Qəlblərdə yaşayan görkəmli alim

Bu günlərdə ölkəmizin elmi ictimaiyyəti neft kimyası sahəsində görkəmli alim, aşqarlar kimyası və texnologiyasının əsasını qoyan və inkişaf etdirənlərdən biri olmuş akademik, Dövlət mükafatı laureatı, əməkdar elm və texnika xadimi İzzət Mirzəağa qızı Orucovanın anadan olmasının 100 illiyini qeyd edir.

Keçmiş SSRİ məkanında sürtkü yağları və yanacaq istehsal edən mərkəzlərdən biri olan Azərbaycan yeni və mühüm bir problemin - sürtkü yağlarına və yanacağa aşqarların yaradılması probleminin həllində başlıca rol oynamışdır. İftixar hissi ilə bildirməliyik ki, keçmiş Sovetlər İttifaqında sürtkü yağlarının keyfiyyətini yaxşılaşdıran aşqarın ilk nümunəsini məhz azərbaycanlı alimlər yaratmış və sənayedə tətbiq edərək ölkənin böyük ehtiyaclarını ödəməyə nail olmuşdular. Bu aşqarların sintezi və istehsal texnologiyasının hazırlanması işində İzzət Orucova misilsiz xidmətlər göstərmişdir.

1909-cu il sentyabrın 16-da Bakıda bağban ailəsində dünyaya göz açan İzzət xanımın fəaliyyəti öncə incəsənətlə bağlı olmuşdu. Böyük dramaturqumuz Cəfər Cabbarlının pyesləri əsasında çəkilmiş filmlərdə o, yaddaqalan obrazlar - Sevil və Almaz surətlərini məharətlə yaratmışdı.

İzzət Orucova 1932-ci ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunu bitirdikdən sonra Elmi-Tədqiqat Neft Emalı İnstitutunda laborant vəzifəsində işə başlamış və ömrünün sonrakı hissəsini neft kimyası elminə həsr etmişdi. İlk günlərdən yüksək keyfiyyətli sürtkü yağlarının işlənib hazırlanması məsələləri ilə məşğul olan İzzət Orucova bu mövzuya sadiq qalmış, Azərbaycanda geniş təşəkkülünü tapmış yeni və mühüm əhəmiyyətli elmi istiqamətlərdən olan aşqarlar kimyasının əsasını qoyanlardan birinə çevrilmişdi. Ona şan-şöhrət gətirmiş diqqətəlayiq elmi uğurlarını məhz bu istiqamətdə qazanmışdı.

Böyük Vətən müharibəsi illərində İzzət Orucova elmi axtarışlarını müvəqqəti olaraq dayandırmış və cəbhə sifarişlərinin yerinə yetirilməsi üçün çalışmışdı. Həmin illərdə Azərbaycan döyüşən sovet ordusunun və arxa cəbhənin yanacaq və sürtkü yağları ilə əsas təminatçısı idi. İzzət xanım da milyonlarla sovet vətəndaşı kimi, gündüzlü-gecəli, yorulmaq bilmədən bu sahədə çalışırdı. Yüksək keyfiyyətli yanacaq hazırladıqlarına görə azərbaycanlı alimlərə ünvanlanmış hərbi aviasiya hissələrinin minnətdarlıq məktublarında onun adı birincilər sırasında çəkilirdi.

Müharibə başa çatdıqdan sonra İ.Orucova elmi-tədqiqat işlərini daha da genişləndirdi. Problemin nəzəri cəhətini dərin bilməsi, böyük iş qabiliyyəti, ən mürəkkəb təcrübələri dəqiq aparmaq bacarığı ona sevimli fəaliyyət sahəsində diqqətəlayiq uğurlar qazandırdı. Görkəmli alimin elmi fəaliyyətindəki daha bir cəhət diqqətdən yayınmır. O, Bakı neftini tədqiq edir, onların əsasında yüksək keyfiyyətli sürtkü yağları işləyib hazırlayırdı. İzzət xanım 1949-cu ildə əldə etdiyi elmi nəticələrdən istifadə edərək digər alimlərlə birgə motor, xüsusi təyinatlı yağların istehsalı texnologiyasını işləyib hazırlamağa nail oldu. Bakının müxtəlif mənşəli parafinli və parafinsiz neftləri əsasında olan aşağı özlülüklü yağlardan yüksək keyfiyyətli sürtkü yağlarının istehsalı sahmana salındı. Bakıdakı neft emalı zavodlarından birində bu cür yağların istehsalı ilk dəfə olaraq işə düşdü. Yeni məhsulun mühüm texniki göstəricilərindən birini yaxşılaşdırmaq üçün vacib olan yağların deparafinləşdirilməsi məsələsinin də İzzət Orucova tərəfindən çox gözəl həll edildiyini vurğulamaq yerinə düşərdi. Belə ki, o, digər alimlərlə əməkdaşlıq şəraitində xüsusi motor yağları çeşidinin artırılması məqsədilə Bakı neftinin distillantlarının, həmçinin parafinli neftin karbamidlə deparafinləşdirilməsi texnologiyasının işlənib hazırlanmasına nail oldu. Qeyd edək ki, yeni Bakı yağları keyfiyyət göstəricilərinə görə xarici analoqlarından heç də geri qalmırdı.

İzzət Orucova 1962-ci ildə "Bakı xammalından aşağı temperaturlarda donan yağların alınması texnologiyasının işlənib hazırlanması və aşqarların köməyi ilə onların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılıması" mövzusunda dissertasiyanın uğurlu müdafiəsinə görə texniki elmlər doktoru elmi dərəcəsinə layiq görüldü. Ona professor elmi adı verildi. Daha iki il ötdü və o, Azərbaycanın əməkdar elm və texnika xadimi fəxri adına layiq görüldü.

Elmi-Tədqiqat Neft Emalı İnstitutu sonrakı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Neft-Kimya Prosesləri İnstitutuna çevrildi. Bu institutun aşqarlar sahəsində elmi işlər aparan laboratoriyaları əsasında isə 1965-ci ildə Aşqarlar Kimyası İnstitutu (AKİ) yaradıldı. Xatırladaq ki, institut keçmiş SSRİ-də bu profilli yeganə elmi-tədqiqat institutu idi. İzzət Orucova da həmin institutda tədqiqatlarını davam etdirdi.

Professor uzun illər aşqarlar sahəsində uğurlu tədqiqatlar apararaq yüksək elmi nəticələrə nail oldu. O, müxtəlif sahələrdə ehtiyac duyulan, yüksək göstəricilərə malik bir neçə aşqarın yaradılmasına və onların istehsal texnologiyasının işlənib hazırlanmasına gərgin intellektual və yaradıcı əmək sərf etdi. Nəticədə AKİ-nin laboratoriyalarında hazırlanmış və SSRİ adlı böyük ölkənin müxtəlif sənaye sahələrində tətbiq edilmiş AzNİİ-5, AzNİİ-7, SB-3, SK-3, BFKU və digər aşqarları yaratmış müəlliflərdən biri də məhz İzzət Orucova oldu. 1967-ci ildə o, Azərbaycan Elmlər Akademiyasına müxbir üzv seçildi.

SSRİ-də neft texnologiyası ixtisası üzrə ilk qadın elmlər doktoru alimlik dərəcəsi almış İzzət xanımın bir sıra aşqarların fasiləsiz istehsalı texnologiyalarının hazırlanması sahəsindəki axtarışlarının nəticələri çox yüksək oldu. Böyük sənaye əhəmiyyətinə malik bu işlər Azərbaycanda Sumqayıt şəhərindəki aşqarlar zavodunda tətbiq edildi.

Ən yaxşı aşqarlar olan BFK, SB-3, SK-3, İXP-101, İXP-21 istehsalatda geniş tətbiqini tapdı. Bu aşqarların alınma texnologiyasının işlənib hazırlanmasına və sənayedə tətbiqinə nail olundu. Bu, həqiqətən, mühüm əhəmiyyətli problem idi. 1970-ci ildə bir qrup alimə, o cümlədən İzzət xanım Orucovaya "Bakı neftlərindən alınan motor yağlarına təsirli BFK, SB-3, SK-3, AzNİİ-8u, İXP-21 aşqarlarının sintezi texnologiyasının işlənib hazırlanması və sənayedə tətbiqinə görə" Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı adı verildi. Bu, elmi-praktik əhəmiyyətli işə verilən ali mükafat idi.

Görkəmli alimin sanballı elmi uğurlarına verilən digər yüksək qiymət isə onun 1972-ci ildə Elmlər Akademiyasına həqiqi üzv seçilməsi oldu. Qadın akademik İzzət Orucova bu yüksək fəxri adı ömrünün sonunadək uğurla daşıdı.

Adi laborantlıqdan akademikliyədək yüksəlmiş İ.Orucova həm də bacarıqlı elm təşkilatçısı kimi tanındı. O, uzun illər ərzində laboratoriyalara rəhbərlik etdi, 1967-1971-ci illərdə isə Azərbaycan EA-nın Qeyri-Üzvi və Fizika-Kimya İnstitutunun direktoru vəzifəsində işlədi. Həmin dövrdə o, institutda böyük praktiki əhəmiyyətli problemlə məşğul oldu. Bu problem metalların korroziyasının qarşısını almaq üçün təsirli vasitə olan səmərəli korroziya inhibitorlarının öyrənilməsi ilə bağlı idi. Böyük həcmli tədqiqat işlərinin nəticələri onun rus dilində qələmə aldığı "Metal korroziyası inhibitorları" monoqrafiyasında ümumiləşdirilmiş halda oxuculara təqdim edildi.

Bu monoqrafiya əslində professorun heç də ilk və yeganə iri həcmli əsəri deyildi. Başlıca tədqiqat sahəsi aşqarların sintezi və yağların istehsalı olmuş alim bu sahədə 300-ə qədər ixtiranın və dərc olunmuş elmi əsərin həmmüəllifi olmaqla yanaşı, ana dilində "Neft kimyası" və "Sürtkü yağları" adlı orijinal dərsliklər də yazmışdı. Bunlar uzun illər ərzində neft kimyaçılarının masaüstü kitabları kimi böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.

İzzət Orucova yüksək səviyyəli gənc kimyaçı alimlər hazırlanması probleminə də xüsusi əhəmiyyət verirdi. Onun elmi rəhbərliyi altında yetişmiş onlarla milli kadrımız hazırda ölkəmizin müxtəlif elmi və tədris ocaqlarında səylə çalışır, bəziləri isə xarici ölkələrdə işləyirlər.

Akademik, Dövlət mükafatı laureatı İzzət Orucova Sovet İttifaqının müxtəlif respublikalarında, habelə inkişaf etmiş xarici ölkələrdə - Kanada, Portuqaliya, Macarıstan və Almaniyada keçirilmiş sürtkü yağları və aşqarlara dair elmi məclislərdə elmimizi yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.

Alim bir sıra ictimai işlərə də xeyli vaxt və əmək sərf etmişdir. O, Azərbaycan-ADR Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin sədri, Bakı Şəhər Sovetinin deputatı və Qadınlar Şurasının sədri, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası Baş Redaksiyası Heyətinin üzvü olmuşdur.

Akademik İzzət Orucova 1983-cü il aprelin 21-də Bakı şəhərində vəfat etmişdir. Sağlığında ən yüksək mükafatlar - "Lenin", "Oktyabr İnqilabı", "Qırmızı Əmək Bayrağı" və "Şərəf nişanı" ordenləri, habelə müxtəlif medallarla təltif olunmuş, adı əbədiləşdirilmişdir. Alimin doğulub-böyüdüyü və böyük uğurlar qazandığı doğma Bakı şəhərinin küçələrindən birinə onun adı verilmişdir. Görkəmli alim İzzət Orucovanın unudulmaz xatirəsi daim qəlblərdə yaşayır.

Vaqif FƏRZƏLİYEV,

AMEA-nın akademik-

katibi, akademik

Azərbaycan.- 2009.- 3 noyabr.- S. 7.