrin ləyaqətlə yerinə yetirilməsi üçün bütün imkan və bacarıqlarından istifadə edəcək, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırılmasına və ölkədə məhsul bolluğunun yaradılmasına öz töhfələrini verəcəklər.

 

 

Əhməd Əhmədzadə,

Meliorasiya və Su Təsərrüfatı

Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin sədri

 

Azərbaycan.-2009.-5 iyun.-S.3.