XIV əsrin yadigarı Əmirhac türbəsi dağılmaq üzrədir

Bakı şəhərinin 12 km şimal-şərqində, Abşeron yarımadasının cənub-qərbində yerləşən, Xilə və ya Əmircan adlandırılan bu kənd qədim tarixə malikdir. Kəndin adının yaranması ilə bağlı müxtəlif mülahizələr var. Belə ki, kəndin Xilə adlandırılmasını tədqiqatçılar VII əsrdə, yəni, Ərəb xilafəti dövründə Xilə adlı qəbilənin kənddə məskunlaşması ilə eyniləşdirir. Digər tarixçilərin araşdırmalarına görə, Əmircan "Əmirhac" sözünün təhrif olunmuş formasıdır. Məlumat üçün bildirək ki, "əmir" sözü ərəb dilində hökmdar və ya padşah, "hacc" sözü Məkkəni ziyarət etmək deməkdir. Həmçinin xilafət dövründə Məkkə ziyarətinə gedənlərə başçı, yəni, əmirhac da təyin edilirdi.

Əmircan kəndindəki XIV əsrin yadigarı Nizaməddin məscidi yonulmuş əhəngdaşıdan tikilib. Bu tikilini Əmir Nizaməddin Kəsrani hələ Şirvanşahlar dövlətinin hakimiyyəti dövründə inşa etdirmişdir. Məscidin qapısı üzərində fars dilində yazılan beytdə "Dünya bir əyləncə, dəbdəbə, şan-şohrət və iztirabdan başqa bir şey deyildir", ərəb dilində yazılan daş kitabənin 2-ci sətrində isə "Bu Allah evinin tikilməsini əzəmətli Fəxrəddin oğlu Əmir Nizaməddin Əmirhac əmr etdi. Hicri-qəməri tarix 730-cu il, miladi tarix 1329-1330-cu il" yazılıb. Vaxtı ilə Əmir Nizaməddin Şirvanşahlar sarayının nüfuzlu şəxslərindən biri olub. Onun "əmir" titulu daşıması, bütöv kəndi və ya Abşeronun hansısa ərazisini idarə etdiyi ehtimalını doğurur: məscidin cənub tərəfindəki qapının üzərində ərəb dilində "Bu imarətin tikilməsini Nəsrəddin Qutluqşah oğlu Şeyx Mahmudun oğlu Şərifəddin əmr etmişdir. Hicri-qəməri 786-cı il, miladi tarix 1384-1385-ci il" yazılıb. Bu kitabəyə istinadən, 1384-1385-ci illərdə Nizaməddin məscidinin Şərifəddin adlı şəxs tərəfindən tikdirilməsi aydın olur. Məscidin qərb tərəfinin simvolunda, əsasən qapı yerinin yuxarısında olan yazıda tikilinin usta Süleyman tərəfindən təmir olunması da göstərilir. Məscidin digər daş kitabəsində 1830-1831-ci illərdə buranın təmir olunması ilə yanaşı, şimal hissəsində yeni xanə tikildiyi də qeyd olunur. Tarixi abidənin hicri-qəməri 1283-cü il, yəni miladi tarix 1866-67 və 1876-cı illərdə təmir olunması haqqında məlumat tikili üzərindəki daş kitabədə belə göstərilib: "Həqiqətən bu məscidi (yəni əlavə edilən hissəni) Hacı Rəsul qızı Fatma xanım tikdirmişdir. Kitabəni Məhəmməd Nağı yazmışdır. Hicri-qəməri 1293-cü il, miladi tarix 1876-cı il". Nizaməddin məscidi XX əsrin əvvəllərində də təmir olunmuşdur. Burada inşaat işləri aparılarkən məscidin qərb eyvanının mərkəzində olan qapının qarşısında dörd sütundan ibarət giriş yeri xüsusi ustalıqla Şərq memarlığı formasında inşa edilib. Qapının üzərində ərəb dilindəki daş kitabədə isə "Bu portalı Rizvan oğlu Hacı Xələf bina etmişdir" sözləri həkk olunub. Hal-hazırda həmin tarixi abidə, yəni XIV əsr Nizaməddin məscidinin qapısı kilidlənərək mühaflzə olunur. Gələcəkdə tarixi abidəyə şəhərimizə gələn turistləri cəlb etmək daha məqsədəuyğun olardı.

Əmircan kəndində digər tarixi abidə haqqında da oxuculara məlumat vermək istərdik. Bu abidə Əmirhac türbəsi adlanır. Abidənin üzərində daş kitabə olmadığından onun hansı əsrə aid olduğu barədə yazılı məlumat yoxdur. Abidə ilə bağlı 57 il öncə elmi məqalədə isə qeyd olunmuşdu ki, türbənin qapısının sağ və sol tərəfindən eyni formada 2 daş buta, yəni gülşəkilli naxış var. Bir sözlə, eyni ilə kənddəki Nizaməddin məscidinin qapısı üzərindəki buta ilə oxşarlığı olsa da, ancaq burada 2 buta arasına digər butanın təsviri də həkk olunub. İndi türbənin 2 pəncərə, 3 balaca oyuqla əhatələnməsi olduğu kimi saxlanılır. Deyilənə görə, ötən əsrlərdə Əmirhac türbəsinin ətrafında qəbiristanlıq da olmuş, sonradan həmin qəbiristanlıq dağıntıya məruz qalmışdır. Tarixçi alim Sima Kərimzadə yazırdı: "Keçmişdə Əmircan kəndində Əmir və Şərif adlı 2 qardaş yaşayırmış. Guya kəndin binasını da onlar qoymuşlar. Uzun müddət Əmircanda yaşamış bu qardaşlardan biri olan Əmirin Cahanbanu adlı arvadı varmış".

Tədqiqatçı alim Əmirhac piri ilə Nizaməddin məscidinin eyni əsrə aid olduğunu isə belə izah etmişdir: "Köhnə məscidin (yəni Nizaməddin məscidinin) üzərində XIV əsrə aid kitabələrin birində Əmir Hacın, o birində Şərafəddinin adı çəkilir. Əmir həmin Əmir Hac, Şərif həmin Şərafəddin, Cahanşah da Əmir Hacın arvadıdır. Yəqin ki, kəndin adı da Əmir Hacla əlaqədardır. Yazılı mənbələrdə bu kəndin adının "Əmir Hacan", "Amir-adcan", "Amir Xandcan" şəklində yazılması buna sübutdur". Əmirhac türbəsində dəfn olunan qəbirlərin başdaşındakı yazılara görə, ötən əsrlərdə tədqiqatçılar abidəni XIV əsrə aid etmişlər. Sonradan həmin başdaşının bölünməsi nəticəsində yalnız 3 sətirlik ərəb dilindəki yazıda "Bu qəbir Cahanbanunun" sözləri oxuna bilmişdir. İkinci qəbrin isə Cahanbanunun əri Əmir Hacın olduğu ehtimal edilir. Bununla türbədə dəfn olunanların Əmir Hac və Cahanbanuya məxsusluğu aşkar olunur. Tədqiqatçı alim Sima Kərimzadə Əmir Hac və Cahanbanunun qəbirlərinin başdaşları üzərindəki daş butaları isə, memar Q.Əlizadənin tədqiqatlarına əsasən, müxtəlif qruplara bölmüşdür.

Təəssüf ki, 1952-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərlərinin IV sayında tarixçi alim Sima Kərimzadənin ürək yanğısı ilə qəl0əmə aldığı "Əmircanda XIV əsrə aid bir türbə" elmi məqaləsi hal-hazırda artıq tarix elmi üçün dəyərini itirir. Abidənin yalnız adı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin qorunan tarixi abidələr siyahısına daxil edilib. Hətta türbənin üzərinə abidənin qorunması haqqında dəmir lövhə qoymaq da unudulub. Bəlkə də elə bu biganəlikdən zaman ötdükcə türbənin divarları əvvəlki əzəmətini itirmişdir. İçəridə havasızlıqdan nəfəs almaq belə mümkün deyil. Tikilinin daşları getdikcə tökülməklə yanaşı, hörümçək toru ilə əhatələnib. İndi qaranlığa bürünən türbə təkcə kiçik pəncərələrdən süzülən zəif günəş işığına möhtacdır. Kiçik həyəti zibilliyə qərq olub, köhnə taxta qapısı isə artıq dağılmaq üzrədir. Tarixi abidənin qorunması üçün həyəcan təbilinin çalınması unudulub. Yerli sakinlər qeyd edirlər ki, neçə illər öncə türbənin yaxınlığında şəxsi həyətyanı sahədə tikinti zamanı qədim qəbir də aşkar edilib. Belə ki, saxsı küpün içərisindən insan sümükləri və üzərində ərəb dilində yazısı olan başdaşı tapılıb. Həmin başdaşı sonradan türbədə dəfn olunan 2 qəbirin yanına qoyulub. Nəticədə bir vaxtlar alimlərin elmi araşdırma apararaq XIX əsrə aid etdiyi türbəyə sakinlər tərəfindən elmə məlum olmayan yeni tapıntı əlavə edilib. Ancaq üçüncü başdaşı nisbətən böyük olması ilə o birilərdən fərqlənir. Neçə illərdir ki, türbə ətrafda yaşayan sakinlərin ümidinə qalıb. Bir vaxtlar ziyarətçilər hətta türbədə kiçik abadlıq işləri də aparıblar. Qeyd edək ki, nəcib xeyirxahlıqla yanaşı, həm də çox acınacaqlı bir vəziyyət yaranıb. Bakının və qədim Əmircan kəndinin keçmişini yaşadan XIV əsr türbəsindəki məzarların başdaşları üzərinə təmizlik adı altında mavi rəngli boya çəkilib. Alimlərin türbədəki başdaşılarda böyük zəhmət hesabına tədqiq etdiyi qədim yazılar isə çəkilən rəngli boyanın altında görünməz olmuşdur. XIV əsr memarlıq abidəsi Əmirhac türbəsinin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının alimləri tərəfindən yenidən bərpa edilməsi öncə burada dəfn olunan müqəddəs insanların ruhlarını şad etməklə, gələcək nəsillərə yurdumuzun tarixinin qorunmasına da töhfə olar.

Təranə CƏBİYEVA,

Tarixçi

Azərbaycan.- 2009.- 22 noyabr.- S. 7.