Açıq cəmiyyətə doğru transformasiya

Nəzəriyyə məsələləri

"Açıq cəmiyyət"in mahiyyətinə dair bizim fəlsəfi, sosial-siyasi fikirdə aydın sezilən səthilik, bəsitlik və təzadlar olsa da, son illər bu anlayış barəsində müəyyən təsəvvürlər beyinlərdə formalaşmaqdadır. İqtisadiyyatda, siyasət və mədəniyyətdə plüralistikliklə (müxtəlifliklə), vətəndaş cəmiyyətinin və hüquqi dövlətin inkişaf etmiş strukturlarının varlığı ilə xarakterizə olunan demokratik cəmiyyətləri bu anlayışla işarə və ifadə edirlər. Qeyd edim ki, 1991-ci ilə qədər bu anlayış, faktiki olaraq, əsasən Qərb sosial-fəlsəfi təlimlərində istifadə olunurdu. Keçmiş SSRİ məkanında "açıq cəmiyyət"ə nəinki pərəstiş etmək, hətta bir termin kimi ondan istifadə etmək, elmi mülahizələrdə işlətmək sanki böyük günah idi. Vahid kommunist ideologiyasının hökmranlığı, sosial-siyasi-fəlsəfi araşdırmalara qoyulan məhdudiyyətlər şəraitində rəsmi və qeyri-rəsmi yolla açıq cəmiyyət ideyasının qarşısı alınırdı, onun tərəfdarları isə hər cür təqib və təzyiqlərə düçar olurdular. Azərbaycan da bu cəhətdən istisna deyildi. Elə bu səbəblər ucbatından sovetlər birliyinin dağılmasından sonra müstəqillik əldə etmiş respublikalarda açıq cəmiyyətlə bağlı biliklərin qeyri-kafiliyi, yetərsizliyi özünü göstərdi və göstərməkdədir.

Özünüz təsəvvür edin: sovet ideoloji qəlibləri o dərəcədə amansızlıqla fəaliyyət göstərirdi ki, açıq cəmiyyət haqqında şah əsərlərdən sayılan, hələ 1938-1943-cü illərdə yazılmış və 1945-ci ildə ingilis dilində ilk dəfə olaraq çap edilmiş Karl Popperin "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" kitabı təxminən 50 il rus dilinə tərcümə edilməmişdir. Əsər yalnız 1992-ci ildə ilk dəfə rus dilində nəşr üzü görmüşdür.

Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda 1992-ci ildən sonra da açıq cəmiyyət təliminə biganəlik özünü göstərmiş, bu mövzu elmi ictimaiyyət tərəfindən xüsusi və ardıcıl diqqət mərkəzinə alınmamışdır. Əlbəttə, bu vəziyyəti qeyd edərkən, ayrı-ayrı həssas, narahat və məsuliyyətli intellekt daşıyıcılarının fərdi təşəbbüslərinin dəyərini heçə endirməməliyik. Lakin qəribəlik ondadır ki, bu fərdi təşəbbüslərin nəticəsində əldə edilən biliklər toplusu da cəmiyyətimizin yeni əsaslar üzrə təşkili və inkişafı naminə lazımınca istifadə olunmur. Və bu, deyərdim ki, daha çox subyektiv amillərlə bağlıdır. Belə ki, etibarlı prinsip və vasitələr hesabına yeniləşmə zərurətini, ulu öndər Heydər Əliyevin və Prezident İlham Əliyevin dəfələrlə vurğuladıqları kimi, zaman və tarixi dövr özü ortaya çıxarır və bu yeniləşmə cəmiyyətin öz sifarişidir, yəni obyektiv tələbat danılmazdır. Subyektiv, şəxsi istəklər, maraqlar naminə isə cəmiyyətin obyektiv mənafelərinə qarşı çıxmaq - xalqa, ölkəyə xəyanətdən başqa bir şey deyil.

Adətən açıq cəmiyyətdən danışarkən, onun iki şərhini fərqləndirirlər - Anri Berqsonun (1859-1941) elitar və Karl Popperin (1902-1994) eqalitar konsepsiyalarını. Birincisi - əsasında antaqonizmlərdən azad, beynəlxalq insani birlik, ümumbəşəri, antiutilitar əxlaqa dayanan, şəxsiyyət azadlığı və yaradıcılığının, həmrəylik və humanizmin vüsət tapdığı ideal cəmiyyət quruluşunu nəzərdə tutur. Bu konsepsiyanın mühüm müddəaları A.Berqsonun "Əxlaq və dinin iki mənbəyi" əsərində verilib. Həmin əsər onun son əsəridir və 1932-ci ildə nəşr edilib. Qeyd edək ki, A.Berqson 1928-ci ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı adına layiq görülmüşdür.

Ümumilikdə götürüldükdə, Anri Berqsonun iki əsəri - "Metafizikaya giriş" (1903) və "Yaradıcı təkamül" (1907) - onun yaradıcılığının zirvəsi sayılır. Bu əsərlərdə filosofun evolyusionist (təkamül) spiritualizmi tam orijinallığı ilə üzə çıxır. Spiritializm (latınca "spiritualis" - ruhi olan deməkdir) elə bir fəlsəfi baxışdır ki, burada ruh gerçəkliyin ilkin əsası qismində götürülür. Fəlsəfi termin kimi "spiritualizm" XIX əsrdə V. Kuzen tərəfindən elmə daxil edilib. Sonralar bir sıra məktəb və istiqamətlər, əsasən XIX-XX əsr fransız və italyan fəlsəfəsində bu ad altında fəaliyyət göstərmişlər.

Bu kitablarında və onlardan əvvəl yazdığı "Şüurun vasitəsiz göstəriciləri haqqında oçerklər" (1889), "Materiya və yaddaş" (1896), "Gülüş. Komik olanın əhəmiyyəti haqqında oçerklər" (1900) əsərlərində A.Berqson özünün açıq cəmiyyət konsepsiyasına doğru olduqca məhsuldar iş aparmış və zəmin hazırlamışdır. Əlbəttə ki, adları çəkilən həmin əsərlərin əhəmiyyəti yalnız açıq cəmiyyət konsepsiyasına hazırlıqla məhdudlaşmır. Onların hər biri ayrılıqda müstəsna dəyərə malikdir və fəlsəfə elmi, ümumdünya mədəniyyəti üçün əvəzsiz töhfədir. Qeyd etmək vacibdir ki, bu əsərlərdə A.Berqson, həmçinin, yeni zaman-məkan konsepsiyasının əsaslarına dair də xeyli orijinal fikirlər söyləmişdir ki, hazırda xüsusi maraq və aktuallıq kəsb edir.

"Əxlaq və dinin iki mənbəyi"ndə filosof insanın əxlaqi (mənəvi) və dini fəaliyyəti üzərində dayanır, şüur nəzəriyyəsindən universum və dəyərlər nəzəriyyəsinə keçir.

Əxlaqi normaların iki mənbəyi göstərilir: sosial təzyiq və sevgi coşğunluğu. Birinci halda normalar tarixən müəyyənləşmiş müxtəlif qrupların sosial tələblərini ifadə edirlər. İndivid özünü sosiumda hüceyrənin orqanizmdə və yaxud qarışqanın qarışqa ailəsində özlərini tapdıqları kimi tapır. Belə cəmiyyətin əsasında "özünü vərdişlərlə bağlamaq vərdişi" durur və bu, əxlaqi öhdəliyin əsasını təşkil edir. Vərdişlər sistemi az və ya çox dərəcədə cəmiyyətin tələbatlarına cavab verir. Lakin vərdişi öhdəliklərin əxlaqı - qapalı cəmiyyət əxlaqıdır, çünki individ tamın hissəsi, mexanizmin elementi kimi hərəkət edir.

A.Berqsona görə, sosial pressinq, hər halda, yeganə əxlaq mənbəyi deyil. Əxlaq cəmiyyət tipi ilə nisbətdədir. Mütləq əxlaq da mövcuddur - açıq cəmiyyət əxlaqı. Bu, onun fikrincə, xristian əxlaqıdır, yunan müdriklərinin və israil peyğəmbərlərinin əxlaqıdır. Universal dəyərlərlə səciyyələnən əxlaq qəhrəmanları Sokrat və İsa peyğəmbərdir. Onlar qrup, bir icma dəyərlərilə qane olmurlar, insanda bütün bəşəriyyəti görürlər. Məhz bütövlük təşkil edən bəşəriyyət açıq cəmiyyətdir. Qapalı cəmiyyət əxlaqı statikdir. Açıq cəmiyyət isə, əksinə, maksimal dərəcədə dinamikdir. Simasız konformizmə və qapalı cəmiyyətin hər cür tabularına qarşı anadangəlmə təkrarsızlığı ilə şərtlənən şəxsi başlanğıca söykənən əxlaq dayanır.

Filosofun fikrincə, bütün mövcud olmuş cəmiyyətlər - qapalı cəmiyyətlərdir. Həqiqi açıq cəmiyyətə yetişmək üçün böyük distansiya var - ən böyük millətlə bəşəriyyət arasındakı, sonlu olanla sonsuzluq arasındakı məsafə qədər. Açıq əxlaqın və deməli, açıq cəmiyyətin fundamenti - yaradıcı şəxsiyyətdir və onun məqsədi insanilikdir. Bu şəxsiyyətin və onun əxlaqının məzmunu - bütün insanlara məhəbbətdir. Başlıca xassə isə novatorluq ruhudur ki, təsbit olunmuş qapalı cəmiyyət normalarını yaxşıya doğru dəyişdirir.

Berqsona görə, insanın təbiətə görünməmiş təsiri ondan xəbər verir ki, cismanilik bütün hədləri keçərək böyüyür, patoloji olaraq şişir. Bu cismaniliyə müvafiq böyük qəlb, ruh, sevgi çatışmır. Mexanistik cismanilik mistikaya, yəni öz mifləri, əfsanələri və mövhumatları ilə sosial əlaqələri möhkəmlədən, onların dağılmasının qarşısını alan dinə ehtiyaclıdır. Din, həmçinin, əbədiliyə inam, mühafizə olunmaq mümkünlüyü hissini yaradır, baş verənlərə insanın özünün təsir etmək gücünə və imkanlarına ümid aşılayır. Din, filosofun fikrincə, insan və cəmiyyəti intellektin yaratdığı təhdidlərdən müdafiə edir. Müasir cəmiyyət daha çox mistik genlərə ehtiyaclıdır. Bu ehtiyac ödənilmədikcə, insan ağlının hadisələrin gedişini həyata qarşı çevirməsi ehtimalı daha da artır. Biz durmadan onun şahidi oluruq ki, düşünən varlıq eqoizmə yuvarlanır və sosial əlaqələri qırır. O, öz sonsuzluğunu, gələcəyin məchulluğunu və bütün insani təşəbbüslərin faniliyini dərk edir. Onun ilkin yeganə çıxış yolu dinamik dində - mistikadadır. Başqa sözlə desək, əsl elitar intellektə nail olmaqdadır.

Elmi siyasi dairələrdə daha çox məşhur olan eqalitar açıq cəmiyyət konsepsiyasının banisi Karl Popperin problemə dair baxışlarına keçmədən öncə onun, qısaca da olsa, həyat və yaradıcılığına nəzər salaq.

K.R.Popper 1902-ci ildə Vyanada anadan olmuş, gəncliyindən fəlsəfə, riyaziyyat, fizika, psixologiya və musiqi nəzəriyyəsi sahəsində müfəssəl biliklərə yiyələnmişdir. Yeniyetməlikdən tanınmış psixoloq Alfred Adlerin klinikasında köməkçi işləmişdir. 1928-ci ildə psixoloq Karl Bülerin yanında "Təfəkkür psixologiyasının metodu haqqında məsələyə dair" dissertasiya müdafiə etmiş; bir neçə il orta məktəbdə riyaziyyat və fizika dərsləri aparmışdır. Həmin illərdə o, həndəsədə aksiomatika problemi üzrə məqalələr yazmışdır.

K.Popperin fundamental əsərlərindən olan "Elmi biliyin məntiqi və artımı" 1934-1935-ci illərdə yazılmışdır. 1937-ci ildə o, yəhudi olduğuna görə, Yeni Zellandiyaya emiqrasiya etməyə məcbur olmuş və burada, Kenterberiysk universitetinin kollecində dərs deməyə başlamışdır. Bu dövrdə onun 1945-ci ildə nəşr edilmiş "Tarixiliyin yoxsulluğu" və "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" adlı əsərləri yazılmışdır. 1946-cı ildə Popper London iqtisad məktəbinə dəvət alaraq İngiltərəyə köçmüşdür.

Elmin fəlsəfəsinə dair öz tədqiqatlarının nəticələrini K.Popper ikicildlik "Gümanlar və təkzibetmələr" (1963) və "Obyektiv idrak" (1972) kitabında nəşr etdirmişdir. 1974-cü ildə "Tərcümeyi-hal (Axtarışın sonu yoxdur)" və "Mənim tənqidçilərimə cavab" çap olunmuşdur. 1977-ci ildə o, C.Ekklslə birgə "Şəxsiyyət və onun beyni" kitabını buraxmışlar. Kral cəmiyyətinin üzvü olan Popperin əsərləri 20-dən artıq dilə tərcümə edilmişdir.

Totalitaris ideologiyanın əsaslandırılması qismində çıxış edən tarixiliyin metodoloji tezislərinin təhlili K.Popperin ikicildli "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" əsərində verilir. Burada tarixiliyə mürtəce fəlsəfə və qapalı cəmiyyətin müdafiəçisi kimi baxılır. "Qapalı" cəmiyyət dedikdə, avtoritar qaydada qərarlaşmış və dəyişilməz normalar əsasında, totalitar prinsiplər üzrə təşkilatlanmış cəmiyyət nəzərdə tutulur. Bunun əksinə, "açıq" cəmiyyət insan zəkasının güclü tənqidi potensialına əsaslanır, burada yadfikirliyə sadəcə olaraq dözmürlər, onu hər cür stimullaşdırırlar, sosial problemlərin həllinə və cəmiyyətin fasiləsiz islahatına yönəlmiş azadlıqları (fərd və sosial qruplar səviyyəsində) dəstəkləyirlər.

Demokratiyanın mənasını dəqiqləşdirən Popper, daim təkmilləşdirmə yolu ilə müəyyən institutların saxlanılmasını vurğulayır, xüsusən də o institutların ki, vətəndaşlara hakimiyyət üzərində nəzarəti həyata keçirməyə və zərurət olarsa, heç bir qan tökmədən bu hakimiyyəti dəyişməyə imkan verir.

Ümumi götürdükdə, Popper hakimiyyətin dəyişdirilməsində daha çox qeyri-zorakı metodlara üstünlük verir. Yalnız alternativ olmadıqda və zərurətin danılmaz halında o, zorakı çevrilişi məqbul sayır. "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" əsərində ifadə olunan bu mövqe, fikrimizcə, Popperin hələ bundan öncə yazdığı kitablarda öz əksini tapmışdır. Məsələn, "Elmi biliyin məntiqi və artımı" kitabında o, qeyd edir ki, "həqiqəti aşkarlamaqda maraqlı və bir-birinin arqumentlərini dinləməyə hazır olan tərəflər arasında həmişə rasional diskussiya, anlaşma mümkündür".

Popperin yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıq bu qənaətə gəlməyə imkan verir: öz mövqeyini "tənqidi rasionalizm" adlandıran filosof həm elmi, həm də ictimai praktika müstəvilərində rasional müzakirəni, qarşılıqlı anlaşmaya söykənən mükaliməni, sərbəst diskussiyanı problemlərin həllində mühüm vasitə sayır. Onun üçün açıq və azad müzakirənin başlıca hədəfi yalnız onda deyil ki, kimsə kimisə fikrindən döndərsin, başqa həqiqətə inandırsın. Əsas məsələ ondadır ki, tərəf-müqabillər, iştirakçılar bir-birindən öyrənsinlər, fikirlərini aprobasiyadan keçirsinlər və hansısa vacib, problematik suala cavab axtarmaqda səhvə yol verməsinlər. Bəlkə də elə bu səbəbdən K.Popper müddəaların elmiliyinin meyarı kimi verifikasiyalaşmanı yox, falsifikasiyalaşmanı götürür (məntiqi pozitivizmin əksər nümayəndələrindən fərqli olaraq).

K.Popperdə epistemologiya, metodologiya siyasi nəzəriyyə ilə sıx bağlıdır. Filosofa görə, yanlışlığı üzə çıxarmaq üçün biz sərbəst müzakirələrdə iştirak etməliyik, bunu həyata keçirmək məqsədilə ənənə və təsisatlarımız olmalıdır, yəni elə bir cəmiyyət labüddür ki, elmi etosa müvafiq formalaşsın. Popper üçün bu cəmiyyət açıq və liberaldır.

Açıq cəmiyyətin formalaşmasına dair baxışlarına söykənərək K.Popper siyasi debatlarda fəal iştirak edir. "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" əsərində o, Platonu, Hegeli, Marksı açıqlığa və biliyin tədrici, addım-addım kamilləşməsinə və bu kamilləşməyə şərait yaradan liberallığa qayğının olmamasına görə tənqid edir. Popperin fikrincə, həmin filosoflar onlara məxsus ehkamçılıq ruhuna uyğun olaraq rasional müzakirəyə və biliyin mütərəqqi fəaliyyətinə təhlükə yaradan cəmiyyət nəzəriyyəsi irəli sürüblər. Bununla da Popper tolerantlıq və liberallıq tələblərini müdafiə edir. Həmçinin, ideoloji "yonulma"ya və həqiqət üzərində inhisara qarşı çıxış edir.

Popperin Platona, Hegelə və Marksa qarşı özünəməxsus tənqidini bir çox məqamlarına görə qəbul etmək mümkün deyil. Burada qısaca demək istərdik ki, K.Popper bu görkəmli mütəfəkkirlərə münasibətdə heç də özünün rəhbər prinsipləri hesab etdiyi tolerantlıq və azad müzakirə mövqeyindən yanaşmır, sanki əvvəlcədən verilmiş yönümlənmə üzrə hərəkət edir. Totalitarizmi və total təfəkkürü tənqid edən Popperin özü bu böyük simaların yaradıcılığına qarşı elə totalitaristcəsinə də hücuma keçir, onların bir çox dəyərli ideya və baxışlarını adekvat anlayıb qiymətləndirməkdə səhlənkarlıq, hətta deyərdim ki, kobud laqeydlik göstərir. Görünür, burada əsərin yazıldığı İkinci Dünya müharibəsi illəri də öz təsirini bildirmişdir.

Demokratiya fenomeninə toxunan K.Popper, həmin dəqiqləşdirmələri vacib bilir:

1. Demokratiyanı çoxluğun hakimiyyəti kimi xarakterizə etmək olmaz, hətta ümumi seçki institutunun vacibliyini nəzərə alsaq da. Ən mühümü odur ki, hakimiyyətin hərəkətləri xalqın onları qan tökmədən kənarlaşdırmaq hüququ ilə məhdudlaşsın. Və əgər hakimiyyət azlığa sağlamlaşdırıcı islahatları həyata keçirməyə qarant olan institutları etiraf etmirsə, belə rejimi tiraniya saymaq olar.

2. Deməli, biz iki idarəetmə formasını fərqləndirməliyik - demokratiyanı və tiraniyanı.

3. Demokratik konstitusiya qanunlar sistemində yalnız bir tip dəyişiklikləri istisna edir - o dəyişiklikləri ki, demokratiyanın özü üçün təhlükə yaradırlar.

4. Ümumilikdə azlığı dəstəkləyən demokratiya qanunu pozanlara, xüsusən də başqalarını demokratiyanı "taxtdan salmağa" təhrik edənlərə şamil olunmur.

5.Demokratiyanı mühafizə edən institutların möhkəmlənməsinə yönəlmiş siyasi xətt həm idarə olunanlar, həm də hakim strukturlar mühitində gizli antidemokratik tendensiyaların mümkünlüyünü diqqətdən qaçırmamalıdır.

6. Demokratiyanın çöküşü bütün hüquqların yox olması deməkdir. Hətta iqtisadi artımın saxlanması şəraitində sosial itaətlik imperativləşir, hakimiyyətin özbaşınalığı isə sonsuzlaşır.

7. Demokratiya hər bir ağıllı islahatı müdafiə etməyə imkan verir (əgər onun reallaşması zorakılıq tələb etmirsə). Zorakı dəyişikliklərin stress effekti sivilizasiyalar üçün, demək olar ki, həmişə antidemokratik tendensiyaları reanimasiya edir. Ona görə hər bir döyüş, "stavka" demokratiyadırsa, həlledici ola bilər.

Demokratiya, əgər mövcuddursa, real açıq cəmiyyətə doğru yol göstərir. Və bu proses tədricidir. Popper deyir: "Mən zəkaya inanıram, düşünürəm ki, belə davranışa özümüzü hazırlamaq üçün hamımız çox işləməliyik; əlbəttə ki, bu, asan və sadə deyil, çünki heç də hamı ağıllı deyil, ağıllılıq nadir haldır. Hər halda ağıl və zor arasında seçim etməliyik. Nəzərə almalıyıq ki, bütün hallarda kobud zorun tətbiqi - birbaşa cinayətdir, yaxud da cinayətə aparır. Bir zorakılıq başqasını doğurur, inqilablar inqilabçıların özünü məhv edir, üstəlik də idealları gözdən salır".

Popperin fikrincə, əgər biz zorakılıqla sosial nizamı pozarıqsa, yalnız saysız-hesabsız qurbanlara görə üzərimizə məsuliyyət götürməyəcəyik, həmçinin elə situasiya yaradacağıq ki, ədalətsizlik və təqiblər normaya çevriləcək. Zorakılığın əl-qolunu açmaqla bəşəriyyəti məhv etmək olar - bu, elə də çətin yol deyil. Ən çətini odur ki, ziddiyyətləri ağıl vasitəsi və ağıllı yollarla həll olunan rasional cəmiyyət becərib yetişdirəsən. Bunun üçün, ilk növbədə, hüququn aliliyinə və qanunlara zidd getməyən azadlıqlar olmalıdır. Əvvəlcə azadlıq, yalnız sonra - ədalət. Azad cəmiyyətdə kəsərli və əsaslı tənqid vasitəsi tarazlı, ölçülüb-biçilmiş islahatlar yolu ilə ədaləti təmin etmək olar. Lakin qapalı cəmiyyət şəraitində, tiranın yaltaqlar, riyakarlar, acgöz talançılar əhatəsində olduğu vəziyyətdə heç bir ədalətdən və onu qərarlaşdırmağa yönəlmiş tənqidi fikirdən söhbət gedə bilməz.

K.Popper yazır: "Mənim təsəvvürümdə avtoritarizmlə rasionalizm bir-biri ilə barışmazdır, çünki rasional fəaliyyətin əsasını arqumentasiya prosesi təşkil edir, həmçinin- tənqidə məhəl qoymaq məharəti". O, həqiqi rasionalizmlə, psevdorasionalizmin fərqləndirilməsini vacib bilir və Sokratın rasionalizmini "həqiqi rasionalizm" adlandırır. Bu rasionalizm, Popperin fikrincə, ayrıca (təkcə) götürülmüş adamın imkanlarının məhdudluğunun dərk olunmasını, intellektual təvazökarlığı nəzərdə tutur.

Psevdorasionalizm mənasında isə Popper Platonun intellektual intuisionizmini götürür. Platona, K.Popperə görə, müəyyən adamlarda ali intellektual qabiliyyətlərin mövcud olmasına qeyri-təvazökar əminlik, şübhə doğurmayan şərtsiz biliyə pretenziya xasdır. Bu cür "avtoritar intellektualizm"i, filosofun fikrincə, çox vaxt rasionalizm adlandırırlar.

"Zəkaya inam yalnız bizim zəkaya inam deyil, həm də və daha çox başqalarının zəkasına inamdır. Ona görə rasionalist, hətta başqalarından intellektual üstünlüyünə əmindirsə də, avtoritarizmə olan bütün çağırışları rədd edəcək". Həqiqi intellektual başqalarının fikrindən, hətta tənqidindən öyrənməyə, səhvlərdən nəticə çıxarmağa və bu səhvləri düzəltməyə hazır və qabiliyyətli olur. Belə ki, həqiqi rasionalizm başqasının fikir söyləmək və eşidilmək hüququ ilə bağlıdır. "Biz, sadəcə olaraq, arqumentləri dinləməklə arxayınlaşmamalıyıq. Biz məsuliyyət daşımağa, hərəkətlərimizin başqa insanlara necə təsir etməsinə görə cavabdeh olmağa borcluyuq. Son nəticədə rasionalizm tənqid azadlığını, fikir azadlığını və deməli, insan azadlığını müdafiə edən sosial institutların zəruriliyinin etirafını şərtləndirir".

K.Popperin "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" kitabında ifadəsini tapmış konsepsiya qapalı və açıq cəmiyyətlərin real qarşıdurmasından, müqayisəsindən çıxış edir. Popperin fikrincə, Qərb demokratiyası açıq cəmiyyətə keçidi əsasən tamamlayıb, sosializm isə qapalı cəmiyyət olaraq qalır. Popperə görə, qapalı cəmiyyətə fəaliyyət qanunlarının dəyişilməzliyi, dövlətin fərd üzərində hökmranlığı, şəxsi məsuliyyətsizlik, ideoloji ehkamçılıq, totalitarlıq xasdır. Strukturuna görə ibtidai tayfaya oxşar bu "traybolist" cəmiyyət özünü bütün dünyaya qarşı qoyur.

Qapalı cəmiyyətin başlıca ideya müəlliflərindən biri saydığı Platonu ciddi tənqid atəşinə tutan K.Popper qədim yunan filosofunun fikirlərindən belə bir nümunə gətirir: "Burada ən başlıcası budur: heç vaxt heç kim - nə kişilər, nə də qadınlar rəissiz qalmamalıdır. Nə ciddi məşğuliyyətlərdə, nə də oyunlarda heç kim öz istəyinə görə hərəkət etməyi özünə öyrətməməlidr: yox, həmişə - müharibədə və sülh dövründə - daim rəisə tabe olaraq və onun göstərişlərinə riayət edərək yaşamaq gərəkdir. Hətta ən xırda şeylərdə onları rəhbər tutmaq lazımdır, məsələn, rəisin əmrinə əsasən yerindəcə dayanmaq, qabağa getmək, məşqlərə başlamaq, yuyunmaq, qidalanmaq və oynamaq...".

Hər bir musiqi öz kökü üstündə kökləndiyi kimi, hər bir həqiqət də yalnız öz tarixi şəraiti, dövrü və anı çərçivəsində, ümumi mahiyyət kontekstində müəyyənləşir. Həqiqət həmişə konkretdir, yəni tarixi-konkretlik prinsipinin tələblərinə cavab verməlidir. Eyni zamanda, həqiqət - prosesdir. Əsl həqiqət bəzi ideoloji, dini ehkamlardan fərqli olaraq, zaman-məkana nəzərən ölü, cansız, mütləq mənada tamamlanmış, qəlibləşmiş invariant deyil. Məhz bu halda həqiqət öz fəlsəfi-kateqorial, ictimai yükünü daşımağa qadirdir. Bu da ilk növbədə, insanların necə və nə cür mühakimə yürütməyindən, onların həqiqəti adekvat surətdə anlamaq qabiliyyətindən, bir sözlə - adamların təfəkkür üslubundan, tərbiyəsindən, düşüncə tərzindən asılıdır. Açıq cəmiyyət anlayışına gəldikdə də məsələ belədir.

Açıq cəmiyyət tərəfdarları olan ayrı-ayrı klassiklərin hansısa dəyərli sözlərini birbaşa mənada hifz edib həyata keçirmək cəhdi uğursuzluqdan, məğlubiyyətdən başqa heç nə verə bilməz. Məsələn, Platonun yuxarıda verdiyimiz fikirlərini açıq cəmiyyətin ümumi mahiyyətindən kənarda, heç nəyi (anı, dövrü, zamanı, məkanı, tarixi irsi və tarixi ətalət qüvvəsini, təkcə-xüsusi-ümumi nisbətlərindən doğan tələbləri və s.) nəzərə almadan həyata tətbiq etmək cəhdi, əlbəttə ki, səhv və əsassız bir işdir. Ancaq çox təəssüflər olsun ki, biz hələ bu ənənədən yaxa qurtara bilməmişik və böyük bir məqsədə çatmaq üçün səhvən hansısa ayrıca götürülmüş fikrə istinad etməklə məsələləri həll etməyə çalışırıq. Beləliklə də, get-gedə daha çox ümumi ali məqsədə çatmaq yolunda özümüz - özümüzə maneə yaradırıq.

Məsələyə konkret yanaşaq. Məgər, məsələn, orduda, əmək kollektivində, təlim-tədris prosesində nizam-intizama, qayda-qanuna nail olmaq xatirinə subordinasiya tabeçiliyinə riayət etmək lazım deyilmi? Əlbəttə, lazımdır. Platonun "hər kəs istəyinə uyğun yox, rəisin göstərişinə müvafiq surətdə hərəkət etməlidir" fikrinin antitezisi üzərində birbaşa qurulmuş davranış tərzi, fəaliyyət strukturu heç vaxt və heç yerdə açıq cəmiyyət üçün zəmin ola bilməz. Açıq cəmiyyətin mahiyyəti əsgər - komandir, övlad - valideyn, şagird - müəllim, əməkdaş - rəis və s. münasibətlərdə pozitiv yük daşıyan, tarixi sınaqlardan çıxmış və sağlam düşüncəyə cavab verən mənəvi dəyərləri, idarəetmə etikasını və qaydalarını alt-üst etməkdə, "burada mənəm, Bağdadda - kor xəlifə" prinsipini rəhbər tutmaqda deyil. Bu yolla həqiqi demokratiyaya və azadlığa yox, hərc-mərcliyə, özbaşınalığa, eqoistik məkanların genişlənməsinə və subyektiv ehtirasların coşmasına nail olmaq mümkündür. Ümummilli lider Heydər Əliyevin möhtəşəm idarəetmə məktəbinin fəlsəfəsi məhz bu həqiqətləri, zəruri qənaətləri, əqli-praktiki təcrübəni, rasional yanaşmanı ortaya qoyur, gələcək nəsillərə aşılayır. O dəyərləri ki, bundan sonra da öz yararlığını, faydasını nümayiş etdirmək qabiliyyətindədir. Bu barədə ətraflı və müfəssəl məlumat, maraqlı və zəngin bilgilər görkəmli dövlət xadimi, akademik Ramiz Mehdiyevin əsərlərindən əldə etmək mümkündür.Yaxşı olardı ki, bu əsərlərdən tədris prosesində, maarifləndirmə işində daha geniş istifadə olunsun. Yeni ictimai şüurun, yaradıcı təfəkkürün, məsuliyyətli və məhsuldar iş üslubunun formalaşmasında onların olduqca böyük faydası ola bilər.

Açıq cəmiyyətin məğzi təfəkkürdə və əməldə, fərdlərdə və bütöv cəmiyyətdə, vətəndaşlarda və dövləti idarə edənlərdə yüksək məsuliyyət hissinin və deməli, vicdanın olmasından ibarətdir. Məsuliyyət və vicdan cəhətdən kasıblaşan cəmiyyət get-gedə daha çox deformasiyalara uğrayar, daxilən aşınar, ağa qara, qaraya ağ deməyə vərdiş edər, riyakarlıq, yalan, məddahlıq, əxlaqsızlıq gölməçəsinə çevrilər, bir qrup harınlaşmış mənsəb və sərvət sahiblərinin talançılığına, qəddarlığına düçar olar. Elə bu səbəbdən də, bəzilərinin anladığı kimi, açıq cəmiyyətə doğru irəliləyiş klassik kapitalizmə qayıdış deyil! Açıq cəmiyyətə gediş, əksinə, kapitalizmin mənfur xüsusiyyətlərindən, qeyri-insani atributlarından uzaqlaşmaqdır! O, eyni zamanda Marks, Engels, Lenin, Stalin təlimlərinə uyğun sosializmin yenidən təkrarında, tətbiqində deyil. Əksinə, belə sosializmin bütün mənfi cəhətlərində azad olmaqdadır.

Formalcasına düşünən ayrı-ayrı adamlar söylənilən fikirlərdən çıxış edərək belə bir əqli nəticəyə gələ bilərlər ki, açıq cəmiyyət - elə kapitalizmlə sosializmin konvergensiyasıdır. Etiraf edək ki, belə qənaətəgəlmə tez-tez özünü göstərir. Özü də, təkcə adi adamlar yox, mütəxəssislər səviyyəsində. Məsələn, filosof İ.T.Kasavin yazır: "Müasir variantında "açıq cəmiyyət" nəzəriyyəsi konvergensiya nəzəriyyəsinin bir növüdür". Bu qənaəti yalnız ilkin yanaşmada məqbul hesab etmək olar, bütövlükdə isə səhv fikirdir. Azərbaycanda da bu anlamın nisbətən geniş yayıldığını nəzərə alaraq, məsələnin üzərində bir qədər ətraflı dayanaq.

Konvergensiya nəzəriyyəsi (tanınmış tərəfdarları - C.Helbreyd, P.Sorokin, R.Aron, Y.Tinbergen və b.) elə bir sosial-fəlsəfi və politoloji konsepsiyadır ki, ona görə iqtisadi, siyasi, mədəni fəaliyyətin beynəlmiləlləşməsi və industrial inkişaf etmiş cəmiyyətlərin ümumi struktur və funksional cəhətlərinin mövcudluğu sosial-siyasi divergent sistemlərin (kapitalizmin və sosializmin) yaxınlaşmasına və hətta onların gələcəkdə qarışıq cəmiyyət tipində vahidləşməsinə, sintezləşməsinə aparıb çıxarır. Və bu cəmiyyət, nəzəriyyəyə görə, hər bir sistemin müsbət cəhətlərini özündə daşıyır.

Konvergensiyanın xarakteri və mümkün olan sədləri barədə müxtəlif baxışlar mövcud idi: sosializm kapitalizm tərəfindən "assimilyasiya" olunacaq; hər iki sistemdə baş verən proseslər birləşməyə gətirəcək; sosial-siyasi və ideoloji spesifiklik saxlanılmaqla, hər iki sistem sülhün təmin olunması, yer üzərində ekoloji mühitin qorunması, mədəni və siyasi dialoqun genişlənməsi kimi məsələlərin həyata keçirilməsində birgə səylər göstərəcək, vahid qüvvə səviyyəsində çıxış edəcək və s. Onu da qeyd edim ki, XX əsrin 70-ci illərinin axırlarında Qərbdə "neqativ konvergensiya" adlanan konsepsiya da yayılmağa başladı (H.Markuze, Y.Habermas və b.). Neqativ konvergensiya konsepsiyasına görə, sosializm və kapitalizm bir-birinə əks olan sosial-siyasi strukturların əsasən mənfi ünsür və cəhətlərini mənimsəyirlər.

80-ci illərin axırlarından başlayaraq dünyada baş vermiş hadisə və proseslərə nəzər yetirsək, görərik ki, iki əsas sistemin müsbət mənada bir-birini tamamlaması, dolğunlaşdırması ideyası heç də özünü doğrultmamışdır. M. S. Qorbaçovun "demokratik sosializm"inin, "insan sifətli sosializm"inin iflası və SSRİ-nin dağılması, Şərqi Avropada sosializmin süqutu və yeni quruluşa (çox vaxt və çox yerdə tam müəyyən olunmamış) doğru "qaçış" buna sübutdur. O baxımdan demək olar ki, bəlkə də neqativ konvergensiya tərəfdarları daha haqlı idilər.

Ümumiyyətlə, söhbət açıq cəmiyyətdən gedirsə, fikrimizcə, bu məqsədin gerçəkləşməsi nə kapitalizmin sosializmlə zənginləşməsi, nə də sosializmin kapitalizmlə zənginləşməsi yolu ilə mümkün deyil. Konvergensiya nəzəriyyəsi açıq cəmiyyətə doğru fəaliyyətdə nəzərdə tutulan nəticəni verə bilməz. Açıq cəmiyyətin öz kökü var və bu kök iki bir-birinə əks köklərin hibridindən ibarət deyil və ola da bilməz.

Düzdür, kapitalizmin açıq cəmiyyət istiqamətində transformasiyası mümkündür və biz bu mümkünlüyün şahidiyik. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrin (xüsusən də Skandinaviya ölkələrinin) tarixi təkamülü bunu sübut edir. Burada başlıca səbəb isə odur ki, kapitalizm özü, bütün mənfur cəhətlərinə baxmayaraq, daha çox açıq tipli sistemdir, yəni açıq cəmiyyətə keçid üçün əvvəlcədən etibarlı zəmin var. Görünür, heç də təsadüfi deyildir ki, Den Syaopin Çində "sosializmi canlandırmaq" üçün iqtisadi islahatlar keçirərkən "açıq qapı" siyasətini bütöv cəmiyyətin və dövlətin aparıcı prinsipindən birinə çevirmişdir.

Kibernetika, sistemotexnika, sistemlər nəzəriyyəsi və bunlara yaxın elm sahələrində açıq sistem dedikdə, elə sistem nəzərdə tutulur ki, onun xarici mühitlə maddə, informasiya, enerji mübadiləsi üçün kifayət qədər kanalları ("giriş" və "çıxış"ları ) var. Sərhədlərin keçiricilik qabiliyyətinin yüksəkliyi və sinergetik mənbələrin effektliyi enerjini açıq sistemdə kompensasiya etmək imkanı yaradır ki, bu da daxili təşkilatlanma və yenidənqurma proseslərinin gedişində "xərclənmiş" (israf olunmuş) enerjinin müqabilində sistemi qidalandırır və onun potensial qüvvəsinin tam tükənməsinə imkan vermir. Əlbəttə, sisdemdaxili enerjinin bərpası bununla bitmir.

Açıq sistemlərdə özünütəşkilatlandırma və özünüidarə üçün daha geniş və səmərəli zəmin olduğundan, bir tərəfdən, enerji israfçılığı çox az miqdarda baş verir (yaxud ümumiyyətlə olmur), digər tərəfdən, sistemdaxili proseslərin cərəyanı əlavə enerjinin yaranmasını mümkün edir. Bu, xüsusən sosial sistemlərdə özünü daha qabarıq göstərir. Məhz buna görə açıq sosial sistemlər dayanıqlı, uzunmüddətli təkamülə, pozitiv transformasiya qabiliyyətinə malikdirlər.

Beləliklə, biz hansı nəticəyə gəlirik?

Birincisi - Açıq cəmiyyət kapitalizmlə sosializmin nə simbiozundan, nə də hibridindən ibarətdir.

İkincisi - Açıq cəmiyyətə doğru irəliləmək üçün heç də geriyə - kapitalizmə, xüsusən də quldur kapitalizminə qayıdış vacib deyil.

Üçüncüsü - Açıq cəmiyyət "yaxşı kapitalizm"lə "yaxşı sosializm"in "hədlər cəmi" olmadığından, bu gün də çoxları üçün qaranlıq qalan özünəməxsus mahiyyət köklərinə malikdir.

Dördüncüsü - Açıq cəmiyyət özünəməxsus köklərə malik olduğundan, bir sıra atributiv xassələr də özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Məsələn, açıq cəmiyyətə xas olan demokratiya nə "burjua demokratiyası", nə də "sosialist demokratiyası" ilə eynilik təşkil etmir. Axırıncılar həqiqi demokratiyanın daşıdığı mənadan çox-çox uzaqdır. İstər "burjua demokratiyası" olsun, istərsə də "sosialist demokratiyası" - bunlar cəmiyyətin bir qisminin siyasi-iqtisadi-ideoloji hökmranlığını həyata keçirmək üçün vasitədir, çoxluğu aldatmaq, əzmək, talamaq, öz məqsədləri naminə idarə etmək üçün işlədilən məkrli silahdır.

Beşincisi - Açıq cəmiyyət "optimum" axtarışında olan bəşəriyyətin zərrə-zərrə əldə etdiyi dəyərlərin birgə ifadəsidir və daim inkişafda olan mahiyyətdir. O, bəşəriyyət üçün həm reallıq, həm də idealdır. Bu ideala doğru cəhd - cəmiyyətlərin və insanların ən şərəfli vəzifəsidir.

Altıncısı - Açıq cəmiyyətin, reallıqla yanaşı, bir ideal kimi çıxış etməsi onu qətiyyən utopiya ilə eyniləşdirmir. Bəli, idealla utopiyanın çarpazlaşan, üst-üstə düşən cəhətləri var. Daha dəqiq desək, "ideal" anlayışı utopik şüurun mühüm konstruktiv elementidir. Sadəcə, gələcəyə yönumlənmə yox, məhz ideala oriyentasiya utopiyanın fərqləndirici əlamətidir. Həm ideala, həm də utopiyaya transsendentlik, yəni reallıqdan kənaraçıxma xasdır. Lakin utopiyada transsendentlik daha radikaldır: bu, yalnız gerçəkliyin sərhədlərindən kənaraçıxma deyil, həm də mümkün olanın (imkanın) sədlərini aşmaqdır. Utopiya - tarixi inkişafın təbii məhsulu yox, subyektiv mülahizələrə və istəklərə uyğun "kamil cəmiyyət"dir. 1974-cü ildə Nobel mükafatı laureatı adına layiq görülmüş F.A.Hayekin təbirincə desək, utopiya - "spontan" nizama əks olan "şüurlu nizamdır". Utopiyada gələcək bu günün davamı kimi deyil, indinin alternativi kimi çıxış edir.

Yeddincisi - Açıq cəmiyyətdə insanın insan olması, sərbəst və mədəni fəaliyyət göstərməsi üçün planlar tutulmur, deklarasiyalar söylənilmir, komissiyalar yaradılmır (sovet sosializmində olduğu kimi), nə də ki kapitalizmə məxsus şəxsi-eqoistik motivlər, mənfəətdarlıq hissi ön plana keçirilmir, ictimai tərəqqinin həlledici amili səviyyəsinə yüksəldilmir. Belə cəmiyyətdə insanın öz taleyinə sahib çıxması üçün nə kompartiyanın canfəşanlığına, nə də kapitalistin xeyriyyəçiliyinə və xoş məramına ehtiyac var. Bu, artıq utopiya deyil: kifayətdir ki, bir sıra Avropa və Uzaq Şərq ölkələrinin, nəhayət, Yeni Zellandiyanın həyat tərzini göz önünə gətirək.

Deyilənlərdən aydın olur ki, açıq cəmiyyət, bəzən adamların düşündüyü kimi, utopik bir arzu deyil. O, bəşər tarixinin təbii, necə deyərlər, spontan məhsuludur, cəmiyyətlərin təkamül xüsusiyyətlərindən doğan, get-gedə daha çox kamilləşən ümumi sərvətdir. Və bu sərvətin qərarlaşması (nisbi mənada) mümkünlükdən kənarda (imkan xaricində) nəzərdə tutulmur. Açıq cəmiyyət - keçmişdə, indidə dərin kökləri olan, ictimai həyatın bütün sahələrinə dair atributları təzahür edən reallıqdır və "daimi perspektiv"dir. O, lapdan, göydəndüşmə fenomen deyil və tarixin inkişaf dinamikası ilə ziddiyyət təşkil etmir. Əksinə, bu dinamikanı dalanlarda ilişib qalmaqdan xilas edir.

"Optimum" axtarışında olan bəşəriyyət üçün hansı yolun düzgün olub-olmaması barədə düşünərək əminliklə deyə bilərik ki, ən məqbul, həqiqi istiqamət açıq cəmiyyət əlamətlərinə cavab verən istiqamətdir. Bu istiqamətin insaniliyini, üstünlüyünü bəşər tarixinin özü sübut etmiş və nəticədə dünya bir sıra universal əhəmiyyətli dəyərlərin qərarlaşmasına nail olmuşdur.

Açıq cəmiyyətə doğru transformasiyada işlərin gedişinə, tərəqqiyə ciddi maneə yaradan başlıca səbəblərdən biri cəmiyyətimizin psixoloji durumunda, ovqatında və vətəndaşlarımızın beynində, qəlbində cərəyan edən fundamentalizmdir. Böyük bir universal mahiyyətə çatmaqda təkcəyə, xüsusiyə, hansısa fövqəladə şəxsiyyətə ifratcasına arxalanmaqda və istinad etməkdədir!

Ölkəmizin tərəqqisi cəmiyyətin özünün, sosial-siyasi strukturların, insani münasibətlərin, ictimai varlığın kamilləşməsində və necə deyərlər, dahiləşməsindədir. Hər bir kəsin özünəməxsus yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq potensialına, mübarizlik və işgüzarlıq əzminə söykənməklə, sağlam birgəyaşayış prinsiplərinə riayət etməklə, ədalət və məsuliyyət hissinə vüsət verməklə, qarşılıqlı fayda gətirən əməkdaşlığa və həmrəyliyə zəmin yaratmaqla, haqsızlıqları ortadan götürməklə həm taleyüklü problemləri həll etmək, həm də cəmiyyətin demokratik, azad inkişafını təmin etmək olar. Açıq cəmiyyətə aparan yol budur.

Bir sözlə, yeni cəmiyyət quruculuğu yeni fəlsəfə və yeni təfəkkür tərzi tələb edir. Eyni zamanda, bu fəlsəfənin və təfəkkür tərzinin daşıyıcılarını tələb edir. Yeniləşən cəmiyyətin "yaradıcı nüvə"si bu insanlar ola bilərlər. Həmin insanlar ki, cəmiyyətə fədakarcasına xidmət göstərmək istəyində və bacarığındadırlar, yeni sosial-siyasi-iqtisadi-mənəvi münasibətlərin ixtiraçılarıdır, mədəni-intellektual intibahın yardımçılarıdır. Keçmişin ab-havasından əl çəkməyən, eqoist, hədsiz dərəcədə iddialı, hiyləgər, kəmsavad siyasətbazlar yeniləşmək istəyində olan cəmiyyətimizin yolunda yalnız böyük bir maneədir. Qaragüruhçuluğun təzahür forması olan bu "dahilər" mahiyyətcə tərəqqinin, açıq cəmiyyətin düşmənləridirlər, xüsusən də iddialarının qarşısı alınmayanda! Azərbaycanın milli elitası Prezident İlham Əliyevin başçılığı ilə irəli sürülmüş və ardıcıllıqla həyata keçirilən "Yeni - kreativ, qüdrətli və zəngin Azərbaycan" təşəbbüs-konsepti yaxından və yaradıcı surətdə dəstəkləməli, etibarlı və effektli yardımçı olmalıdır. Eynilə, akademik Ramiz Mehdiyevin öz əsərlərində əsaslandırdığı kimi, həmin təşəbbüs-konseptin reallaşması baxımından ictimai elmlərin yenidən düşünülməsi proqramı milli layihə qismində rəhbər tutulmalıdır. Azərbaycanda fəlsəfi fikrin yenidən nəzərdən keçirilməsi də xeyli dərəcədə və həcmdə bu məqsədə qulluq etməlidir. Bu istiqamətdə, həmçinin, "milli ruh"un qorunub saxlanması, daha da pərvazlanması, alovlanması "mövqeyindən çıxış etməyimiz mütləqdir, əks halda, "kor-koranə qərbləşmə" cəmiyyətimizin inkişafına ciddi əngəllər törədə bilər" (Mehdiyev R. Azərbaycan - 2003-2008: reallığa çevrilən qeyri-adi zaman. "Fəlsəfə və sosial- siyasi elmlər" jurnalı. 2008, ¹ 5-6, s. 58).

Gələcəyin qalibləri sırasında yalnız o ölkələr, xalqlar çıxacaqlar ki, onlar zəka qüdrətinə, təfəkkür gücünə, ruh yüksəkliyinə arxalanacaqlar. Bu amillərin çiçəklənib pərvazlanması, vüsət tapması isə açıq tipli demokratik cəmiyyətdə mümkündür. Maddi sərvətlərin gətirdiyi "dividend"lərə ümid edən ölkələr, xalqlar bəri başdan məğlubiyyətlərə, psevdomüstəqilliyə, asılılığa və bir-birini əvəzləyən korrupsioner rejimlər şəraitində yaşamağa məhkumdurlar. Müstəqilliyin, azadlığın, mənalı həyat tərzinin qarantı - zəka, rasional idrak və insani- intellektual potensialdır!

Yalnız bu əsasda ölkəmizin açıq cəmiyyətə doğru transformasiyasında innovasiyalara olan kəskin tələbatı ödənilə bilər. Ona görə də intellektual resursların, insan kapitalının formalaşması, idarə və istifadə olunması məsələlərinə xüsusi diqqət artırılmalı, zəruri qanunlar qəbul olunmalı və təşkilati işlər aparılmalıdır. Sözsüz ki, bu istiqamətlər üzrə son illər ərzində xeyli işlər görülüb və görülməkdədir. Burada hər birimizin, xüsusən də siyasi hakimiyyət və biznes nümayəndələrinin, dövlət məmurlarının, ziyalıların, elm, təhsil, mədəniyyət və incəsənət sahələrində çalışanların üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Həmin məsuliyyətə müvafiq olaraq əzmkarlıq, fədakarlıq göstərib elə işləməliyik ki, ölkəmiz daha da çiçəklənsin və tərəqqiyə qovuşsun. Cəmiyyətimizin bugünü və gələcəyi hər birimizin, bizim övladların, yeni nəsillərin taleyini müəyyənləşdirir.

Əbülhəsən ABBASOV,

AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və

Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri,

fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.- 2009.- 22 noyabr.- S. 5.