Qarabağ - milli sənət xəzinəmizin beşiyi
Qarabağın ədəbi tarixi
çox qədimdir. Bu bölgə zaman-zaman bəşər mədəniyyətinə
böyük dahilər, istedadlı sənətkarlar bəxş
edib. Musiqinin, təsviri sənətin, şeirin, el nəğmələrinin
beşiyi olan qədim Qarabağ haqqında müxtəlif
qaynaqlarda, xüsusən də qədim Suriya mənbələrində
maraqlı məlumatlar var. Diqqət çəkən bir
faktın üzərində dayanaq: hələ XI əsrin ərəbdilli
qarabağlı şairi Məsud ibn Namidar "İncil"i ərəb,
fars dilləri ilə yanaşı, türk dilinə də
ustalıqla tərcümə edib. Böyük türk alimi
Mahmud Kaşkarinin "Divani-Lüğəti-Türk"
adlı məşhur əsərində Qarabağla ədəbi
ənənə arasında ilk genetik amillər haqqında ətraflı
məlumatlar verilmişdir. M.Kaşkarinin bu əsərindəki
mükəmməl məlumatlar, materiallar, etnoqrafik və toponomik
əlamətlər sübut edir ki, dünya şöhrətli
alim "folklor xəritəsi"nə Qarabağın uca
dağları, əsrarəngiz çayları, düzləri,
gölləri, quşqonmaz qayaları, vadiləri və
bunlardan poetik şirə tək çəkilən milli
sərvətləri daxil olmuşdur. Çox təəssüflər
olsun ki, Qarabağın təkcə coğrafi hüdudları
deyil, "bədii ərazi"si də tarix boyu dəyişdirilmişdir.
Bu əzəmətli diyarın bədii xəritəsi
haqqında ətraflı bilgilər İran, Turan, ərəb
tarixçiləri ilə yanaşı, bu torpaqda vaxtilə
yaşamış söz nəhənglərinin də
araşdırmalarında təkrar-təkrar
vurğulanmışdır. Görkəmli xəttat, şair,
elm və mədəniyyət xadimi Müştəhidzadə
bir şeirində Qarabağın ədəbi tarixi sərhədlərini
çox dəqiqliklə qələmə alıb:
Sınıq körpü,
Mülki-İran,
Gün batanı Basarkeçər,
İrəvan,
Qibləsidi Araz çayı,
Naxçıvan,
Cahangirlər diyarıdır
Qarabağ!
Təəssüf ki, bu qəhrəmanlar
diyarı zaman-zaman yadelli işğalçıların hədəfinə
tuş gəlmiş, dəfələrlə talanmış,
parçalanmış, bölünmüş və müəyyən
hissəsi bu gün də yağı tapdağındadır.
Qeyd etdiyimiz kimi, Qarabağın ədəbi tarixi çox qədimdir. Tarixi mənbələrin
hansı səhifəsini vərəqləsən, o möhtəşəm
mühitdən mükəmməl məlumatlar verəcək.
Sovet dövründə Bakıda fəaliyyətə
başlayan Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının Qarabağ bölməsi də
yaradılmışdır. Bu bölmə o vaxtlar Xankəndidə
yerləşirdi. Qarabağ yazıçılar bölməsinin
üzvlərinin əksəriyyətinin azərbaycanlılardan
ibarət olmasına baxmayaraq, həmişə bu qurumun sədri
mütləq erməni təyin edilərdi. Hətta
mükafatlandırma, ad alma məsələlərində azərbaycanlı
yazıçı və şairlərin isimlərinin üzərindən
xətt çəkilər, onların halal payı ermənilərə
verilərdi. Məlum hadisələrdən sonra
Qarabağın ərazisində yaşayıb-yaradan
yaradıcı qüvvələr öz doğma yurdlarından
perik düşdülər. Soydaşlarımız
Dağlıq Qarabağın ərazisindən zorla və vəhşiliklə
qovuldular. Uzun müddət qarabağlı şair və
yazıçıların sorağı müxtəlif yerlərdən
gəlirdi. Ara-sıra mətbuatda dərc edilən ədəbi
yazıları oxuduqca xəbər tuturduq ki, kim sağdır,
kim dünyasını dəyişib.
Nəhayət, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin təşəbbüsü ilə
bu pərakəndəliyə son qoymaq üçün
Qarabağ yazıçılar bölməsinin yenidən
yaradılmasına rəvac verildi. Hazırda bu qurum Ağcabədidə
fəaliyyət göstərir. Qurumun sədri şair və ədəbiyyatşünas,
pedaqoq Ənvər Əhməddir. Qurum bu rayonların
yazarlarını birləşdirir: Yevlax, Bərdə,
Ağdam, Ağcabədi, Goranboy, Tərtər, Beyləqan,
Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Şuşa, Ağdərə,
Xocalı, Xankəndi, Kəlbəcər, Qubadlı,
Laçın. Bəllidir ki, bu rayonların əksəriyyəti
işğal altındadır. İndi Ağcabədidə bir
araya gələn qələm sahiblərinin ən böyük
arzusu tezliklə doğma yurda qayıtmaq, onun müqəddəs
qoynunda yaşayıb-yaratmaqdır.
Qarabağ yazıçılar
bölməsinin sədri Ənvər Əhmədlə
redaksiyamızda görüşdük. Söhbət əsnasında
Qarabağ ədəbi mühitinin tarixinə nəzər
saldıq. Ənvər Əhməd dedi:
- Qarabağ ədəbi mühiti
həmişə Yaxın və Orta Şərqdə
böyük təsir qüvvəsinə malik olub. X-XI əsrlərdə dünyanın
düşüncə tarixində əfsanəvi sənət nəhəngləri
olan Səid ibn Əmirül Bərdai, Əbdül Bəkr Bərdai,
Məhəmməd İbn Abdulla Bərdai Azərbaycan
xalqının söz ustadları kimi məşhurlaşmışdılar.
X-XII əsrlərdə ömrünün sonuna qədər
ərəb işğalçılarına qarşı
mübarizə aparıb əqidəsindən dönməyən
xalq qəhrəmanı Babək, poeziya nəhənglərindən
olan Məsud ibn Namidar, Mücərəddin Beyləqani və
onlarca başqaları Qarabağın bağrından
qopan şəxsiyyətlər idilər və onlar əbədilik,
qəhrəmanlıq dastanı yaratdılar.
- Məşhur rəssam, şair,
nəqqaş Mir Möhsün Nəvvab da şuşalı idi.
- Bəli, o, həm də hərtərəfli
bir şəxsiyyət olub. Mir Möhsün Nəvvabın tərtib
etdiyi "Tərkireyi-Nəvvab"da yüz şairin adı
çəkilir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlində
təkcə Şuşada onlarca yazıçı, mühərrir,
tarixçi, filosof, şair fəaliyyət göstərib. Onlardan Firudin bəy Köçərli, Haşım
bəy Vəzirov, Əhməd bəy Cavanşir, Mirzə
Adıgözəl bəy, Mirzə Yusif, Mir Möhsün Xəzani,
Mirzə Camal, Həsənəli xan Qarabağlı, Mirzə
Camal oğlu, Rzaqulu bəy kimi ölməz şəxsiyyətlərin
adlarını fəxrlə çəkmək olar.
- Bu, təkzibedilməz faktdır
ki, yeni milli şeir məktəbinin əsası XVIII əsrdə
məhz Qarabağda qoyulub...
- Elədir. Buna görə də
müdriklər belə deyiblər: "Hər şeir yuvası
Qarabağ olmaz". Bu mənada biz unudulmaz Molla Pənah Vaqifi
hörmət və ehtiramla yad etməliyik. Uzun illər
Qarabağda yaşayıb-yaratmış bu klassikimiz Azərbaycan
poeziyasına ana dilimizin şirinliyini gətirdi. Qasım bəy
Zakir, Baba bəy Şakir, Abdulla bəy Asi, Cani oğlu
Abdullanın ədəbi irsi haqlı olaraq Vaqifin ana
südü kimi təmiz, büllur poeziyası ilə üzvi
surətdə bağlıdır.
- Tarixi mənbələrdə də
göstərilir ki, Qarabağda, xüsusilə də onun dilbər
guşəsi olan qədim Şuşada həmişə
müxtəlif ədəbi məclislər fəaliyyət
göstərib.
- Bu, danılmaz həqiqətdir. Əvvəlcə
Hacı Abbas Ağahininin, sonra isə məşhur şair, xan
qızı Xurşud banu Natəvanın evində "Məclisi-üns"
təşkil edilmişdir. Bu məclisin 30-dan artıq
üzvü olub. Bu şairlərin sırasında
aşağıdakı sənətkarların adları ədəbiyyat
tariximizə qızıl xətlə yazılıb: Mirzə Rəhim Fana, Mirzə Həsən
Yüzbaşı, Mirzə Ələsgər Növrəs,
Mirzə Haqverdi Səfa və onlarca başqaları. Xan
qızı Natəvanla bərabər Mir Möhsün Nəvvabın
təsis etdiyi "Məclisi-fəramuşan"da da
çoxlu şair, rəssam, nəqqaş iştirak edirdilər.
Fatmaxanım Kəminə, Mirzə Məhəmməd Katib və
başqaları o dövrdə çox məşhur idilər.
Mütləq demək lazımdır ki, Qarabağın ədəbi
mühitində şeir, ozan, aşıq sənəti, musiqisi,
nağılları folklor nümunələri ilə vəhdətdə
yaradılıb. XVII-XVIII əsrlərdə
Qarabağın ədəbi mərkəzi sanki bir od vulkanı
kimi püskürürdü. Həqiqətən də
Qarabağ milli sənət xəzinəmizin beşiyidir. Əgər
azman söz zərgərlərinin siyahısını tutsaq,
bu çox uzun olar. Sarı Aşıq,
Aşıq Pəri, Ağa Bəyim Ağa, Məhəmməd
bəy Cavanşir, Gülablı Qənbər, Aşıq
Valeh, Qasım bəy Zakir, Cəfərqulu xan Nəva, Əli
Murad və onlarca başqa fədai belə söz sahibləri
idi.
- Bu dediklərinizlə bərabər,
Qarabağın ədəbiyyatı, mədəniyyəti,
tarixi, fəlsəfəsi, həm də bütövlükdə
dünyaca məşhur olan "Qarabağnamə"lərdə
də öz əksini tapıb.
- Doğru qeyd edirsiniz. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə",
Mirzə Camal Cavanşir "Qarabağ tarixi", Rzaqulu bəy
Mirzə Camaloğlu "Pənah xan və İbrahim Xəlil
xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri",
Mirzə Mehdi Xəzani "Qarabağ tarixi", Əhməd bəy
Cavanşir "Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyəti"
əsərlərində Qarabağ haqqında hər cür məlumat
var.
- Yaxşıdır ki,
kökündən qaynaqlanan Qarabağ ədəbi mühiti bu
gün də yaşamaqda və mübarizə aparmaqdadır.
- Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin Qarabağ bölməsi milli
poetik köklər üzərində rişə tapır.
Bölmənin nəzdində çalışan ədəbi
qüvvələr öz sələflərinin yolunu cəsarətlə
və ləyaqətlə davam etdirirlər. Bölməmizin
50-dən çox üzvü var. Hər bir qələm sahibi
möhkəm inam və əqidə ilə yaralı
Qarabağın ağrılı dərdini poeziyaya, nəsrə
gətirərək tarixi həqiqəti yazır. Bu bölmədə fəaliyyət göstərən
yazıçı və şairlər həm də müstəqil
dövlətimizin əbədi varlığına ürəkdən
inanaraq inkişafımızı tərənnüm edirlər.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin arzu və istəkləri,
yurda qayıdış inamı və Prezident İlham Əliyevin
apardığı hərtərəfli, genişmiqyaslı
tarixi fəaliyyət yazılarımızın qayəsini təşkil
edir. Qarabağ bölgəsinin istedadlı
şair və yazıçıları arasında Xasay Mehdi, Rəhilə
İsmayıllı, Tahir Rza, Şiruyyə Şəhriyar, Şöhlət
Əfşar, Qasım Qırxqızlı, Vaqif Kəhrizli,
Seyid Hüseyn, Elman Hüseynoğlu, Vahid Əlifoğlu,
Mürvət Qədimoğlu, Adil Cümşüdoğlu,
Seyid Mirəli, Əyyub Şirlanlı, Allahyar Xocalı,
Məhsəti, Vüsal Muxtarov kimi coşqun ruhlu şair və
yazıçıların adlarını çəkə bilərik.
Qarabağa dönüş, qaçqın,
köçkün, didərgin həyatı, eyni zamanda, ən
ali arzularımız bölgə yazarlarının
yaradıcılıq amalıdır.
Sənət
dostlarının, rəhbərlik etdiyi qurumun üzvlərinin
hər biri haqqında ağızdolusu danışan Ənvər
Əhməd özü barədə susmağa üstünlük
verdi. Ömrünü, gününü ədəbiyyata və
pedaqoji fəaliyyətə bağlamış Ənvər Əhməd
uzun illər rayon qəzetlərində işləmiş, eləcə də
Xankəndidə fəaliyyət göstərən Pedaqoji
İnstitutda baş müəllim və dosent kimi
çalışmışdır. Sonralar isə
...Onların qətiyyətli ədəbi fəaliyyətləri sayəsində Qafqazın konservatoriyası sayılan Qarabağın böyük mənalı, milli ruhlu ədəbiyyatı yaranmaqda davam edir. Bu ədəbiyyatın keşiyində duran bölgə yazarları siyasi cəhətdən kamil, ədəbi mənəvi baxımdan xalqına, torpağına, millətinə son dərəcə bağlı insanlardır. Əminliklə demək olar ki, onların hər biri Qarabağa qayıdış ədəbiyyatının yaradılmasında müstəsna rol oynayacaq.
Flora Xəlilzadə
Azərbaycan.-2009.-5 iyun.-S.7.