İnsan hüquqlarının etibarlı təminatı demokratik dəyərlərə həssas münasibətin ifadəsidir

Bununla ikinci dəfədir ki, 18 iyun Azərbaycanda İnsan Hüquqları Günü kimi qeyd olunur. Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra ilk dəfə 1998-ci il iyunun 18-də ümummilli lider Heydər Əliyev "Azərbaycan Respublikasında İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı"nı təsdiq etmişdir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 17 iyun 2007-ci il tarixli fərmanı ilə 18 iyun tarixinin - "İnsan Hüquqları Günü" elan olunması da məhz bu əlamətlar tarixdən qaynaqlanır.

İnsan hüquqları tarixən bəşəriyyətin can atdığı ən ali ideallardan olmuş, insanlığın azad, firavan və layiqli cəmiyyətə qovuşmaq istəyini təcəssüm etdirmişdir. İnsanın istər cəmiyyət, istərsə də dövlət tərəfindən pozula bilməyən hüquqlara sahib olması ilə bağlı ideyalar hələ antik dövrlərdə meydana gəlmiş, stoiklərin və epikürcülərin adı ilə bağlı qədim yunan fəlsəfi məktəbi, eləcə də romalı Siseron və onun davamçıları insanın həyatını ictimai mənafedən və dövlətin siyasi maraqlarından üstün tutmuşlar.

Dünyanın özü kimi qədim olan insan hüquqları anlayışının fəlsəfi əsaslarının işlənib hazırlanması isə son üç əsrin payına düşür. XVIII əsrdən etibarən Avropada insan hüquqları nəzəriyyələri təşəkkül tapmağa başlamış, Avropa ayrılmaz insan hüquqlarının (yaşamaq hüququ, azad olmaq hüququ) və vətəndaş hüquqlarının (söz və vicdan azadlığı, təhlükəsizlik və mülkiyyət hüququ) meydana çıxmasının şahidi olmuşdur. Siyasi hüquqlar (ümumi seçkilər, gizli səsvermə, respublika quruluşu, xalq özünüidarəsi, cəmiyyət və birliklərin sərbəstliyi, siyasi həyatda və hakimiyyət sistemində iştirak etmək və. s hüquqlar) XIX əsrdə əldə edilmişdir. XX əsr isə bütün bu hüquqlar sırasına sosial hüquqları əlavə etmiş, insan hüquqları ideyası və həmin ideyanın həyata keçirilməsi təcrübəsi ötən əsrdə bütün dünyaya yayılmışdır. İnsan hüquqları anlayışının bugünkü mənzərəsi İkinci dünya müharibəsi zamanı və müharibədən sonrakı ilk illərdə formalaşmışdır.

Müasir dünyada miqyasına və əhəmiyyətinə görə insan hüquqları sahəsində ən mühüm sənəd isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Baş Məclisinin 1948-ci il 10 dekabr tarixli Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi sayılır. Bəyannamədə insan hüquq və azadlıqlarının ümumbəşəri səciyyə daşıdığı, heç bir dövlətin daxili işi olmadığı vurğulanmış, həmçinin yaşamaq, azadlıq, bərabərlik, mülkiyyət və təhlükəsizlik haqqı sivil cəmiyyətlərin ali məqsədləri kimi önə çəkilmişdir.

"İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamə"nin qəbuluna qədər BMT Nizamnaməsində, bir sıra ölkələrin konstitusiyalarında insan hüquqları daha çox cəmiyyətin özülü kimi qəbul edilmişdir. Nürnberq tribunalının 1946-cı ildə çıxarılmış qərarında isə göstərilmişdir ki, insan hüquqları heç bir dövlətin müstəsna daxili siyasəti deyildir. Heç bir dövlət suverenliyini bəhanə gətirərək vətəndaşları ilə istədiyi kimi rəftar edə bilməz. Bu məqsəd sonralar da inkişaf etdirilmiş, sözügedən bəyannamənin qəbulu ilə nəticələnmişdir. "İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamə" İkinci dünya müharibəsinin törətdiyi dəhşətli cinayətlərə cavab kimi qəbul edilmişdir.

Həmin bəyannamənin prinsiplərini əsas tutan müstəqil Azərbaycanın ilk milli Konstitusiyasının da əsasında "İnsan hər şeyin meyarıdır" ideyası durur. Azərbaycan Respublikası son 15 ildə beynəlxalq birliyin tamhüquqlu üzvü kimi əsrlərin sınağından çıxmış ümumbəşəri dəyərlərin üstünlüyünü qəbul edərək demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğunu özünün inkişaf yolu seçmişdir. 1993-cü ilin iyununda ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə Azərbaycanda siyasi rəhbərliyə qayıdışından sonra ölkədə qanunçuluğun və hüquq qaydalarının bərpası istiqamətində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi prosesi geniş vüsət almışdır. Azərbaycanda xaos və anarxiya mühitinə son qoyulmuş, hüquqi, siyasi və iqtisadi islahatlara start verilmişdir.

Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci il noyabrın 12-də qəbul edilmiş Konstitusiyası isə ölkənin gələcək inkişaf prioritetlərini müəyyənləşdirməklə yanaşı, insan hüquq və azadlıqlarının təminatını dövlətin ali məqsədi kimi ön plana çıxarmışdır. Konstitusiyada əksini tapmış bu strateji məqsəd ilk növbədə, hüquqi islahatları və insan haqlarının qorunması prinsipinin real həyatda tətbiqini zəruri etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında insan hüquq və azadlıqlarına geniş yer verilməsi Azərbaycan dövlətinin demokratik ənənələrə, insan hüquqları ideyasına əməl etmək istəyinin ifadəsidir.

Konstitusiyanın qəbulundan sonra Azərbaycanda hüquqi islahatların keyfiyyətcə yeni mərhələsi başlanmış, dövrün tələblərinə cavab verən bir sıra yeni qanunvericilik aktları hazırlanaraq qəbul edilmişdir. 1996-1997-ci illərdə Azərbaycan insan hüquq və azadlıqlarının, demokratik təsisatların təminatı ilə bağlı mühüm beynəlxalq konvensiyalara, sazişlərə qoşulmuşdur. Ulu öndərin 1993-cü ildən tətbiqinə moratorium qoyduğu ölüm hökmü 1998-ci il fevralın 10-da tamamilə ləğv edilmiş, Azərbaycan bütövlükdə Şərqdə bu qətiyyətli və tarixi qərarı verən ilk ölkə olmuşdur. O vaxt hətta Avropa Şurasının üzvü olan bir sıra dövlətlər də analoji addımı hələ atmamışdılar. Yüksək humanizmin və insanpərvərliyin bariz ifadəsinə çevrilən bu addım Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunu yüksəltmiş, 2001-ci il yanvarın 25-də müstəqil respublikamız Avropa Şurası kimi mötəbər beynəlxalq təşkilata tamhüquqlü üzv qəbul edilmişdir. Təşkilatla səmərəli əməkdaşlıq Azərbaycanın milli qanunvericiliyinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına, mütərəqqi məhkəmə-hüquq islahatlarının aparılmasına ciddi təkan vermişdir.

1998-ci il fevralın 22-də ümummilli lider Heydər Əliyev "Azərbaycan Respublikasında insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında" fərman imzalamış, bu mühüm sənəddə insan hüquqlarının təminatı yönümündə həyata keçirilən tədbirlərin mahiyyəti və konsepsiyası səhih şəkildə müəyyən edilmişdir. İnsan hüquqları sahəsində proqram rolunu oynayan bu sənədlə insan hüquqları məsələsi ümumdövlət səviyyəsinə qaldırılmışdır. Sözügedən fərmanın müəyyənləşdirdiyi mühüm məqsəd və vəzifələrə, ümumilikdə, Azərbaycanın yeni inkişaf mərhələsinə adekvat olaraq insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 1998-ci il iyunun 18-də xüsusi sərəncam imzalamışdır. Strateji əhəmiyyətli bu sərəncamla "Azərbaycan Respublikasında İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı" təsdiq olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının insan hüquqlarının qorunması sahəsində əldə etdiyi mühüm nailiyyətlərdən biri də Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və Azərbaycan hökuməti arasında 1998-ci ilin avqustunda imzalanmış "İnsan hüquqları və demokratiyanın dəstəklənməsi sahəsində birgə layihə haqqında" memorandumdur. Bu memoranduma əsasən, BMT insan hüquqlarını dəstəkləmək və müdafiə etmək sahəsində ümumi biliklərin və potensialın Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması, prosedur və hesabatlar sisteminin təkmilləşdirilməsi, mülki cəmiyyətin inkişafı və digər məsələlər sahəsində Azərbaycan Respublikası hökuməti ilə birgə tədbirlər həyata keçirmişdir.

2001-ci il dekabrın 28-də qəbul olunmuş "Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (ombudsman) haqqında" Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununu da respublikamızda insan hüquq və azadlıqlarının etibarlı təminatına xidmət edir. 2002-ci il iyulun 2-də Azərbaycan Respublikasının ilk ombudsmanı seçilmiş, 2002-ci il oktyabrın 28-də insan hüquqları və azadlıqlarının bərpası istiqamətində fəaliyyətə başlamışdır.

Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi istiqamətində həyata keçirilən hüquqi islahatların və milli qanunvericiliyin beynəlxalq, Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması prosesinin məntiqi davamı kimi 2002-ci il dekabrın 24-də qəbul edilmiş "Azərbaycan Respublikasında İnsan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu da çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu qanun Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi vəziyyətini "İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında" Avropa Konvensiyasına uyğunlaşdırılması məqsədi daşımışdır.

Ulu öndər Heydər Əliyevin təməlini qoyduğu islahatları bütün sahələrdə inamla davam etdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ötən müddətdə insan hüquq və azadlıqlarının təminatı istiqamətində də kompleks tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu müddətdə respublikada uğurla həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatlarının qayəsində insanpərvərlik, humanizm, şəxsiyyətə hörmət, vətəndaşa həssas münasibət kimi ali dəyərlər dayanmışdır. Dövlət başçısının 28 dekabr 2006-cı il tarixli "Azərbaycan Respublikasında insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə milli fəaliyyət planının təsdiq edilməsi haqqında" sərəncamında isə Azərbaycanın müasir inkişaf dövründə hüquqi dövlət quruculuğu və insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində səylərin gücləndirilməsi dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi göstərilir. Sərəncamda Azərbaycan Respublikasının icra hakimiyyəti orqanlarına, məhkəmələrinə və Baş Prokurorluğuna normativ hüquqi aktların tətbiqi zamanı Azərbaycan Respublikasının insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qanunvericiliyinin tələblərinə riayət olunmasına nəzarətin gücləndirilməsi tövsiyə olunur. Həmçinin Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə qanun layihələrinin hazırlanması və qanunların qəbul edilməsi zamanı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında, habelə respublikamızın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq sənədlərdə əks etdirilmiş insan hüquq və azadlıqlarının əsas meyar kimi rəhbər tutulması, Azərbaycan Respublikasının normativ hüquqi aktlarının beynəlxalq hüquqi sənədlərə uyğunluğunun təmin edilməsi məsləhət görülür.

Prezident İlham Əliyev insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunması, ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin təmin edilməsi baxımından məhkəmələrin normal iş şəraitinin yaradılmasını da son dərəcə vacib sayır. Məhkəmələrin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, onların yeni bina və inventar ilə təmin olunması, hakimlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər də məhz bu ali məqsədin gerçəkləşdirilməsinə xidmət edir. Ötən ay Ali Məhkəmənin ən müasir tələblərə cavab verən yeni binasının istifadəyə verilməsi də bu diqqət və qayğının bariz təcəssümüdür. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev həmin binanın açılış mərasimindəki çıxışında hakimlərin fəaliyyəti ilə bağlı tövsiyələrini, arzu və niyyətlərini də ifadə etmişdir: "Hər yerdə ədalət olmalıdır, ilk növbədə, məhkəmə sistemində. Çünki burada qəbul edilmiş qərarlar insanların taleyinə təsir göstərir. Bir də demək istəyirəm ki, heç bir cinayət cəzasız qalmamalıdır, ancaq günahsız insanlar da cəzalandırılmamalıdır. Ona görə hakimlərin üzərinə çox böyük və şərəfli missiya düşür".

Göründüyü kimi, respublikada inamla həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatları qanunçuluğun, hüquq qaydalarının daha da möhkəmlənməsinə, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının geniş təminatına, habelə Azərbaycanın beynəlxalq arenadakı demokratik imicinin yüksəlməsinə xidmət edir. Şübhəsiz, insan hüquqlarının təminatı sahəsində islahatların son həddi, son hüdudu yoxdur. Ölkə rəhbərliyi də respublikanın iqtisadi inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq bu sahədə yeni-yeni addımlar atır, hər bir vətəndaşın layiqli, firavan həyat tərzinin təmin olunmasına, qanuni mənafelərinin qorunmasına çalışır. 2009-cu il martın 18-də keçirilmiş ümumxalq referendumunun nəticəsi kimi qüvvəyə minmiş Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər də Azərbaycanda insan hüquqlarının keyfiyyətcə yeni mərhələdə daha etibarlı təminatına zəmin yaradır.

S.ELMANOĞLU

Azərbaycan.- 2009.- 18 iyun.- S. 1.