Əsrdən uzun yol

Azərbaycan qadını qaranlıqlardan, mövhumatın əsarətindən, milli adət-ənənələrin pas atmış zəncirindən xilas olmaq üçün əsrdən uzun bir yol keçib. Bu yolun əvvəlini elmin və əxlaqın çırağı kimi şəkildə gördüyünüz bu binada yerləşən Bakı Qızlar Məktəbi nura boyadı. Binaların da insanlar kimi öz taleləri olur. Metronun "İçərişəhər" dayanacağının qarşısından İstiqlaliyyət küçəsi ilə üzüaşağı Qoşa qala qapısına tərəf gedəndə sağ cinahda gözəlliyi və əzəməti ilə yoldan ötənləri valeh edən Əlyazmalar İnstitutu və Hüseyn Cavidin ev muzeyinin yerləşdiyi möhtəşəm bina var. Bakıda XIX əsrin sonunda müsəlman qızları üçün məktəb kimi ucaldılan bu bina dünyanın bir çox ölkələrindəki universitet və institut binalarından öz orijinallığı ilə seçilir. Hətta bir dəfə rusiyalı qonaqlara burada ilk Qızlar məktəbinin yerləşdiyini deyəndə, heyrətlərini gizlədə bilmədilər və etiraf etdilər ki, bu bina Lomonosovun yaratdığı universitetin ilk binasından yaraşığı və gözəlliyi ilə geridə qalmır.

XIX əsrin son onilliklərində Azərbaycanda neft istehsalının artması Almaniya, İngiltərə, İsveçrə, Fransa və digər dövlətlərdən sərmayələrin və yaxın qonşu ölkələrdən böyük işçi qüvvəsinin Bakıya güclü axınına səbəb oldu. Şəhərin ərazisi XIX əsrin sonlarında 7 dəfə böyüdü, əhalisinin sayı isə iki əsrin astanasında (son 40 ildə) 20 mindən 262 min nəfərə çatdı. Neft səltənətinə qoyulan xarici kapitalın sürətli artımı və həmçinin milli burjuaziyanın formalaşması bütünlükdə şəhərin çiçəklənməsinə təkan verdi. Bakı Qafqazın ən varlı və sürətlə inkişaf edən şəhərinə çevrilirdi. Neftdən tez bir zamanda varlanıb elitar təbəqəyə çevrilən milli burjuaziyanın savadsız təmsilçilərinə Azərbaycan ziyalılarının təsir qüvvəsi böyük idi. Qərbdən gələn təcrübəli və zəngin milyonerlərlə yanaşı, Bakıya miskin görkəmdə cumub, bir parça neft püskürən torpaq alaraq zənginləşən erməniləri üstələmək üçün yerli iş adamlarına savadlı və tərəqqipərvər ziyalıların dəstəyi hava, su kimi lazım idi. Onlar yeni neft erasında bir-birlərini tamamlayırdılar və bu zərurətdən doğan ünsiyyət əvəzsiz bəhrəsini verirdi.

Bu baxımdan görkəmli ictimai xadim və maarifçi Həsən bəy Zərdabi ilə milyonçu mesanat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sonralar dostluğa çevrilən səmimi münasibətlərini nümunə göstərmək olar. Zəmanəsinin tərəqqipərvər ziyalısı sayılan H.Zərdabi Tağıyevin qeyri-adi xeyriyyəçi kimi formalaşmasına, elmin, maarifin inkişafı ilə bağlı bütün layihələrdə irəlidə getməsinə ciddi təsir göstərmişdir. Elə qızlar üçün məktəb yaratmağa da Hacını ilk dəfə Zərdabi cəlb edir. 1896-cı ilin yanvarında o, Bakı qubernatoruna məktubla müraciət edərək qızlar məktəbi açmaqdan ötrü vəsait ayırmağı xahiş etsə də, rədd cavabı almışdı. Əslində Bakıda müsəlman qızları üçün məktəbin açılması tarixi zərurət idi. Belə ki, varlanan və getdikcə milli tərkibi dəyişərək beynəlmiləlləşən şəhərdə başqa millətlərin qadınları artıq cəmiyyətdə öz yerini təsdiqləyirdilər. Onlarla müqayisədə çadraya bürünmüş azərbaycanlı qızları xurafatın girovuna çevrilmişdilər. Bu əsarətdən qurtarmağın yeganə yolu maariflənməkdən keçirdi.

Əlbəttə, XIX əsrin sonlarında Qafqazda yeni qız sinifləri yaranırdı. 1893-cü ildə Nehrəm kəndində Cəlil Məmmədquluzadə 8 nəfər qız uşağını məktəbə cəlb edərək sinif yaratdı. Ondan təxminən 10 il sonra Nuxada (indiki Şəkidə) pedaqoq Şeyxzadə ayrıca qız sinifləri yarada bildi. 1902-ci ildə isə Məmmədqulubəy Kərim Sultani İrəvan kişi məktəbinin nəzdində 20-yə yaxın azərbaycanlı qız üçün bir neçə sinif açdı. XX əsrin əvvəlində Yelizavetpolda da (indiki Gəncədə) qızlar üçün məktəb təşkil edilmişdi.

Lakin iki əsrin qovuşuğında Azərbaycanda və hətta Qafqazda müsəlman qızlar üçün açılan bütün məktəbləri Zərdabi ilə Zeynalabdinin müştərək ideyalarından doğan Bakı Qızlar Seminariyası ilə müqayisə etmək qeyri-mümkündür. Ona görə ki, digər məktəblər təsisçilərin öz evlərində cüzi vəsait hesabına açıldığından ölkədə qadın təhsilinin inkişafında aparıcı rol oynamaq imkanında deyildilər. Onlar Azərbaycan maarifi tarixində zərif və kövrək işıq saçan şamlar kimi sayrışsa da, o dövr üçün çox böyük vəsait hesabına yaradılan Bakı Qızlar Məktəbi təhsilin alovlanan möhtəşəm məşəli kimi qaldı.

Bu məşəlin işıqları isə Bakıda mövhumatçıların, varlılardan pul qoparmaqda püxtələşən şəhər qoçularının, kolonial hökumətin yerli təmsilçilərinin gözlərini qamaşdırırdı. Hamı birlikdə müsəlman qızlarının təhsil almasının əleyhinə çıxış edirdi. Savadsız kütlə isə hələ ki, Zərdabi ilə Tağıyevin nə istədiyini dərk etmək iqtidarında deyildi. Onların bu işdə özlərindən başqa heç bir dayağı yox idi. Hamının istəmədiyi bir işdə uğur qazanmaq, onu sona çatdırmaq nadir hadisədir və tarix belə nümunələrin bolluğu ilə öyünmür.

Hacı Zeynalabdinin Həsən bəy Zərdabi kimi dostu və silahdaşı olmasaydı, o, bu məktəbi açmaqda daha böyük çətinliklərlə baş-başa qala bilərdi. Ziyalı və milyonçunun əqidə birliyi, eyni amal uğrunda bütün maneələrə duruş gətirməsi onlara sonda arzuladıqları qələbəni gətirdi. Hacı dəfələrlə ruhaniləri, ziyalıları ətrafına toplayaraq dünya ölkələrinin çoxunda qızların oxumasından danışar, müsəlman qadınların isə illər boyu savadsız qalmasına belə qiymət verərdi: "Anaları, qadınları bisavad olan camaat kor kimidir."

Tağıyev məqsədinə çatmaq üçün cəsarətlə addımlayan qətiyyətli şəxsiyyət kimi hədələrdən çəkinmədi. O, rus çarına ərzi-hal yazıb müsəlman qızlarının öz ana dillərində oxumaları üçün Bakıda məktəb açmaq istəyinə rədd cavabı alanda belə, geri çəkilmir. III Aleksandrın ölümündən sonra taxta sahib çıxan II Nikolayın tacgüzarlıq mərasimində Hacı bir senatorla çarın arvadı Aleksandraya çox bahalı bir hədiyyə ilə Bakıda onun adına qızlar üçün məktəb açmaq barədə təkrar xahişnamə təqdim edir və nəhayət ki, imperatorun razılığını alır.

Bu razılıqdan sonra Hacı keçmiş Nikolayevsk, indiki İstiqlaliyyət küçəsində hər cür şəraiti olan möhtəşəm bir bina tikdirir. Müsəlman qızları üçün yaradılan bu təhsil müəssisəsinin ilk adı Alaksendriyski Rus-Tatar Qızlar Məktəbi idi. "Kaspi" qəzeti həmin hadisəni yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "Müsəlman qızları üçün dünyəvi məktəbin açılması bizim diyarda, imperiyada, hətta Yaxın Şərqdə birincidir".

Bu məktəbin açılması Azərbaycanın maarifçilik tarixində ən nadir hadisələrdən biri olsa da, birmənalı qarşılanmadı. Uzun illər boyu məktəbi yaratmaq üçün rus imperiyasının qadağalarını dəf edən Tağıyev və Həsən bəy Zərdabi bu dəfə başqa hədələrlə üzləşdilər. Məktəb daş-qalaq edildi, pəncərələri sındırıldı. Qızlarını oxumağa göndərən atalar təhsilin əleyhinə çıxan ruhanilər və qoçular tərəfindən ağlasığmaz təzyiqlərə məruz qaldılar. 1901-ci ilin 1 sentyabrında məktəbə çox az qız gəldiyindən açılış mərasimi baş tutmadı.

Ertəsi gün Tağıyev qızlarını oxumağa qoymayan din adamları ilə şəhər ziyalılarını Təzəpir məscidinə toplayaraq bir daha qızların təhsil almasının vacibliyindən danışdı: "İngilistana, Germaniyaya, Firəngistana gedib oxuyan cavanlarımız hərəsi oralardan qollarına bir arvad keçirib gətirirlər, çünki qızlarımıznan məcazları tutmur, dolana bilmirlər. Təzə məktəbdə qızlarımıza ehkamı-şəriət, müsəlman və rus dillərində yazıb-oxumaq, paltar tikmək, toxuculuq, tifillərə tərbiyə vermək öyrədiləcək. Burda nə pis şey var?!

Molla Əli Hacı Xəlil oğlu! Qulaq as! Srağagecə, 20 yaşlı ortancıl qızın sancılanmışdı, az qalmışdı ölsün. Lopabığ ərməni Ambarsum həkimi gətizdirdin, qızı yoxladı, dava-dərman elədi, qız ölümdən qurtardı. İndi de görüm, lopabığ Ambarsumun əvəzinə müsəlman arvad həkim olsaydı, şəriətə hansı daha düzgün gələrdi?"

Hətta Tağıyev adamları inandırmaq üçün axundları şəriətdə qadın təhsilinin yasaq edilməməsi ilə bağlı "təhsilə icazə" sənədlərini gətirmək üçün Məkkəyə, Mədinəyə göndərmişdi.

Bu söhbətlərdən sonra qızlarına savad vermək istəyənlərin sayı artsa da, məktəbin açılış günü, ertədən şəhərdə yenidən qeylü-qal qopdu. Qoçular küçələrə tökülüşüb dikdaban ayaqqabı geymiş müsəlman qadın və qızlarının tufli və çəkmələrini çıxardıb, zorla nəleyin geyindirirdilər.

Məktəb açılandan sonra ortaya başqa çətinliklər çıxdı. Bunlardan ən başlıcası türk dilini bilən müəllimlərin çatışmaması idi. Rusiya qəzetlərində Tağıyevin verdiyi elanların sorağı ilə Axalsıxdan Hənifə xanım Məlikova, Tambovdan milliyyətcə tatar Rəhilə xanım Terequlova (Hacıbəyova), Litvadan Məryəm xanım Bakıya gələrək Qızlar Məktəbində dərs deməyə başladılar.

Yeni açılan məktəbdə azərbaycanlı qızların oxuması Tağıyev üçün başlıca məqsəd olduğundan o, ziyalıları əyalətlərə göndərirdi ki, onlar qız uşaqlarını yığıb gətirsinlər. Məktəbə cəlb edilən bütün kasıb-kusub balalarının yol və digər izafi xərclərinin hamısını Hacı ödəyirdi. O, hər gün həyat yoldaşı Sona xanımla məktəbə gələr, hər şeyə özü nəzarət edərdi. Məktəbin tədris proqramını hazırlamaqda Hacıya dostu H.Zərdabi yaxından kömək edirdi. Onun həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikova məktəbin ilk direktoru oldu. Yataq və dərs otaqlarından savayı məktəbin xəstəxanası, yeməkxanası, şəriət dərsi üçün xüsusi zalı, kitabxanası vardı.

Azərbaycanın görkəmli siyasi və ictimai xadimi Nəriman Nərimanov bu hadisəni xalqımız üçün qənirsiz bəxşiş kimi qiymətləndirmişdi.

1901-ci il oktyabrın 7-də Aleksandriyski Rus-Tatar Qızlar Məktəbinin təntənəli açılışı oldu. Açılış mərasimində o dövrün tanınmış şəxsiyyətlərindən olan Əlimərdan bəy Topçubaşov qonaqlar qarşısında hərarətli bir təbrik nitqi söylədi.

Bu məktəbin adı Azərbaycan tarixində Bakı Qızlar Məktəbi kimi qaldı.

Bu təhsil ocağında Azərbaycan mədəniyyəti və elminin görkəmli xadimləri yetişdilər. Bakı Qızlar Məktəbinin məzunlarından Sona xanım Axundzadə, Umnisə Musabəyova, elmi işçilər İ.Məcidova, D.Səfərova, ədliyyə komissarı Ayna Sultanova və başqaları cəhalətin qaranlıq üfüqlərinə aydınlıq gətirən dan yerinin ilk şəfəqləri idilər. Sara Talışinskaya, Nabat Nərimanova, Gövhər Qazıyeva, Mina Mirzəyeva, Qərib Sultanməlikova, Nigar Aslanova, Qumru Nərimanova Bakı Qızlar Məktəbini bitirdikdən sonra özləri müxtəlif vaxtlarda yeni qız məktəblərini yaratdılar, elmin, maarifin inkişafına öz töhfələrini verdilər.

1915-ci ildə Həsən Əfəndi Alkadarskinin qızı Şəhrizad Alkadarskaya-Sultanova bu seminariyanı oxuyub qurtardıqdan 2 il sonra Qasımkənddə məktəb açdı. O, qızlarını məktəbə buraxmaq istəməyən valideynlərin tələblərini nəzərə alaraq, öz evində 4 illik məktəb yaratdı və oxumağa 50-yə yaxın qız cəlb etdi. Seminariyanın başqa bir məzunu ləzgi Məryəm Mahmudovna Dağıstanda maarifçiliyin yayılmasında böyük xidmətlər göstərdi, sovet hakimiyyətinin ilk illərində o, savadsızlığın ləğv edilməsi üçün yorulmadan çalışdı. Bakı Qızlar Seminariyası, beləliklə, nəinki Azərbaycanda, hətta bütün Qafqazda müsəlman qızlarının savadsızlığının aradan qaldırılmasında əvəzsiz rol oynadı, çoxsaylı məktəblərin açılmasına təkan verdi.

Bakı Qızlar Seminariyasının tarixində ən kövrək məqamlardan biri də bu gün - mayın 20-də 110 yaşı tamam olmuş milyonçu Hacının qızı Sara xanımın kasıb və acınacaqlı aqibəti ilə bağlıdır. O, Peterburq Zadəgan Qızlar Seminariyasını bitirən kübar bir xanım idi. Mükəmməl musiqi təhsili vardı, bir neçə xarici dildə sərbəst danışırdı. Son dərəcə savadlı, mühakiməli, erudisiyalı və fenomenal yaddaşa malik idi. Bakı Qızlar Seminariyasından da bilik və bacarığını əsirgəməmişdi. Atası 101 yaşında 1924-cü ildə Mərdəkandakı bağ evində, bolşeviklərin onlara ayırdığı bir hücrədə rəhmətə gedəndən sonra 25 yaşlı Saranın həyatında acı ruzigarlar əsməyə başladı. Sara Tağıyeva ömrünün böyük hissəsini sürgünlərdə məhrumiyyətlər və sıxıntılar içində keçirdi. Sonra isə S.M.Kirovun qətlində suçlandırılaraq Peterburq həbsxanasına atıldı. Əri Zeynal bəy Səlimxanov kapitalist kimi güllələndi və qızı Səfiyyə xanım da ailəsi ilə sürgün olundu. Sovetlər dönəmində ömrünün sonuna kimi kiçik, rütubətli, birotaqlı evdə yaşadı. Əlində nimdaş bir çanta, əynində çox köhnə paltar, ayağında iri, yöndəmsiz çəkmələri olan zavallı Sara xanım atasının bəraət alması üçün döymədiyi idarə qapısı, müraciət etmədiyi məmur qalmamışdı. Amma buna yalnız Azərbaycan dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra nail olundu, Tağıyevin xeyirxah işlərinə böyük qiymət verildi.

2007-ci il dekabrın 28-də Azərbacan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə təmir və bərpa edilmiş Tarix Muzeyinin açılışı oldu. Dövlət başçısı mərasimdə iştirak edərkən muzeyin fəxri qonaqlar kitabına yazdığı ürək sözləri arasında Tağıyevin həyat və fəaliyyətini dəyərləndirən fikirlər var: "Azərbaycan xalqının böyük oğlu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evinin bərpası bizim mənəvi borcumuz idi. Öz zəhməti hesabına böyük maliyyə imkanlarını qazanmış bu şəxsiyyət Azərbaycan gənclərinin maarifləndirilməsinə böyük töhfələr vermişdir".

Mirvari Rəhimzadə

Azərbaycan.-2009.-20 may.-S.6.