İnformasiya hər
hansı fakt, hadisə, təzahür, obyekt və s.
haqqında məlumat demək olsa da, əslində, həyatımızın
bütün sahələrini əhatə etməklə daha geniş
aspektə malikdir. "İnformasiya əldə etmək
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununda
xüsusi qeyd olunur ki, yaranma tarixindən, təqdimat
formasından və təsnifatından asılı olmayaraq istənilən
fəaliyyət nəticəsində yaradılan, yaxud əldə
olunan faktlar, rəylər, bilgilər, xəbərlər və
ya digər xarakterli məlumatlar informasiya hesab oluna bilər. İctimai
informasiya dedikdə isə, qanunlarla və ya digər normativ
hüquqi aktlarla müəyyənləşdirilən ictimai vəzifələrin
yerinə yetirilməsi prosesində yaradılan və ya əldə
edilən faktlar, rəylər, bilgilər nəzərdə
tutulur.
Göründüyü
kimi, informasiyanın əhatə dairəsi çox
genişdir. Araşdırmalar göstərir ki, istənilən
fəaliyyətin uğurlu alınması çox vaxt operativ
informasiyanın əldə edilməsi ilə bağlı olur.
Həyatda bütün hökmlər, o cümlədən
dövlət səviyyəsində və ya xırda bir ailə
mühitində qəbul edilən qərarlar o vaxt
düzgün və effektiv olur ki, onların kökündə
vaxtında əldə olunmuş və hərtərəfli
analiz edilmiş informasiya dursun.
Təbiətdə ilk
informasiya, çox güman ki, təkamül prosesləri nəticəsində
cansız sistemlərin canlı sistemə keçidi ilə əmələ
gəlmiş və bu informasiya genetik formada olmuşdur. Genetik
informasiya nəsildən-nəslə ötürülərək
orqanizmlərin strukturlarının və
davranışlarının formalaşmasında mühüm rol
oynamışdır. Somatik təkamül, yəni, bədənin
tədrici inkişafı adlanan bu proseslərdə orqanizmlərdə
maddələr və enerji mübadiləsi ilə
yanaşı xarici mühitdən gələn siqnalları qəbul
etmək və onlara cavab vermək qabiliyyəti də
formalaşmağa başlamışdır.
Şifahi nitq əmələ
gəldikdən sonra informasiya dil vasitəsilə
ötürülməyə başlandı. Müxtəlif səslərin
(incə, qalın, kar, cingiltili) kombinasiyasından əmələ
gələn sözlər vasitəsilə insanlar öz fikirlərini,
hisslərini, biliklərini, gördüklərini və s.
informasiyaları daha qısa şəkildə
çatdırırdılar. Şifahi nitqin yaranması ilə
nağıllar, əfsanələr, dastanlar, bayatılar, atalar
sözləri və s. kimi qədim folklor və xalq ədəbiyyatı
nümunələri də meydana çıxmışdır.
İnformasiyanın miqdarı artdıqca onun dil vasitəsilə
ötürülməsi getdikcə çətinləşirdi.
Çünki informasiya daşıyıcısı rolunu
oynayan insan yaddaşı günü-gündən artan
informasiyanı saxlamaq və ötürmək
üçün kifayət etmirdi, həm də az-az işlədilən
məlumatlar tədricən yaddan çıxır, ya da qorxu,
emosional və həyəcanlı anlarda təhrif olunmuş
formaya düşürdü. Ona görə də bu əməliyyatları
aparmaq üçün yeni metodun yaradılmasına ehtiyac
duyulurdu.
Şumerlərin təxminən
5-6 min il bundan əvvəl kəşf etdiyi yazı,
sözün həqiqi mənasında, cəmiyyətdə
birinci informasiya inqilabı etdi. Yazı nəticəsində
bilik və məlumatların maddi daşıyıcılar
üzərində həkk edilməsi informasiyanın ilkin mənbədən
ayrılaraq nəsildən-nəslə ötürülməsinə
yol açdı. Maddi
daşıyıcı kimi aşılanmış heyvan dərisi,
qamışdan, papirusdan hazırlanmış lülə
halında bükülmüş kağız, gil və taxta
lövhə, tozağacı qabığı, qaya
daşları, parça və s. istifadə olunurdu.
İnformasiyanın yazı formasında ötürülməsi
poçt rabitəsini meydana çıxardı. İlk
poçt rabitəsi xüsusi öyrədilmiş quşlar
(göyərçinlər) və qasidlər (çaparlar)
vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu üsul qədim
yurdumuzda da geniş yayılmışdı. Belə ki, Qazan
xan, Şah İsmayıl Xətai və digər Azərbaycanın
məşhur hökmdarları etibarlı müdafiə, kəsərli
hücum və qələbə naminə informasiyanın
operativ ötürülməsinin və qəbulunun vacibliyini
düzgün qiymətləndirərək ölkədaxili və
kənar ərazilərdə xüsusi rabitə məntəqələri
yaradaraq onlardan düşmənin mövqeyi və hərəkəti
barədə qiymətli məlumatlar alırdılar.
Yazı yarandıqdan
sonra informasiya simvolları (rəqəm, hərf, durğu
işarələri) müxtəlif dəyişikliklərə
məruz qalmış və nəticədə piktoqrafik,
ideoqrafik, epiqrafik, şəkilli heroqlif (bu günə kimi bir
neçə Asiya ölkəsində işlədilir), mixi
yazılar təkmilləşərək sonda əlifba
yazını əmələ gətirmişlər. Riyazi simvolları ifadə edən
rəqəmli informasiyanın təqdimolunma sistemi də təkmilləşdirilmişdir
(Vavilyonda pozisiya hesablama sistemi, rum hesablama sistemi, ərəb rəqəmləri).
Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş informasiya
simvollarının əksəriyyətinə Azərbaycanın
tarixi abidələrində, arxeoloji qazıntılar zamanı
tapılmış qədim əşyaların üzərində
rast gəlmək olar. XIX əsrin sonunda Qarabağda Xocalı
kurqanlarının birində üzərində e.ə. XIV-XIII
əsrlərdə yaşamış Assuriya hökmdarı I
Adadnirarinin mixi yazı ilə yazılmış adı olan bir
muncuq tapılmışdır. Bu tapıntı vasitəsilə
Azərbaycanda tunc dövrü tarixini müəyyən qədər
dəqiqləşdirmək mümkün olmuşdur. Nisbətən
yaxınlarda Naxçıvanın Şərur rayonunun
Oğlanqala yaşayış yerində
arxeoloqlarımızın amerikalı mütəxəssislərlə
apardığı birgə tədqiqatlar nəticəsində
tapılmış iki saxsı parçasının üzərində
e.ə. VIII-VII əsrlərə aid qədim mixi
yazıları aşkar edilmişdir. Biri "şəhər",
digəri isə "qurdum" sözü olan bu yazılar Azərbaycan
ərazisində yaşamış tayfalara aid olmaqla bərabər,
həm də alimlər üçün o dövrlərin
tarixini və mədəniyyətini öyrənmək
baxımından çox qiymətli tapıntılardır.
Bundan əlavə, Qobustanda, Qazaxda, Gədəbəydə,
Abşeronda, Kəlbəcərdə, Naxçıvanda, Gəmiqayada
qeydə alınmış qayaüstü təsvirlərdə,
demək olar ki, qədim dövrlərin əksər yazı
nümunələrinə, ən çoxu isə piktoqrafik
yazılara rast gəlmək olar. Bizim eradan əvvəlki
minilliklərdən başlayaraq orta əsrlərə qədər
müxtəlif dövrləri əhatə edən
qayaüstü rəsm və təsvirlər yalnız forma
müxtəlifliyi ilə deyil, həmçinin mövzu
baxımından çox zəngin olmaqla qədim insanların
həyat və yaşayış tərzindən çox dəyərli
informasiyalar verir. Burada kollektiv əmək, ov, rəqs,
biçin, döyüş səhnələri, müxtəlif
rituallar, inanclar və s. öz əksini tapmışdır.
Çox fərəhli haldır ki, son illər Heydər Əliyev
Fondunun dəstəyi və həmin fondun prezidenti Mehriban
xanım Əliyevanın şəxsi rəhbərliyi
altında Azərbaycanın zəngin mədəni-mənəvi
irsinin qorunması, öyrənilməsi, bərpası və təbliği
istiqamətində həyata keçirilən kompleks tədbirlərin
məntiqi nəticəsi olaraq xalqımızın məşhur
tarixi abidələrinin, qədim mədəniyyət nümunələrinin
adları artıq dünya mədəni irsi siyahısına
daxil edilmiş və hazırda onlar öz orijinallıqları
ilə dünya mədəniyyəti xəzinəsində
çox diqqətəlayiq yer tutur.
Yazının kəşfi
həm də qiymətli fikirlərin, biliklərin, nəsihətlərin
kitab şəklinə salınıb nəsildən-nəslə
ötürülməsinə də yol
açmışdır. Dünyada ən qədim kitab nümunələrindən
biri məhz Azərbaycanda qeydə alınmış və
müəllifliyi e.ə. VI əsrdə Zərdüşt
peyğəmbərə aid edilən "Avesta" hesab olunur.
Çox təəssüf ki, xalqımızın mifoloji
dünyagörüşünün mühüm cəhətlərini
özündə əks etdirən bu qədim əsər e.ə.
IV əsrdə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən
yandırılmış və sonradan, böyük çətinliklə
də olsa, onun müəyyən hissələri yaddaşlardan
toplanaraq pəhləvi dilinə tərcümə edilmişdir.
Xalqımıza məxsus digər qədim əsərlərin
də yadellilər, düşmənlər,
basqınçılar tərəfindən məhv edilməsi
həmin kitablar haqqında məlumatların tamamilə itməsi
ilə nəticələnmişdir. Bu günə gəlib
çatmış qiymətli kitablardan xalqımızın ulu
dastanı "Kitabi-Dədə Qorqud"u, böyük alim Nəsirəddin
Tusi, Qətran Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani,
Nəsimi, Füzuli kimi ölməz söz ustadlarının əsərlərini
göstərmək olar. Bütün bu qədim əsərlərin
qorunub saxlanılmasında və bizə gəlib
çatmasında, şübhəsiz ki, kitabxanaların
böyük rolu olmuşdur. Ona görə kitabxanalar da
çox qədim tarixə malikdir. VII əsrdə Azərbaycanda
ilk məscid və mədrəsə kitabxanaları Bərdə,
Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan, Ərdəbil, Təbriz,
Beyləqan və digər şəhərlərdə
yaradılmışdır. XII əsrdə Gəncədə
"Dar-əl kitab" adlı böyük kitabxana, XIII əsrdə
isə Təbrizdə Qazan xanın sarayında zəngin
kitabxana yaradılmışdır. Azərbaycanın məşhur
elmi kitabxanalarından biri isə Nəsirəddin Tusinin
bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə
1258-61-ci illərdə yaradılmış Marağa rəsədxanasının
kitabxanası olmuşdur. Sonrakı əsrlərdə I Şah
İsmayıl Xətai kitabxana fəaliyyətini daha da
inkişaf etdirmiş, onun hökmranlığı
dövründə Təbrizdə, Ərdəbildə çox
qiymətli əsərlərlə zəngin xüsusi
kitabxanalar yaradılmışdır. Bunlardan əlavə,
keçmişdə ölkəmizdə şəxsi kitabxanalar
da geniş yayılmışdır. Orta əsrlərdə Bəhmənyara,
Xətib Təbriziyə, Xaqaniyə, Nizamiyə, XVIII əsrdə
Pənah xana, XIX əsrin tanınmış
ziyalılarından Abbasqulu ağa Bakıxanova, Mirzə Fətəli
Axundova, Məmmədqulu Kəngərliyə və digər
görkəmli şəxslərə məxsus kitabxanalar zəngin
olmuşdur.
XV əsrdə
almaniyalı mütəxəssis İohan Qutenberqin çap
üsulunu kəşf etməsi cəmiyyətdə ikinci
informasiya inqilabı etdi, bununla da informasiyanın
çoxaldılmasına, yayılmasına, insanların
informasiya mənbələrinə girişinə daha əlverişli
şərait yarandı. Əvvəllər cəmi bir neçə nüsxə
olan, özü də əllə yazılmış qiymətli
kitabların çap maşınlarında
çoxaldılması geniş oxucu kütləsinə
klassiklərin, mütəfəkkirlərin, alimlərin əsərləri
ilə tanış olmaq imkanı verdi. Məsələn, Azərbaycanın
dahi alimi Nəsirəddin Tusinin 1248-ci ildə işıq
üzü görən, əlyazma halında olan həndəsə
və cəbr üzrə ən yaxşı dərslik hesab
edilən "Təhriri-Oqilidis" əsəri 1598-ci ildə
Romada, latın dilinə tərcümə edildikdən sonra
1657-ci ildə Londonda çap üsulu ilə yenidən nəşr
edilmiş və həmin dərslik XIX əsrə qədər
Avropa, Asiya və Şərq ölkələrinin məktəblərində
geniş tədris olunmuşdur.
Çapçılığın
inkişafı XVII əsrdə Avropada dövri mətbuatın
yaranmasına və jurnalist nəslinin yetişməsinə
güclü təkan verdi. Dünyada baş verən hadisələri vaxtında
araşdırıb qəzet və jurnal vasitəsilə
operativ, düzgün və qərəzsiz
işıqlandırmaq jurnalistlərin əsas vəzifələrindən
biri oldu. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasında
dövri mətbuatın və jurnalist əməyinin çox
böyük rol oynadığını görən Azərbaycan
maarifçiliyinin böyük nümayəndəsi Həsən
bəy Zərdabinin gərgin əməyi sayəsində
1875-ci il iyul ayının 22-də "Əkinçi" qəzetinin
nəşri ilə Azərbaycanda ilk milli, dövri demokratik mətbuatın
əsası qoyuldu.
Çapçılığın
kəşfindən təxminən 400 il sonra, Samuel Morzenin
hazırladığı xüsusi qurğudan istifadə etməklə
dünyada ilk dəfə olaraq 1844-cü il mayın 24-də
Vaşinqton və Baltimor şəhərləri arasında 64
km uzunluğunda çəkilən elektrik teleqraf xətti
üçüncü informasiya inqilabının əsasını
qoydu. 1865-ci il may
ayının 17-də həmin dövrün teleqraf əlaqələri
üçün vahid standartları müəyyən etmək
məqsədilə Parisdə 20 Avropa ölkəsinin nümayəndələri
Beynəlxalq Teleqraf İttifaqının yaradılması
haqqında müqavilə imzaladılar. Teleqrafın ardınca
1876-cı ildə telefon, 1895-ci ildə radio ixtira edildi, elə
həmin il də kinematoqrafiya yarandı. Televizorun ixtirası
isə bir qədər sonraya - XX əsrin 20-30-cu illərinə
təsadüf edir. İlk televiziya verilişi 1936-cı ildə
Londonda olmuşdur. Yeni kütləvi informasiya vasitələri
informasiyanın yayılma dərəcəsini və onun əhatə
dairəsini xeyli genişləndirdi və insanlar dünyada
baş verən hadisələr, yeniliklər və s.
haqqında operativ məlumatlar almağa başladılar. Qeyd
etmək lazımdır ki, bütün bu kəşflər Azərbaycanda
da uğurla tətbiq edilmişdir. Respublikamızda 1864-cü
ildə Stavropol-Bakı-Tiflis, sonradan isə 1868-ci ildə
Tiflis-Gəncə ilk teleqraf xətti çəkilmişdir.
İlk telefon xətti 1881-ci ildə "Qafqaz və
Merkuri" Gəmiçilik Cəmiyyəti tərəfindən
yaradılsa da, həmin ilin noyabr ayının 23-də
"Nobel qardaşları" Cəmiyyətinin kontoru ilə
cəmiyyətin sədr və baş mühəndisinin evlərini
əlaqələndirən 6 km uzunluğunda telefon xətti rəsmən
birinci hesab olunur.
Radio qurğusu
1924-cü ildə Bakıda quraşdırılmış,
1926-cı il noyabrın 6-da isə ilk radiostansiya fəaliyyətə
başlamışdır. İlk televiziya verilişi 1956-cı il fevralın 14-də
efirə çıxmışdır. Ölkəmizdə kino
sənətinin tarixi yerli mövzuda çəkilmiş bir
neçə sənədli filmin 1898-ci ilin avqustun 2-də
nümayiş etdirilməsi ilə başlamış və elə
həmin gün də milli kinematoqrafiya günü kimi qeyd
edilir. Kökləri qədim dövrlərə gedib
çıxan Azərbaycan milli teatr sənətinin tarixi isə
görkəmli mütəfəkkir M.F.Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran"
komediyası əsasında 1873-cü il martın 10-da Bakıda
səhnəyə qoyulmuş tamaşa ilə başlanır.
XX əsrin
ortalarından başlayaraq kibernetikanın, informasiya nəzəriyyəsinin
sürətlə inkişafı və elektron hesablama
maşınının, mikroprosessorun kəşfi,
kompüterin meydana çıxması, telekommunikasiya və əlaqə
şəbəkələrinin yaradılması
dördüncü informasiya inqilabının əsasını
qoydu. Yeni informasiya
texnologiyalarının ictimai fəaliyyətə tətbiqi
informasiyanın elektron formada hazırlanmasına, emalına,
ötürülməsinə, toplanmasına və mühafizəsinə
imkan yaratdı. Ötən əsrin 60-cı illərində
ABŞ-ın Müdafiə Nazirliyinin hərbi məqsədlər
üçün etibarlı rabitə sistemi yaratmaq qərarı
isə bugünkü internetin əsasını qoydu. 1969-cu ildə
qurulmuş ARPANET adlanan kiçik kompüter şəbəkəsi
sonradan genişləndirilərək 1990-cı illərdə
bütün dünyanı əhatə edən World Wide Web
(Ümumdünya Hörümçək Toru) qlobal şəbəkə
sisteminə çevrildi.
İnternetin ölkəmizə
ilk gəlişində isə Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun
mühüm rolu olmuşdur. Məhz 1991-ci ildə bu elm ocağının ilkin
bazası olan Avtomatlaşdırılmış idarəetmə
sistemləri şöbəsində respublikamızda ilk dəfə
olaraq internetin Azərbaycan seqmenti qurulmuş və xarici
ölkələrlə elektron məktub mübadiləsi
edilmişdir. Lakin o vaxtın məlum hadisələri ölkəmizdə
internetin genişləndirilməsinə imkan verməmiş və
yalnız 1995-ci ildən başlayaraq respublikamızda qlobal
şəbəkənin inkişafı geniş vüsət
almağa başlamışdır.
XX əsrin sonlarında
internetin sürətli inkişafı və baş verən
ictimai proseslər isə elektron inqilab adlanan beşinci
informasiya inqilabının əsasını qoydu. Elektron inqilab informasiya
texnologiyalarını dövlət orqanlarına, insan fəaliyyətinin
bütün sahələrinə kütləvi tətbiq etməklə
"Elektron hökumət" adlanan yeni idarəetmə
üsulunun yaradılmasına, sənədlərin
"kağız dünyasından" rəqəmli məkana
keçirilməsinə, işin keyfiyyətinin və şəffaflığının
artırılmasına, bürokratik əngəllərin aradan
qaldırılmasına, vətəndaşların keyfiyyətli
təhsil, tibbi xidmət və sosial təminatlar alması
üçün əlverişli şəraitin
yaradılmasına yol açdı.
Elektron inqilabın nəticələri
bu gün respublikamızda da əhəmiyyətli dərəcədə
hiss olunur. Artıq
informasiya cəmiyyətinin qurulması dövlət siyasətinin
prioritetlərindən biri kimi qəbul edilib və Azərbaycanın
inkişafı naminə 2003-2012-ci illər üçün
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə milli
strategiya müəyyənləşdirilmişdir. Milli
strategiyanın davamı olaraq Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyevin müvafiq sərəncamları ilə
2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Rabitə və
İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi yaradılmış, təhsil
sisteminin informasiyalaşdırılması və kommunikasiya
texnologiyaları ilə təmin edilməsinə dair bir
neçə dövlət proqramı qəbul edilmişdir.
"Elektron Azərbaycan Dövlət Proqramı" uğurla
başa çatmış və növbəti illər
üçün yeni proqramın layihəsi
hazırlanmışdır. Bunlardan əlavə, "Elektron
imza və elektron sənəd haqqında",
"Telekommunikasiya haqqında", "İnformasiya,
informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi
haqqında", "Dövlət sirri haqqında",
"İnformasiya əldə etmək haqqında" Azərbaycan
Respublikasının qanunları qüvvəyə minmiş və
elektron xidmətlərlə bağlı bir sıra dövlət
əhəmiyyətli layihələr həyata
keçirilmişdir. Belə xidmətlərə internet vasitəsilə
abituriyentlərin sınaq və qəbul imtahanları
üçün sənəd verməsi, ixtisas seçməsi,
bütün nazirliklərin, dövlət qurumlarının əksəriyyətinin
saytlarının yaradılması, orada bu təşkilatlar barədə
ətraflı məlumatın yerləşdirilməsi, internet
vasitəsilə vətəndaşların suallarına cavab
verilməsi, şikayət və ərizələrinə
baxılması, iş yerlərinə müsabiqə elan edilməsi
və s. misal ola bilər.
Beləliklə, tam əminliklə
deyə bilərik ki, sivilizasiyanın gələcək
inkişafının əsas hərəkətverici qüvvələrindən
biri məhz informasiya olacaq. Ona görə də bu gün virtual aləmdə Azərbaycan
seqmentinin daha da genişləndirilməsi, milli informasiya
struktur və resurslarımızın inkişaf etdirilərək
qlobal şəbəkəyə inteqrasiyası, tezliklə
respublikamızda kosmik sənayenin yaradılması və milli
telekommunikasiya peyklərinin orbitə
çıxarılması ideyasının gerçəkləşə
bilməsi ölkəmizin bütün sahələrdə
olduğu kimi, dünya informasiya məkanında qabaqcıl
mövqedə olacağına böyük inam yaradır.
Vüqar HAQVERDİYEV,
Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının əməkdaşı
Azərbaycan.- 2009.- 1 oktyabr.- S. 11.