Atalar sözlərinə informatik yanaşma

İnsanlar arasında informasiya mübadiləsi bir neçə milyon il bundan əvvəl yaranmışdır. Adamlar bir-birlərinə informasiyanı ilk ünsiyyət formaları olan səs, mimika, jest və toxunma vasitəsilə çatdırırdılar. Şifahi nitq yaranandan sonra insanlar canlı və cansız təbiət haqqında uzunmüddətli müşahidələr nəticəsində yaddaşlarında topladıqları informasiyaları, bilikləri, öyüd-nəsihətləri, hikmətli sözləri dil vasitəsilə nəsildən-nəslə ötürməyə başladılar. Əbəs deyil ki, nağılçılar, dastançılar, aşıqlar, ağsaqqallar qədim biliklərin daşıyıcısı, qoruyucusu və yayan insanlar kimi hər zaman cəmiyyətdə böyük hörmətlə qarşılanıblar. Məhz onların sayəsində qorunub saxlanılmış Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının nümunələri - nağıllar, əfsanələr, dastanlar, bayatılar, atalar sözləri və s. bir-bir toplanaraq yazıya köçürülür və geniş oxucu kütləsinə təqdim olunur.

Qədim folklor nümunələrindən biri olan Azərbaycan atalar sözləri özünün bugünkü aktuallığı ilə şifahi xalq ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Yüksək ustalıqla deyilmiş bu sözlər sərrastlığı, aydınlığı, əhatəliliyi ilə seçilən böyük bir hikmət xəzinəsidir. Bu xəzinənin böyüklüyü ondadır ki, bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Sanki ulu babalarımız onları bu gün üçün deyiblər. Həyatın bütün sahələrini əhatə edən insanlar üçün vacib olan şeylər barədə nəsihət dolu məsləhətlər verən atalar sözləri həm də qiymətli bir informasiya mənbəyidir. Böyük bir kitabın, əsərin insanlara demək istədiyini atalar sözləri qısa bir cümlə ilə çox dəqiq ifadə edə bilir. Həcmcə yığcam, məzmunca hikmətlidir. İnsan nə cür yaşamalı, ömür sürməli, çətin situasiyalarda özünü necə aparmalı, dostluqda, yoldaşlıqda, qohumluqda, qonşuluqda, sevgidə necə olmalı, ümumiyyətlə, əsl insan hansı parametrlərə uyğun olmalıdır suallarına cavab verən atalar sözləri həyat, davranış stereotipləri haqqında informasiya ilə dolu bur əxlaq kodeksidir.

Məlumdur ki, "İnformasiya" sözü özü digər dillərə Latından keçib və onun sırf hərfi mənası məlumatlandırmaq, xəbərdar etmək deməkdir (informatio). Bizim atalar sözlərimiz də məlumatlandırmaq, xəbərdar etmək, öyüd-nəsihət və məsləhət vermək baxımından informasiyaya tamamilə uyğun gəlir. Yəni bu sözlər özündə hər zaman qiymətli, dəyərli və aktual olan informasiyalar daşıyır. Bu hikmətli sözlər adi sözlər deyil, tarixin sınağından çıxmış, cilalanmış, şəffaflaşmış və tam konkretləşdirilmişdir. İnsan hətta əvvəllər eşitdiyi atalar sözlərinə müraciət edəndə belə, həmin sözlər ona yeni təsiri bağışlayır. Atalar sözlərinin gücü ondadır ki, insan çətin vəziyyətə düşəndə, səhv hərəkət edəndə həmişə atalar sözlərini yada salır, onlara əməl etmədiyinə görə peşmançılıq hissi keçirir. Bu müdrik sözlər insanı qəflət yuxusundan oyadır, onu düşünməyə və götür-qoy etməyə məcbur edir. Atalar sözləri informasiya mənbəyi olmaqla bərabər, həm də informasiyanın özü, yəni deyilən sözün doğruluğu, ifadə edilmə forması, gücü, təsiri və əhəmiyyəti haqqında xeyli kəlamlarla zəngindir.

Ulu babalarımız düzgünlüyə, düz danışmağa, doğru söz deməyə (bütün bunlar həm də informasiyanın xassələridir) çox böyük qiymət vermiş, onların gücünə, qüdrətinə inanaraq həmişə onlara riayət etməyə çalışmışlar. "Adamların qorxusundan doğrunu demək olmur, Allahın qorxusundan - yalanı" deyən atalarımız doğru danışmaq bəzən nə qədər çətin və acı olsa da onu yeganə düzgün variant, əsl kişilik hesab etmişlər. "Söz odur ki, haqqa vara", "Kişinin sözü bir olar", "Doğru sözdən xəta gəlməz", "Doğru büdrər, amma yıxılmaz", "Doğru ol, asan yol ilə get" və s. kəlamları insanları düzgünlüyə, doğru danışmağa, haqqa, ədalətə söykənməyə dəvət edir. Atalarımız sözün gücündən bir silah, yaraq kimi də istifadə etmişlər. "Söz insanın vuran əlidir", "Söz qılıncdan kəsərlidir", "Düz söz daşdan keçər", "Qılınc yarası sağalar, dil yarası sağalmaz" ifadələri buna misal ola bilər.

İnformasiya cəmiyyəti quruculuğunda dəyərli informasiya, söz və ya xəbər insanlar üçün təbii ehtiyatlar qədər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin onların təbii ehtiyatlardan bir çox üstünlükləri var. Birincisi, qiymətli söz dəfələrlə işlədilə bilər, istifadə edildikcə isə onlar nəinki itmir, əksinə daha da mükəmməlləşir. Dahilər demişkən: "Söz qızıldır, sürtdükcə parıldar". Ulu babalarımız dəyərli sözün, ifadənin mənbəyindən asılı olmayaraq xalq arasında həmişə işlədildiyini, onların yaddaşlarda qaldığını və nəsildən-nəslə ötürüldüyünü müşahidə edərək belə demişlər: "Zaman keçər, söz qalar", "Söz sahibi ölsə də, söz qalır". İkincisi isə, dəyərli fikirlər çox işlədildikcə bir növ süzgəcdən keçir və artıq sözlərdən azad olaraq daha da dürüstləşir. Sonradan belə sözlər eldə, obada, məclislərdə vəziyyətə uyğun işlədildikcə, məna dəyişməmək şərtilə müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır və onlardan yeni kəlamlar alınır. Əgər onlar uğurlu alınırsa, yeni hikmətli ifadə kimi işlədilir, uğursuzlar isə tez unudulur, elə deyildiyi yerdə də qalır. Bunun nəticəsidir ki, eyni mövzuya aid, eyni mənalı, söz tərkibi müxtəlif olan çoxlu atalar sözləri yaranmışdır. Bu xüsusiyyətlər eynilə informasiyaya da aiddir. Ümumiyyətlə, informasiya və ya söz qəbul ediləndən sonra əvvəl dərk olunur, saf-çürük edilir, sonra onlar əhəmiyyətinə görə gələcək istifadə üçün hazırlanır. Məzmununa görə informasiya insan fəaliyyətinə xidmətindən asılı olaraq elmi, istehsal, idarə, hüquqi və s. formalarda istifadə edilir. Məsələn elmi informasiyaya həmişə müraciət və istinad oluna bilər və onların üzərində işlədikdə yeni elmi nəticə və informasiyalar alınır. Ona görə də "Söz sözü çəkər", "Sözdən söz çıxar", "Sözü sözdən alarlar", "Söz doğar", "Bir sözün min bir budağı var", "Danışıqlı söz dağlar aşar", "Sözün də qanadı var", "Söz sözün söykəyidir" və s. kimi atalar sözlərində söhbət adi sözlərdən deyil, dəyərli fikirlərdən gedir.

Ümumiyyətlə, biz əsl informasiyanın strukturuna fikir versək görərik ki, onun quruluşu atalar sözlərinin forması ilə üst-üstə düşür, yəni zahirən aydın və yığcam, daxilən isə düzgün, dolğun və əhəmiyyətli olmalıdır. Bu qaydaya cavab verən söz, məlumat və ya xəbər dəyərli informasiya sayılır. İnformasiya bu formuldan kənara çıxdıqda onun dəyəri ya azalır, ya itir, bəzi hallarda isə yalana çevrilir. Yəni verilən məlumat aydın deyilsə, başa düşülmür, yığcam olmadıqda onu qavramaq çox vaxt aparır, əhəmiyyətsizdirsə təsiri yoxdur, dolğun olmadıqda qiyməti azalır, düzgün deyilsə və ya bilərəkdən təhrif edildikdə isə dezinformasiyaya, şayiəyə, böhtana gətirib çıxardır. Əsassız, qeyri-dəqiq informasiyaların yayılması çaşqınlıq əmələ gətirir. Çox təəssüf ki, belə neqativ hallara bu gün respublikamızın bəzi kütləvi informasiya vasitələrində də rast gəlirik. Ona görə də babalarımızın hələ o vaxtlar dediyi: "Əyrinin sözüylə doğrunu qınamazlar", "Ağızdan-ağıza doğru xəbər yoxdu", "Şayiə hər yanı gəzər", "Çox mal haramsız olmaz, çox söz yalansız", "Yalançını mənzilinəcən qovarlar", "Yalanla dünyanı gəzmək olar, amma qayıtmaq olmaz", "Uzun yolun bu başında yalan danışan, o başında özü də inanar" kimi ifadələr bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyib. Yalanın, böhtanın, şayiənin ziyanına gəldikdə isə atalar deyir: "Yalançılıq üz qızardar", "Əsilsiz söz sahibinə üz qarası gətirər", "Yalançının ipiylə quyuya düşən quyuda qalar", "Bir böhtan min ziyana bərabərdir", "Yalançının evinə od düşdü, heç kəs inanmadı", "Kələk ilə gələn, külək ilə gedər" və s.

Hər gün biz öz həyat fəaliyyətimizlə əlaqədar yeni məlumatlarla rastlaşırıq. Yaşadığımız informasiya əsrində qida aclığı ilə bərabər insanda informasiya aclığı da yaranır. Bu aclığı dəf etmək üçün insan hər gün "informasiya qidası" qəbul etməlidir. Atalar demişkən: "Qulaq deyər: gündə bir səs eşitməsəm, qalxana dönərəm", "Gündə bir söz eşitməsəm qulaqlarım tutular" və yaxud "Qulaq hər gün təzə bir səs eşitməsə kar olar".

Müasir dünyada məlumatsızlıq, hadisələrdən gec xəbər tutmaq özü bir eyiblik, gerilik əlaməti sayılır. İnformasiya cəmiyyətinin əsas prinsiplərindən biri də vətəndaşları lazımi informasiyalarla təmin etməkdir. "Bilməmək ayıb deyil, soruşmamaq ayıbdı", "Bilməsən, bir biləndən sor", "Bilsəydim, dərdim iki olmazdı" "Soruşan dağlar aşar, soruşmayan düzdə çaşar", "Soruşa-soruşa İstanbula getmək olar", "Adam soruşub öyrənməklə alim olar" kəlamları bilik və ya informasiya almağın insanın inkişafı üçün necə vacib olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, respublikamızda informasiyanın əldə olunması azaddır. Bu barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 sentyabr 2005-ci il tarixli sərəncamı ilə qüvvəyə minmiş "İnformasiya əldə etmək haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 2-ci maddəsinin 2.2 bəndində xüsusi olaraq qeyd olunub ki, "Hər kəs özü birbaşa və ya nümayəndəsi vasitəsilə informasiya sahibinə müraciət etmək, informasiyanın növünü və əldə etmə formasını seçmək hüququna malikdir".

İnformasiyanın təhlükəsizliyi, sirrin qorunması bəşəriyyət yaranandan günün vacib məsələlərindən biri olmuşdur. Keçmiş zamanlardan bəri insanlar qiymətli informasiyanı həmişə gizlətmiş, qorumuş və ondan güclü silah kimi istifadə etmişlər. Sirrin heç kimə verilməməyi informasiya təhlükəsizliyinin əsas şərtlərindən biridir. Bizim keçmiş rəvayətlərin birində (onun haqqında cizgi filmi də var) bir qəbilə başçısı qızına elçi gələn cavana digər qəbilənin gizli saxladığı odu oğurlayıb gətirməyi tələb edir. Həmin cavan da odu yox, onu əldə etmək sirrini öyrənib gətirir və beləliklə, bir qəbilənin sirrinin açılması digər qəbilənin oda olan ehtiyacını ödəmiş olur. Bu onu göstərir ki, strateji informasiyaların sirr kimi qorunması hələ ibtidai icma quruluşunda mövcud olub. Bizim atalarımız sirr saxlamağı mərdlik hesab etmiş, özgənin sözünü özgənin evində danışmağı, söz gəzdirməyi qəbahət saymışlar. "Sirrivi vermə yaruva, yaruvun da yarı var", "Hər gördüyünü dost sanıb sirrini açma". "Düşmənə sirr, dosta yalan söyləmə", "Ev bizim, sirr bizim", "Nə dil bilsin, nə dodaq" kəlamları sirr saxlamaq üçün onu heç kimə etibar etməməyi məsləhət görür, çünki "Sirr, ikinin arasında qalar, üçə geçdi, qapını açar". Digər ifadələr isə: "Özgənin sözünü özgənin evində danışma", "Sirr açandan el qaçar", "Özgənin sözünü özgəyə deməyə nə var?" göstərir ki, bildiyin sirri açmaq ən asan iş olsa da o, adamı gözdən salır, belə adamlara hər yerdə hörmət edilmir. İnformasiya qorunmasının bir üsulu da onun kodlaşdırılmasıdır. Bu üsuldan da babalarımız istifadə edirdilər. Yəni sirli məlumatları başqasına məlum olmayan dildə, formada və ya əvəzedici əşyalarla göndərirdilər. "Bir qalanın sirri" kinosunda həkimin saxladığı qanlı daş, sim, nar və qıfıla nə demək istədiyini bir adam belə başa düşməsə də, onun dostu, el ağsaqqalı həmin əşyalara görə həkimin Simnar xan tərəfindən Qanlı qayada zindanda saxlanıldığını müəyyənləşdir və bu informasiyanın köməyi ilə həkimi xilas edirlər. "Dost sirrin dost bilər" deyən müdrik adamlar həm də qeyd edirlər ki, "Sirr ucunu, söz açar" "Atın sirrin gözündən, mərdin sirrin sözündən", "İgidin sirrin söz açar, yolu getdikcə qısalar", "Sirri biri deyər, mini basdırar, on mini açar", "Düşmənin bilgisi, sirrivi bilməyi deməkdir", "Kiri kir açar, sirri sirr" "Axşamın sirrin dan bilir" və s.

Cəmiyyətin informasiya potensialı yalnız ictimaiyyətdə informasiya texnologiyalarının inkişafı və onların istifadə səviyyəsi ilə təyin edilmir. Çox şey həm də informasiya mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsindən, yəni informasiyanı necə vermək və qəbul etməkdən asılıdır: "Sözü məqamında deyərlər", "Deyəcəyini fikir elə, sonra söylə", "Əvvəl düşün, sonra danış". "Sözü ağzında bişir, sonra çıxart", "Əvvəl danış, sonra gül" "Süfrədə əlini saxla, məclisdə - dilini" kimi atalar sözləri söz demək mədəniyyətinə, "Söyləyəndən dinləyən arif gərək", "Söz eşitmək ədəbdəndir", "Söyləyənə baxma, söylənənə bax", "Adamı dindir, sonra qiymətini ver", "Qaşa baxma, gözə bax, ağızdan çıxan sözə bax" kəlamları isə sözə qulaq asmaq mədəniyyətinə aiddir. Ağsaqqallarımız həmişə məsləhət görüblər ki, insan dilin şirin eləsin, mümkün qədər xoş sözlər işlətsin, hətta acı sözləri də nəzakətlə desin. "Şirin sözün şirin də cavabı olar", "Dilin zəkatı xeyir söyləməkdi", "Dil var bal gətirər, dil var bəla gətirər", "Dadlı söz - can arzusu, dadsız söz - baş ağrısı". Acı, kobud, yersiz danışmağın ziyanı barədə isə atalar deyib: "Acı danışan şirin söz eşitməz", "Sözün bilməyən ağız başa toxmaq vurdurar", "Sözünü bilməyənə aşağı başda da yer yoxdur", "Bildiyindən danış, bilmədiyin səni güdaza verər". Müdrik insanlar həm də qeyd edirlər ki, "Dil adamı bəyan edər", "Dilini saxlayan başını saxlayar", "Bir doğru ki, yalana oxşadı, onu söyləmə", "Dediyindən dönsən, el dönər səndən, dediyini tutsan, el tutar səndən".

Təcrübə göstərir ki, eyni söz və ya informasiya ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən müxtəlif cür qəbul edilir. O, bir insanı sevindirə, birini kədərləndirə, digərini isə biganə qoya bilər. Bunun səbəbi məlumatı qəbul edən insanın dərrakəsinin, bilik ehtiyatının, təsəvvürünün həmin məlumatın təsiri altında nə dərəcədə və hansı istiqamətdə dəyişməsindədir. Əgər müsbət istiqamətdə dəyişirsə bu müsbət emosiyalar, mənfi tərəfə dəyişirsə mənfi hisslər və nəhayət, dəyişiklik olmursa, onda biganəlik yaradır. İnsanın bilik ehtiyatında dəyişiklik əmələ gətirən məlumat insan üçün informasiya sayıla bilər. Atalarımız "Sözün yarısı onu deyənə, yarısı da qulaq asana məxsusdur" deyəndə yəqin ki, onu nəzərdə tutublar ki, sözü başa düşmək üçün onu qəbul edən, ən aşağısı, söhbət gedən obyekt və ya mövzu haqqında müəyyən biliyə malik olmalıdır. Əks halda deyilən söz onun üçün tam təsirsiz olacaq və ya heç bir əhəmiyyət kəsb etməyəcək. "Arifə bircə işarə də bəsdir", "Sözü xiridarı olana deyərlər", "Dərdini dərd bilənə söylə", "Sözü deynən alana, qulağında qalana", "Sən sözü at, yiyəsi götürər", "Sözü at yerə, gedər yerin tapar", "Anlayana bircə milçək də sazdır, anlamayana zurna-qaval da azdır", "Qanan ilə daş daşı, qanmazla yemə aşı", "Qanana bir söz yetər, qanmayana yüz oxu", "Söz söylədiyin adamı tanı, sonra ona söz söylə".

Ümumiyyətlə, insanın başa düşülməməsi müasir dünyada da problem olaraq qalır. İnsan başa düşülməyəndə özünü narahat və əsəbi hiss edir. Ona görə də insan söhbəti alınmayan, onun dediyi sözü, fikri, verdiyi informasiyanı anlamayan adamdan həmişə uzaq olmağa çalışır. Babalarımızın dediyi: "Dünyada iki şəxs heç vaxt dost olmaz: biri - qanan, biri - qanmaz", "Dünyada ən zor iş anlamaza söz anlatmaqdır", "Dadsız aşa duz neyləsin, ağılsız başa söz neyləsin" kəlamları başa düşməzliyin bütün dövrlərdə problem olduğunu göstərir. Bu problem o qədər ciddidir ki, müdriklər hətta arzulayırlar ki, kaş adamın düşməni də ağıllı olsun. "Dəli dostun olunca, ağıllı düşmənin olsun", "Ağıllı düşmən nadan dostdan yaxşıdır" ifadələri buna misal ola bilər. "Başa düşənə can qurban" deyən ariflər deyir ki, "Başa düş, başımı yar", "Necəsən qanmayım atan yansın!"

Bütün bunlar göstərir ki, xalqımızın daxilindən gələn, böyük əxlaqi-tərbiyəvi əhəmiyyətə və fəlsəfi dəyərlərə malik atalar sözləri özlərində bu gün də çox aktual və qiymətli olan informasiyalar daşıyır. Bu səbəbdən onlar heç vaxt unudulmayacaq və hər dövrlərdə olduğu kimi informasiya əsri olan XXI əsrdə də müasir olaraq qalacaqlar. Ona görə də hər hansı bir işə başlayanda, qərar qəbul edəndə, başqasına məsləhət görəndə, bir yerə və ya məclisə gedəndə özündə xalqın öyüd-nəsihətini yaşadan atalar sözlərini yada salmaq, onlara müraciət və əməl etmək insana yalnız xeyir gətirə bilər. "Atalar sözü Qurana girməz, amma Quran yanında gedər" deyən müdrik insanların təbilə desək: "Atalar sözü - elin gözü", "Atalar sözü - ağlın gözü", "Atalar sözü - sözlərin düzü", "Atalar sözü - sözün özü"dür.

Vüqar Haqverdiyev

AMEA-nın Elmi-təşkilat

şöbəsinin rəis müavini

Azərbaycan.-2009.-1 mart.-S.10.