Tanrı obrazları

Şumer rəssamlarının əsərləri arasında tanrı təsvirləri xüsusi yer tutur. Bunlar, hər şeydən əvvəl, tanrıya sevginin ən gözəl ifadəsidir. Bütün əsərlərdə tanrılar insan şəklində təsvir edilmişdir.

Şumer panteonunda Enki suların və yerin tanrısı olmuşdur. O həm də müdriklik tanrısı idi. Elmi, mədəniyyəti, incəsənəti insanlara Enki öyrətmişdir. İlk insanı Enki yaratmışdır. Nuhu (Şumer qaynaqlarında Ziusudranı) Tufandan Enki xilas etmişdir. Hətta gəmidə olanların yeməkləri qurtardıqda Enki öz balıqçılarına tapşırmışdır ki, onları balıqla təmin etsinlər. Nuh və onun gəmisində olanlar tufan səngiyənə qədər balıq yemişlər. İnsanlara balıq yeməyi Enki öyrətmişdir. Rəsm əsərlərindən aydın görünür ki, şumer rəssamlarının Enki haqqında zəngin bilgiləri olmuşdur. Məsələn, Enkinin rəsmlərindən birində onun sağ çiynindən qolunun üstünə sallanmış bir balıq təsvir edilmişdir. Balığın pulcuqları, üzgəcləri, quyruğu və s. aydın görünür. Balığın başı Enkinin papağına bitişmişdir. Adama elə gəlir ki, balıq başını Enkinin papağının altına soxmuşdur. Sağ əli balığın altından qabağa uzadılmış və kiminləsə görüşəcək kimi yuxarı qaldırılıb hazır tutulmuşdur. Enki sol əlində çantaya oxşar bir əşya tutmuşdur. Sağ ayağı yarım addım irəli atılmışdır. Baldır əzələləri çox aydın təsvir edilmişdir. Ayaqları yalındır və barmaqları hiss olunur. Sağ və sol əllərinin barmaqları isə aydın görünür. Çiynindəki balıq bir də ona işarədir ki, balıqlar bürcü Enkinin şərəfinə adlandırılmışdır.

Başqa bir şəkildə Enki öz oğlanları ilə birlikdə təsvir edilmişdir. Bu şəkildə tanrı Enki oturmuşdur. Altı nəfər sırayla onun qarşısında durmuşdur. Bir nəfər də arxasındadır, boyca digərlərindən kiçikdir. Enkinin yeddi arvaddan yeddi oğlu olması haqqındakı miflərlə bu şəkildəki oğlanlarının sayı uyğun gəlir. Enkinin özu qanadlı təsvir edilmişdir. Şumer kosmoqonik düşüncəsində qanad səma, göy mənşəli olmağın ilkin rəmzidir.

Arxeoloji qazıntılar zamanı bəlli olmuşdur ki, tanrı rəsmləri ən çox onların məbədlərinin və çar saraylarının divarlarında çəkilmişdir. Hər tanrının bir şəhərdə evi olmuş və bu evlər sonradan məbədlərə çevrilmişdir. Hər şəhərin və o şəhərin çarının da öz himayəçi tanrısı olmuşdur. Məbədlərin və sarayların divarlarında daha çox himayəçi tanrıların şəkilləri çəkilmişdir.

Belə şəkillərdən birində Günəş tanrısı Utu taxtda oturmuşdur. Çar onun qarşısında dayanmışdır. Utunun taxtının qarşısında səkkizguşəli ulduz qoyulmuşdur. Bu, sevgi, məhəbbət tanrısı, Utunun əkiztay bacısı İnannanın rəmzidir. Buna oxşar başqa şəkildə Ay tanrısı Nannar taxtda oturmuşdur. Onun başının üstündə aypara şəkli var. Bu da Ayın rəmzidir. Nannarın taxtı Utunun taxtına çox oxşayır. Onların hər ikisinin qəbulunda üç adam dayanmışdır. Ola bilsin ki, hər iki əsər eyni müəllifin qələmindən çıxmışdır.

Tanrı Enkinin oğlanlarından biri Xıdırdır. Bu ada Marduk kimi də rast gəlinir. Xıdırın oğlu isə Nəbidir. Nəbi müdriklik tanrısıdır. Görünür, Xıdır birinciliyi ələ aldıqdan sonra atası Enkinin vəzifəsini oğlu Nəbiyə vermişdir. Xıdırın Tiamatla döyüşünə və onu öldürməsinə aid maraqlı bir təsvir var. Bu təsvir Şumer mətnlərindən birinin məzmununa çox uyğundur. Həmin mifə görə, Enki Tiamatın əri Absunu öldürmüş, o da intiqam almaq fikrinə düşmüşdür. Lakin tanrıların hamısı Tiamatdan qorxduğuna görə onun qarşısına çıxan olmamışdır. İşi belə görəndə Xıdır (Marduk) öz şərtlərini irəli sürmüş və onların həyata keçiriləcəyi təqdirdə Tiamatı öldürməyə qol qoyacağını bildirmişdir. Tanrılar əlacsız qalıb Xıdırın şərtlərilə razılaşmışlar. Beləliklə, Xıdır Tiamatı öldürmüş və bütün tanrıları sıxışdıraraq panteonda rəhbərliyi öz əlinə almışdır. Xıdırın (Marduk) bir adı da Asallahı olmuşdur ki, bu adın "allahlara ası" mənası verdiyinə heç bir şübhə yoxdur.

Xıdırın Tiamatla döyüş səhnəsi maraqlı bir sənət əsəridir. Xıdırın qanadlarını götürsək, tanrı Enkinin tək şəklinə çox oxşayır. Ata-oğul hər iki tanrının paltarlarından, papaqlarından tutmuş həm geyimləri, həm də bədən quruluşları (əlləri, ayaqları, saqqalı, baldır əzələləri və s.), demək olar ki, bir-birinin eynidir. Xıdır da, Tiamat da qanadlıdır. Xıdır insan şəklində təsvir edilmiş və hər iki əlində silah tutmuşdur. O, Tiamatın üstünə gedir və Tiamat arxasına baxa-baxa ondan qaçır. Tiamatın əl və ayaq barmaqlarında qartal caynağı təsvir edilmişdir. Şumer rəssamı onu çəkərkən bir çox varlıqları sintezləşdirmişdir. Başı bir əcaib heyvanın, bədəni bir başqasınındır. Tiamatın bədəni pulcuqlarla örtülmüşdür ki, bununla rəssam onun suyla bağlılığını göstərmişdir. Şumer miflərinə görə, doğrudan da dünyanın xaos dövründə Absu və Tiamatın hərəsi bir dəniz olmuşdur.

Qala şəhərindəki Ninurtanın məbədinin divarında bir rəsm tapılmışdır. Bu məbədi 1853-cü ildə Ostan Henri Leyard üzə çıxarmışdır. Şəkildə Ninurta əcaib bir varlığı qovur. Süjet Xıdırla Tiamatın döyüş səhnəsinin eynidir. Hətta Ninurtanın döyüşdüyü əcaib varlıq Tiamatdan qətiyyən fərqlənmir. Onun əlləri, ayaqları, caynaqları, quyruğu, qanadları - bir sözlə, bütün bədəni Tiamatın şəklinin surətindən başqa bir şey deyil. Bu əcaib varlığın duruşu da Tiamatın duruşunun eynidir. Ninurtanın şəkli də Xıdırın şəklindən çox az fərqlənir. Onun da qanadları, əlində silahı var. Silahlar da eynidir. Ninurta əcaib heyvanı qovur, o da ağzını açıb geri baxa-baxa qaçır. Qarşısında bir insan durub. Bir çox mütəxəssislər onun çar II Aşşurnəsirpal olduğunu düşünürlər.

Müqayisələr bu fikri söyləməyə tam əsas verir ki, hər iki rəsm əsərini eyni rəssam işləmişdir. İnsan şəkli ora sonradan əlavə edilmişdir. Çünki hər iki şəklin süjeti, kompozisiyası, ifadə etdiyi fikir, bədən təsvirləri tamamilə üst-üstə düşür. Ona görə hər iki rəsm əsərini Tiamatla döyüş səhnəsi adlandırmaq olar. Onlardan birincidə Tiamatla Enkinin oğlu Xıdırın (Marduk), ikincidə Enlilin oğlu Ninurtanın döyüşdüyü təsvir edilmişdir.

Şumer rəssamlarının indiyə qədər tapılmış əsərləri arasında tanrılara həsr olunmuş rəsmlər çoxdur. Bunların çoxu hər bir tanrıya məxsus məbədin divarlarını bəzəmişdir. Şumer rəssamlarının əsərləri yüksək sənətkarlıq tələblərinə cavab verən dəyərli əsərlər olub, hazırda dünyanın ən iri muzeylərini bəzəyir.

İslam SADIQ,

filologiya elmləri namizədi

Azərbaycan.- 2009.- 22 noyabr.- S. 7.