Yaralı qartal

Laçın Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri idi. Şimaldan Kəlbəcər, şərqdən Xocalı, Şuşa, Xocavənd, cənubdan Qubadlı, qərbdən isə Gorus, Sisian (Qarakilsə) rayonları ilə həmsərhəd idi. 1992-ci ilin mayınadək o dağların qoynunda 60 min nəfər əhali yaşayırdı. 125 kənddən ibarət olan Laçın həm təbiət etibarilə, həm də qiymətli tarixi memarlıq abidələrinə görə respublikamızın ən zəngin rayonlarından biridir. Laçın rayonunda dünya və yerli əhəmiyyətli 54 tarixi və mədəniyyət abidəsi işğal altında qalmışdır.

Ötən əsrin 1905-1907, 1915-1918-ci illərində də namərd ermənilər dəfələrlə Laçına hücum etmiş, oranı ələ keçirməyə çalışmışlar. Lakin həmişə daşnakların qarşısı Laçın dağlarında, gədiklərində alınmış, onlar öz çirkin niyyətlərinə çata bilməmişlər. Xüsuilə də xalq qəhrəmanı Sultan bəy Paşa oğlunun igidliyi nəticəsində ermənilər ağır itki vermişlər. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Laçının da yerləşdiyi Zəngəzur mahalı iki yerə parçalandı. Böyük bir hissəsi (Qarakilsə, Gorus, Mehri, Qafan) qondarma Ermənistan dövlətinə verildi. Zəngilan, Qubadlı, Laçın Azərbaycanın tərkibində qaldı. Bununla da həm böyük bir mahalın - Zəngəzurun sinəsinə çalın-çarpaz dağ çəkildi, həm də qədim Naxçıvan öz doğmasından - böyük Azərbaycandan aralı düşdü. Əslində, sovet hakimiyyəti ermənilərin arzularının böyük bir qismini gerçəkləşdirmiş oldu. Azərbaycan torpaqları üzərində hayların ilk dəfə rəsmi olaraq Ermənistan adlanan dövləti yaradıldı. Amma torpaq iddiasında olan namərd ermənilər "Böyük Ermənistan" xülyasını həyata keçirmək üçün hər an fürsət gözləyirdilər.

1988-ci ildə Laçınla qonşu olan Ermənistanın rayonlarından bu bölgənin müxtəlif kəndlərinə tez-tez basqınlar edilirdi. Zabux körpüsü dağıdıldı, kənd atəşə tutuldu. Cicimli kəndində erməni quldurları tərəfindən insanlar qətlə yetirildi. Müxtəlif kəndlərin şose yollarında avtomaşınlar atəşə tutuldu. Gorus tərəfdən Laçın rayonuna tez-tez ermənilər silahlı basqınlar etməyə başladılar. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Qarakilsədə yaşayan azərbaycanlılar vəhşicəsinə ata-baba yurdlarından qovuldu. Onların bir qismi Laçın dağlarına üz tutdu. Qar uçqunlarından, keçilməz yollardan, şaxtadan, qardan xilas olanlar Laçına, onun mehriban insanlarına pənah gətirdilər.

1990-1991-ci illərdə Laçının kəndləri demək olar ki, ermənilər tərəfindən aramsız atəşə tutulurdu. O günlərin xronologiyasını izləyəndə görürsən ki, hər gün Laçında qətlə yetirilən olub. 1991-ci il aprelin 20-də erməni yaraqlılarının əli ilə 19 nəfər hərbi qulluqçu, 200-ə qədər isə azərbaycanlı qətlə yetirilib. Ermənilər artıq Laçının mərkəzini top atəşinə tuturdular. Şuşa-Laçın yolunun 4-cü kilometrliyində yük maşınına atəş açmışdılar, onlarca adam həlak olmuşdu. Qarabağın kəndlərində yanğınlar, talanlar baş alıb gedirdi. 1991-ci ilin sonuna qədər ermənilər tərəfindən 700 azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, 1600 soydaşımız yaralanmış, 1700-ə qədər ev dağıdılmışdı.

1992-ci il də çox ağrılı keçdi. Ermənilər gecə-gündüz Laçını atəşə tuturdular. Hər gün insan qətlə yetirilirdi. 1992-ci ilin Novruz bayramında ermənilər tərəfindən 50 nəfər laçınlı qətlə yetirilmişdi. Mayın 8-də Şuşa alındı. Ermənilər daha da qızışdılar. Mayın 18-də ermənilər gözlərinə qara tikan kimi batan Laçını işğal etdilər.

Laçınlılar indi Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına səpələniblər. Laçın Rayon İcra Hakimiyyətinin aparatı isə Ağcabədidə fəaliyyət göstərir. 17 ildir ki, laçınlılar cənnətməkan adlandırdıqları dilbər guşədən uzaqda - bir aran düzündə doğma yurda sarı həsrətlə boylanırlar.

Ədəbiyyatşünas alim, tənqidçi Qulu Xəlilov deyərdi ki, Laçın dağların sinəsinə qonmuş nəhəng bir qartala bənzəyir. Bu qartalın hər lələyi düşmən gözünə bir ox idi. Ermənilər Laçını "Qarabağın qara qapısı" adlandırırdılar. Çünki onlar Qarabağda at oynatmaq, meydan sulamaq üçün birinci növbədə məhz "qara qapı"nı sındırmalı idilər. Uzun illər onların bu çirkin niyyətləri sinələrində yara bağlamışdı. Vaxtilə Laçının igid oğulları, Sultan bəy kimi kişiləri imkan verməmişdilər ki, onun bir bulağına, çayına, dərəsinə, daşına erməni ayağı dəysin. Laçın həmişə ermənilərin gözündə qorxulu, sehrli bir yer idi. Onlar heç xəyallarında da güman etməzdilər ki, nə vaxtsa bu yurdun əhalisini dədə-baba torpaqlarından didərgin sala biləcəklər. Təəssüf ki, bu o vaxt hakimiyyətdə olanların səriştəsizliyi üzündən baş verdi...

Flora Xəlilzadə

Azərbaycan.-2009.-17 may.-S.6.