Dünyanı su qıtlığından xilas etmək hər bir dövlətin borcudur

Martın ortalarında İstambulda beşinci Dünya su forumu keçirildi. Toplantıda siyasətçilər, ictimai xadimlər və su naminə kampaniya fəalları təmsil olunurdu. Forumun əsas mövzusu dünyanın üzləşməkdə olduğu daha bir böhranın - su böhranının aradan qaldırılması yollarını birgə axtarmaqdır. BMT-nin son hesabatına görə, növbəti 20 il ərzində Yer kürəsi əhalisinin yarısı kəskin su qıtlığı problemi ilə üzləşəcək. Hesabatda xəbərdarlıq edilir ki, dünya əhalisinin sayının artması və iqlimin dəyişməsi su çatışmazlığını daha da artıracaq. Martın 22-dək davam edəcək forumda su infrastrukturuna qoyulan investisiyaların artırılması məsələsi də araşdırılacaq.

Ta qədimdən insanlar qidalanmaq və əkib-becərmək üçün axtarıb tapıb su qaynaqlarının ətrafında məskunlaşıblar. Su qlobal əhəmiyyətə malik strateji silahdır. Lakin dünya əhalisi artıqca bu nemət tükənməyə başlayır. BMT-nin xüsusi araşdırmalarına əsasən, dünyada suya tələbat qarşıdakı yarım əsrdə iki dəfə artacaq. Statistik məlumatlara görə, dünya əhalisinin 3 milyarda yaxını hər gün içməli su qıtlığı çəkir. Tükənmək üzrə olan su qaynaqları sənayeləşmə və şəhərləşmə nəticəsində çirkləndirilir və istifadəyə yararsız hala salınır. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının dəstəyi ilə dünyanın 400-dən çox hidroloq və aqronomunun apardığı tədqiqatlar zamanı gəldikləri nəticəyə görə, su probleminin həlli ərzaq probleminin həlli qədər asan olmayacaq. Yaranan böhran artıq dünyada su biznesinin inkişafına da təkan verir. Məsələn, Çin və Sinqapur daxil olmaqla Asiyadakı su şirkətləri bu istiqamətdə fəaliyyətlərini genişləndirirlər. İnvestorlar su qaynaqlarını satın alır və suyun təkrar emalı məqsədilə investisiyalar yatırırlar.

Türkiyədəki su qaynaqlarını satın almaqla bağlı bu ölkənin hökumətinə müraciət də ünvanlayıblar. İsrailli investorlar Türkiyədə istehsal edəcəkləri suyu öz ölkəsinə daşıyaraq ABŞ-a, ingilislər isə Türkiyənin su bazarında satmağı planlaşdırırlar. Türkiyə su qaynaqlarına sərmayə yatıran investorların daha çox diqqətini çəkir. Bu da Türkiyənin təbii su qaynaqları ilə zənginliyi və qaynaqların qiymətinin daha ucuz olması ilə bağlıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Türkiyədə hazırda su emalı ilə 200-dək qeydiyyatdan keçmiş firma məşğul olur. Yağış və yeraltı sular ölkənin suya tələbatının yalnız yarısını ödəyə bilir. Qalan su ehtiyacını qonşu Malayziyadan idxal etməklə ödəyir.

Dünya Su Şurasının rəhbəri Loik Fauçon narahatlıqla bildirib ki, su bolluğu dövrü geridə qalıb. Odur ki, suyu israf etməmək lazımdır. O, su çatışmayan ölkələrə digər ölkələrin yardım etməli olduğunu bildirib: "Dünya ölkələri bir-birilə su kanalları vasitəsilə bağlanmalıdır". BMT-nin Baş katibinin müavini Şa Yukonq isə dünyanın bütün bölgələrinə bərabər şəraitdə su çatdırılması üçün təcili tədbirlərin görülməsini vacib sayıb.

Hazırda dünyanın ən çox susuzluqdan əziyyət çəkən ölkələri sırasında birinci yeri Afrika tutur. Əslində, bu qitə beynəlxalq su hövzələrinin üçdə birinə malikdir, lakin bu qədər su mənbələrinin 6 faizindən istifadə edə bilir. Bu gün Afrikada 300 milyon insan təmiz sudan, 313 milyona yaxın insan isə kanalizasiyadan məhrumdur. Beynəlxalq araşdırmalara görə, qarşıdakı 20-30 il ərzində Afrika ölkələrində iqlim dəyişkənliyi və əhalinin artması ilə əlaqədar su qıtlığı yaşanacaq. Asiya və Okeaniya ölkələrində də vəziyyət ürəkaçan deyil. Mütəxəssislər bildirir ki, hazırda Çinin təxminən 400 şəhəri su çatışmazlığı ilə üz-üzədir. Hindistanda isə 2025-ci ilə qədər təmiz suya tələbatın ikiqat, sənayenin suya tələbatının isə üçqat artacağı gözlənilir. 2004-cü ilin dekabrında baş verən sunamidən əvvəl Asiya əhalisinin 20 faizi təhlükəsiz içməli çu mənbələrindən, 2 milyard nəfər isə standartlara uyğun kanalizasiya şəraitindən məhrum idi. 2005-ci ilin oktyabrında Pakistan və Hindistanda, az miqdarda da Əfqanıstanda baş verən zəlzələ su ilə əlaqəli xəstəliklərə yol açaraq səhiyyə müəssisələrinə, su və kanalizasiya sistemlərinə ciddi zərər vurmuşdu. Banqladeşdə 28-35 milyona yaxın insan tərkibində arsenin miqdarı yüksək olan suyu istehlak edir. Latın Amerikasında 75 milyon insan təhlükəsiz su mənbələrindən məhrumdur, 116 milyon insanın isə kanalizasiya sistemi yoxdur. Proqnozlara görə Mexiko, Boqota, San-Paulu və Buenos-Ayres kimi şəhərlərə hüquqi və maliyyə dəstəyi artmasa, 20 ildən sonra təhlükə son həddə çatacaq. Şimali Amerikada isə su axınlarının yarısı çirklənmişdir. ABŞ-da elektrik stansiyaları ölkədə kənd təsərrüfatından sonra ikinci ən böyük su istehlakçısı qismində çıxış edir. Burada dəniz suyu qızdırılaraq şirinləşdrilir sonradan soyudulur. Avropa ölkələrində problem nisbətən yoluna qoyulmuş kimi görünür. Məsələn, Almaniyada su təchizatı müəssisələri fermerlərə ekoloji cəhətdən təmiz fəaliyyətə keçmələri üçün pul ödəyirlər. Göründüyü kimi, ardıcıl tədbirlərə ehtiyac var.

Cənubi Qafqazdakı vəziyyətə gəlincə, burada ümumi su ehtiyatının 62 faizi Gürcüstanın, 28 faizi Ermənistanın, 10 faizi isə Azərbaycanın payına düşür. Ərazisinin hər kv.km-nə və əhalinin hər nəfərinə düşən yerüstü su ehtiyatları göstəricisinə görə, ölkəmiz Cənubi Qafqaz ölkələri və Rusiyadan geridə qalır. Azərbaycanın yeraltı içməli su mənbələrində 23764,28 milyon kubmetr gün-su ehtiyatı var. Orta illik yerüstü su ehtiyatı isə 32,3 milyard kubmetrdir. Respublikamızın ərazisinin dörddə üç hissəsi Kür çayı hövzəsinə düşür və bu çay ölkə əhalisi üçün əsas içməli su mənbəyidir. Azərbaycana Kür çayı vasitəsilə daxil olan suların çox hissəsi Gürcüstan və Ermənistan ərazisində formalaşır. Təəssüf ki, bu sular da qonşu ölkələr tərəfindən daim çirkləndirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Ermənistan və Gürcüstan hələ də Ətraf Mühitin Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Konvensiyaya qoşulmayıb. Azərbaycan isə bu sahədə 17 müxtəlif beynəlxalq konvensiyanın, o cümlədən transsərhəd suların mühafizəsi üzrə konvensiyanın iştirakçısıdır. Şirin su ehtiyatlarımızın kiçik bir qismi də Araz çayı hesabına formalaşır ki, bu da İran və Ermənistan tərəfindən çirkləndirilir. Şimaldan-Rusiyanın Dağıstan ərazisindən gələn Samur çayı da normalara uyğun deyil.

Belə bir vəziyyətdə mövcud su ehtiyatlarından səmərəli istifadə, bərabər bölgüsü, su mənbələrinin çirklənmədən etibarlı mühafizəsi ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Bu il fevralın 23-də ölkə Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycanda regionların inkişafına dair Dövlət Proqramının (2004-2008-ci illər) icrasının yekunlarına həsr olunmuş konfransda ölkənin içməli su təchizatı ilə bağlı da məsələyə toxundu: "Növbəti illər ərzində içməli su təchizatı, meliorasiya, suvarma məsələlərinə daha böyük diqqət göstərilməlidir. Biz növbəti beş ildə tamamilə bu problemləri həll etməliyik. Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin tikintisi uğurla davam edir. Mən bunu çox tarixi və önəmli hadisə kimi qəbul edirəm. Bunun çox böyük rəmzi mənası var. Neft kəmərinin fəaliyyəti hesabına əldə edilmiş gəlirlər su kəmərinin tikintisi üçün yönəldilibdir. Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin tikintisi Azərbaycan Dövlət Neft Fondu tərəfindən maliyyələşir. Samur-Abşeron kanalının tikintisinin də çox böyük əhəmiyyəti var. Taxtakörpü su anbarı tamamilə su təhlükəsizliyi məsələlərimizi təmin edəcəkdir. Bu da çox önəmlidir. Xüsusilə, indiki zəmanədə nəzərə alsaq ki, Azərbaycanın su mənbələrinin böyük əksəriyyəti ölkəmizin hüdudlarından kənarda formalaşır. Biz su təhlükəsizliyi məsələlərinə çox ciddi yanaşmalıyıq. Ekologiya Nazirliyi xətti ilə bölgələrdə Kür-Araz çayları boyunca yerləşən kəndlərdə sutəmizləyici qurğuların quraşdırılması və beləliklə, yüz minlərlə insanın təmiz içməli su ilə təmin edilməsi məsələsi də öz həllini tapır. Su - həyat deməkdir, sağlamlıq deməkdir. Növbəti illərdə biz bu layihəni daha geniş şəkildə həyata keçirəcəyik. Artıq digər göstərişlər də verilibdir ki, Azərbaycan uzunmüddətli qaydada su təhlükəsizliyini təmin edə bilsin".

Dünyanın müxtəlif ölkələrindən siyasətçilərin, elm xadimlərinin, qeyri-hökumət təşkilatlarının təmsilçilərinin və BMT-nin strukturlarının rəhbərlərinin apardıqları müzakirələrin yekununda "İstambul su konsensusu"nun qəbul ediləcəyi gözlənilir.

Rəsmiyyə Rzalı

Azərbaycan.-2009.-31 mart.-S.8.