Sudan içdik, oddan keçdik

Qarşıdan güllü yaz - mübarək Novruz gəlir. İllərdir ki, xalqımız bu gözəl bayramı böyük məhəbbətlə, səbirsizliklə qarşılayır, yüksək ovqatla qeyd edir. Novruzun insanların ürəyində sevgisi o qədər dərindir ki, onun adət-ənənələrinə, mərasimlərinə hamı, sözsüz əməl etməyi müqəddəs borc bilir. Yazın, baharın zümrüd libasına bürünmüş Novruzun gəlişini ta bineyi-qədimdən xüsusi hazırlıqla qeyd etmişik. Novruza hələ bir ay qalmış, yəni, Kiçik Çillənin çıxması ilə el-obada hazırlıq görülər, bağ-bağçada təmizlik aparılar, həyət-baca səliqəyə salınar. Xüsusilə də, kənd yerlərində xalça, palaz, kilim yuyular, ev-eşik ağardılar. Bir sözlə, insanlar Novruzu xüsusi təmtəraqla qarşılamağa çalışarlar.

Ötən yazımızda bildirdiyimiz kimi, Novruz bayramına qədər Boz ayın dörd çərşənbəsi xüsusi şadyanalıqla qeyd edilir. Birinci çərşənbədən bir həftə keçib. Martın 3-ü ilaxır çərşənbəsinin ikincisidir. El arasında ona "Od çərşənbəsi" desələr də, Boz ayın müqəddəs günlərindən sayılan bu mübarək axşamı hələ qədimlərdən müxtəlif adlarla əzizləyiblər: "Addı çərşənbə", "Üsgü gecəsi", "Üsgü çərşənbə", "İkinci çərşənbə"...

Türkdilli xalqlarda hələ qədimlərdən od, atəş anlamı çox müqəddəs sayılıb. Onun şəninə müxtəlif şənliklər keçirilib, hətta müəyyən dövrlərdə oda sitayiş edilib, son dərəcə müqəddəs sayılıb. Xalqımızın da Günəşə, oda böyük inamı olub. Bu səbəbdən də odu qoruyub saxlamaq adətə çevrilib. İnsanlarda belə etiqad yaranıb ki, Günəşə, Oda həmişə inam gətirmək gərəkdir. Odla zarafat etmək, oda su atmaq, odla oynamaq günah sayılıb.

Bəzi insanlar Novruzda tonqal yandırmanı, Odu zərdüştilikdən gələn sitayişlə, etiqadla qarışdırırlar. Mütəxəssislər dəfələrlə təsdiqləyiblər ki, Novruz bayramının tarixi zərdüştilikdən də, islamdan da çox qədimdir. Bayram çərşənbələrində yandırılan tonqalın atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunların arasındakı fərqi sadəcə olaraq bilmək lazımdır. Atəşpərəstlikdə odun üstündən tullanmaq, hətta ona nəfəs vermək belə, günah sayılıb. Atəşpərəstlər odun ətrafına fırlanarkən niqab bağlayıblar ki, nəfəsləri oda toxunmasın. Novruzda isə, əksinə, odun üstündən tullanaraq "ağrım-uğrum oda tökülsün, yansın, canım dərddən, qəmdən, ağrı-acıdan, xəstəlikdən qurtulsun" - deyirlər.

Od çərşənbəsinin səhəri insanlar sübh tezdən durar, Günəşin doğmasını səbirsizliklə gözləyərdilər. Tədqiqatlarda oxuyuruq ki, qədim dövrlərdə hətta Günəşi salamlamaq üçün xüsusi nəğmələr oxuyar, tonqallar yandırıb ətrafında dövrə vurar, sonra da o tonqaldan hərə bir məşəl götürüb öz ocaqlarını alışdırmaq üçün evlərinə tələsərdi. Günəşin şəninə qoşulan el nəğmələrində dərin bir inam əks olunardı:

Göydə uçar bir maya,

İşıq salar dünyaya.

Göydən durar qızıl daş,

Dünya əyər ona baş.

Bu bayatının baş qəhrəmanı Günəşdir. Nənələr Günəşi "qızıl yaylıq" adlandırardılar. Bu yaylığın sahibi isə dünyadır. Bu deyimlərdən gələn mənanı araşdırdıqca xalqımızın hələ qədimdən sülhsevər, bəşəri hisslərlə çırpınan böyük ürəyə malik olduğu duyulur.

Hələ əski zamanlardan Oda bəslənən inamın nəticəsidir ki, folklorumuzda odla bağlı müxtəlif janrlı nümunələr var. Bu mövzuda yüzlərlə atalar sözü yaranıb: "Odsuz ocaq olmaz", "Oda pənah aparanın ocağı sönməz", "Od imandadır", "Od yanan yerdən tüstü çıxar", "Odu-çırağı yandıran xeyir aparar", "Od küllə gizlənər", "Odla oynayan odsuz qalar", "Ocaq sönməyən yerdə məskən salarlar", "Od eləyəni fələk eləyə bilməz".

İnanclarda da Odla bağlı maraqlı fikirlər var. İllərin sınağından çıxmış bu inanclar çox düşündürücüdür. Məsələn, "Ocaq dağıdanın ocağı dağılar", "Ocaqda kül titrəyəndə od xeyirə oynayır" - deyərlər. "Od hisli olarsa, uzaqdan qonaq gələcək", "Ocaq yananda səs çıxırsa, kimsə sözünü danışır", "Ocağın tüstüsü üzünə gəlsə, sevgilin göyçək olar". Bəzən bu inanclar xalq təbabətində də öz əksini tapır. Yaraya ocaq külü bağlayarlar ki, tez sağalsın. Lap qədim zamanlarda yeni doğulmuş körpəni külün üstünə qoyardılar ki, xəstəlik tapmasın. Günəş doğulanda dünyaya gələn körpə göyçək olar. Ziyarətə həmişə gün doğanda yola düşərdilər. Xalq təbabətinə görə, qədimlərdə yaranı mütləq odla dağlayardılar. Hətta evlərdə yandırılan çırağın da yönünü qibləyə çevirərdilər ki, ailə uğur içində yaşasın.

Oda sevgi, inam insanlarda o qədər güclü olub ki, hələ qədim dövrlərdən üzü bəri ona and içiblər. Andlar, alqışlar, qarğışlar bir məqsədə bürünüb. İnandırmaq üçün "Od haqqı" deyiblər. Alqışlarda "ocağın odlu, qazanın qaynar olsun" söyləyiblər. Qarğışların ahəngindən isə vahimə tökülüb. "Ocağın qazan görməsin", "İçinə od düşsün", "Od-ocağa həsrət qalasan".

Əski etiqadlarda Odun ilk simvolu Günəş sayılıb. Çünki Günəş həyatın və varlığın yaradıcısıdır. Bu səbəbdən də törənən inanclarda, bilməcələrdə qətiyyətlə bildirilib: "Günəş düşən yerdə xəstəlik olmaz", "Günəşə and olsun", "Gün güzəranlıq gətirər", "Ocağın odlu olsun, qazanın qaynar". Günəşlə bağlı bayatı və tapmacalar da maraqlıdır:

Oturmuşdum səkidə,

Ürəyim səksəkədə.

Göydən bir alma düşdü

Bir qızıl nəlbəkidə (Günəş).

Qazdım, qazdım qum çıxdı,

Qumdan miyanə çıxdı.

Şər vaxtı ölən oğlan

Sübhdən bazara çıxdı (Günəş).

Burdan vurdum baltanı,

Ordan çıxdı qaltanı.

Anam bir oğlan doğub

Yerin, göyün sultanı (Günəş).

Odla bağlı oxunan nəğmələrin gözəlliyi də bir başqa aləmdir. Hətta elə xalq mahnılarımız var ki, sanki onun mayası da elə Od çərşənbəsində tutulub. Folklorşünaslar söyləyirlər ki, Novruz bayramında qızlar saçlarından üç tel ayırıb sinələrinə sıxaraq belə oxuyarmışlar:

Samovara od salmışam,

İstəkana qənd salmışam.

Yarım gedib tək qalmışam

Yar bizə qonaq gələcək,

Bilmirəm, nə vaxt gələcək?!

Novruzun şehli çəmənlərə atılan sayalı qədəmlərindən biri də məhz bu mərasimlərdə bayram xonçaları ilə bərabər, nişan məclislərinin də qurulmasıdır. Deyilənə görə, çərşənbə axşamlarının qəribə qüdrəti var. Xüsusilə də, Od çərşənbəsində qızların yanağı alışıb yanar, çəmən çiçəklərinə bənzəyərlər. Oğlanların isə sinələrində odlu ürək döyünər. Bu çırpıntıların mənasını isə Novruz bayramında evdən-evə qırmızı örtüklü xonçalarda gedən sovqatlar açıqlayar.

Od çərşənbəsində açılan süfrələr də zəngin olmalıdır. Burada quru meyvələr, müxtəlif şirniyyatlar, süd, su mütləq qoyulmalıdır. Bütün çərşənbələrdə süfrənin şahı plovdur. Buğda Su çərşənbəsində isladıldığı üçün Səmənini ancaq Axır çərşənbədə və Novruzda süfrəyə qoyarlar. Od çərşənbəsində də insanlar bir-birinə qonaq gedər, "Çərşənbən mübarək" - deyərlər. "Ağrın-acın Odda yansın, yel dərd-qəmini aparsın" söyləyərlər. Bu alqışlar həm də ona işarədir ki, qarşıdakı əziz gün Yel çərşənbəsi olacaq.

Əlbəttə, əsrlərin dizini qatlayıb bugünümüzə qədər ağır və şərəfli bir yol keçən Novruzu layiqincə qarşılamaq və qeyd etmək üçün onunla bağlı olan çərşənbə axşamlarını da eyni dərəcədə yüksək bayram ovqatı ilə keçirməliyik. Bu, həm də milli yaddaşımızdır. Bu yaşam o qədər qüdrətli və əbədidir ki, hətta sovet dönəmində də ən sərt rejimin gücü çatmadı ki, onu qəlbimizdən qoparıb silsin. Beləliklə, Sudan içdik, Oddan keçdik, indi də üzü küləyə sarı gedirik. Bir mahnıda deyildiyi kimi: "Bükülməsin dizimiz".

Çərşənbə axşamlarınız mübarək olsun! Bu bayramın ahəngindən gələn bir niyyəti sizlərə deməyə borc bilirik ki, yaxınlarınızı, dost-tanışlarınızı, qohum-əqrəbanızı təbrik etməyi unutmayasınız. Ocağınız yanar, odunuz sönməz olsun!

Çərşənbə axşamları duaların eşidilən məqamıdır. Novruz tonqallarına həsrət qalmış yurd yerlərimiz nisgildən, xiffətdən qurtulsun! Külli Azərbaycanda, onun hər bölgəsində, dağında, təpəsində, daşında, qayasında tonqallarımız alışsın!

Flora Xəlilzadə

Azərbaycan.-2009.-3 mart.-S.12.