Cənub bölgəsinin ədəbi həyatı

Azərbaycan təbiəti olduqca əsrarəngiz və gözəldir. Elə onun ərazisini əhatə edən bölgələri də bu baxımdan özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu, təkcə dağı, aranı, çayı, dərəsi ilə deyil, sakinlərinin məşğuliyyəti, adət-ənənəsi, məişəti, mətbəxi ilə də səciyyələnir. Təbii nemətləri ilə bərabər, maddi-mənəvi sərvətlərində də bu fərqlər duyulur. Amma ölkəmizin hər bir bölgəsini birləşdirən ümumi bir cəhət var - böyük azərbaycançılıq.

Coğrafi mövqeyi ilə seçilən Lənkəran cənub bölgəsinin tacı sayılır. Salnaməçilərin, səyyahların qeydlərində Lənkəran haqqında, onun təbiəti ilə bağlı məlumat verilib. Burada dini məktəblərin çoxluğu, eləcə də insanların savadlanmağa meyli, bütövlükdə əhalinin elmə doğru addımlar atmasına səbəb olub.

Bu bölgənin ədəbi həyatı da olduqca maraqlıdır. Hələ 1850-ci ildə Lənkəranda "Fövcül-füsəha" adlı ədəbi məclis təşkil edilib. Ətraf rayonlardan olan şairlər də bu məclisə gələrək şeirlər oxuyar, ədəbi söhbətlər aparardılar. Məclisin təşkilatçısı Mirzə İsmayıl Qasir olub. Əslində "Fövcül-füsəha" Azərbaycanda yaradılmış ilk ədəbi məclislərdən hesab olunur. O vaxtlar Şuşada, Şamaxıda, Bakıda, Ordubadda belə ədəbi məclislər təşkil edilirdi. Bu məclisləri yaratmaqda əsas məqsəd həm klassikləri öyrənmək, həm də onlara nəzirələr yazmaq, bir sözlə, arifanə söhbətlər aparmaq idi. Məclis üzvləri o qədər istedadlı və hazırcavab olurdular ki, saatlarla bir-biri ilə şeirləşirdilər. Bədahətən şeir demək bu şairlərin əsas üstünlüyü idi: Mirzə İsmayıl Qasir, Mirzə Əziz Əliyev, Molla Ələkbər Aciz, Mirzə İsa Xəyali, Usta Məmmədhəsən Nəccar, Molla Fəttah Şəhban və başqaları bu məclisin çox məşhur üzvlərindən olublar. Onların hər birinin yaradıcılığı klassik ədəbiyyatımızın örnək olacaq səhifələrini təşkil edir.

Belə bir dəyərli ədəbi mühit üzərində qərar tutan cənub bölgəsinin bədii həyatı, təbii ki, həmişə qaynarlığı ilə seçilib. Buradan pərvazlanan söz adamları müxtəlif şəhərlərdə yaşayıb yaratsalar da, onların köksündə həmişə doğma yurddan gələn məhəbbətin mayası olub.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Lənkəran bölməsi 1978-ci ilin axırlarında yaradılıb. Bölmə Astara, Lənkəran, Lerik, Yardımlı, Masallı və Cəlilabad rayonlarını əhatə edir. O zaman bölmə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Lənkəran filialı adlanırdı. Filialın ilk rəhbəri yazıçı Məmmədhüseyn Əliyev olub. Filial yeni yaradılanda 6 rayon üzrə Yazıçılar İttifaqının cəmi 6 nəfər üzvü olub. Hər bazar günü ədəbi məclis keçirilərdi. Bölgənin yazarları öz əsərlərini ilk dəfə bu məclisdə oxuyardılar. Cənub bölgəsində ədəbi həyatın daha da inkişaf etdirilməsi üçün bölmənin rəhbəri Məmmədhüseyn Əliyev fədakarlıq göstərərdi. O, 14 il bölməyə cani-dildən rəhbərlik edib. Lerik rayonunun Kürdəsər kəndində dünyaya gəlmiş Məmmədhüseyn Əliyev ali təhsilli filoloq idi. Nasir kimi məşhurlaşan Məmmədhüseyn Əliyev yaradıcılığa şeirlə başlayıb. İlk şeiri 1947-ci ildə Lerik rayonunun "Kolxoz yolu" adlı qəzetində dərc olunub. 1955-ci ilə qədər şeirləri mətbuatda işıq üzü görən Məmmədhüseyn Əliyev həm də pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul idi. O, Lerik və Lənkəran rayonlarında müəllimlik etmişdir. Sonralar ancaq nəsrlə məşğul olan və pyeslər yazan Məmmədhüseyn Əliyevin əsərləri teatrlarda tamaşaya qoyulurdu.

Onun Lənkəran teatrında səhnələşdirilmiş "Prokuror" pyesi tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Bölgədə yaşayan yaradıcı insanların uğurlu fəaliyyətini təmin etmək üçün Məmmədhüseyn Əliyev uzun illər arzuladığı bir ədəbi-bədii jurnalın çapına da nail oldu. 1991-ci ildə işıq üzü görən "Şəfəq" jurnalında bölgə yazarlarının əsərləri çap edilirdi. Sovet dövründə Bakıda çıxan "Azərbaycan" jurnalı hər il bölməyə müəyyən səhifələr həsr edirdi. Əlbəttə, bu, bütövlükdə bölgənin ədəbi həyatını mükəmməl işıqlandırmaq üçün kifayət deyildi. Bu səbəbdən "Şəfəq" jurnalı, həqiqətən də, cənub bölgəsinin ədəbi mühitinə yeni işıq saldı. İstər pedaqoji, istərsə də ədəbi sahədəki fəaliyyəti müxtəlif təltiflərə və medallara layiq görülüb.

1992-ci ildə AYB-nin Lənkəran bölməsinin yeni rəhbəri şair Şəkər Aslan oldu. O, bölmə üzvlərinin ölkə mətbuatında ardıcıl çap olunmasına, eləcə də mükəmməl fəaliyyət göstərməsinə müəyyən şərait yaratmağa çalışırdı. 1968-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olan Şəkər Aslan Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun poeziya fakültəsində təhsil almışdır. Uzun müddət Lənkəranda çıxan "Leninçi" qəzetinin redaktoru işləyən Şəkər Aslan 8 şeir kitabının müəllifi idi. Onun pyesləri Lənkəran Dövlət Dram Teatrında tez-tez tamaşaya qoyulurdu. Şəkər Aslan bölgənin ictimai-siyasi həyatında da fəallığı ilə seçilirdi. Bir neçə çağırış Lənkəran Şəhər Sovetinin deputatı olan Şəkər Aslan "Şərəf nişanı" ordeninə layiq görülmüşdü. Cəmi 60 il ömür sürən Şəkər Aslanın yaradıcılığı bölgənin sərhədlərindən çox kənara çıxırdı.

Onu respublikanın hər yerində yaxşı tanıyırdılar. Şəkər Aslanın poeziyasında cənub bölgəsinin füsunkar təbiəti misra-misra çiçək açırdı. Həmkarları özü Lənkərandan kənara çıxmayan, amma şeirləri ilə bütün azərbaycanlıların ürəyini fəth edən bu istedadlı şairə onlarla nəzirə yazıblar.

1995-ci ildə Şəkər Aslan dünyasını dəyişdikdən sonra bölməyə İltifat Saleh rəhbərlik edir. Ömrünün 74 ilini tamamlayan İltifat Saleh ixtisasca müəllimdir. Uzun illər Lənkəranın indiki Liman şəhər orta məktəbində pedaqoq kimi çalışıb. İlk şeiri Nəriman Həsənzadənin tövsiyəsi ilə işıq üzü görüb. Xalq şairi Rəsul Rza 1962-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində ona "Uğurlu yol" yazıb. Bu xeyir-dualarla ədəbiyyata gələn İltifat Saleh 8 kitabın müəllifidir. O, AYB-nin Lənkəran bölməsinin rəhbəri kimi fəaliyyətə başladıqdan sonra bu qurumda müəyyən dirçəlişlər diqqət çəkdi. Öncə nəşri dayandırılan "Şəfəq" jurnalı yenidən bölgə yazarlarının tribunasına çevrildi. Eləcə də cənub bölgəsində yaşayıb-yaradan qələm sahiblərinin əsərlərindən ibarət "Ömürdən yarpaqlar" adlı almanax çap edildi. Uzun illər həm pedaqoji, həm də yaradıcılıq aləmində göstərdiyi səmərəli fəaliyyətə görə müxtəlif mükafatlara layiq görüldü. Prezident təqaüdçüsüdür (2009-cu il üzrə). Xalq yazıçısı Anar İltifat Salehin "Dərdin şəkli" adlı kitabına ünvanladığı ön sözdə yazır: "Müəllifin bu yeni kitabı şairin doğru yolla inkişaf etdiyini, ildən-ilə püxtələşdiyini, dilinin poetik vasitələrinin daima zənginləşdiyini, kamilləşdiyini bariz şəkildə göstərir". Həqiqətən də, İltifat Saleh sözə məsuliyyət və məhəbbətlə yanaşan qələm sahiblərindəndir. Özünün bir etirafı var ki, mən hər zaman sözdən çəkinir və qorxuram. Çünki insanı ucaldan da, onu gülünc hədəfinə çevirən də sözə göstərilən diqqətin necəliyindən asılıdır. Bəlkə də buna görə müəllif belə yazır:

Qorxu narahatlıq, qorxu ehtiyat,

Qorxmasaq, Allaha olmarıq bəndə!

İçimdə qorxulu narahat həyat

Sakitlik yaradıb əzəldən məndə.

Sözə bu mövqedən yanaşmaq şairin istedadından, mükəmməl ədəbi yaradıcılığından xəbər verir. Onunla söhbət zamanı bəlli oldu ki, hazırda ölkəmizin cənub bölgəsini əhatə edən rayonlar üzrə Yazıçılar Birliyinin 50 nəfərdən çox üzvü var. Bölmədə ədəbi birlik yenə də fəaliyyət göstərir. Ayda iki dəfə keçirilən məşğələlərdə bölmənin üzvləri yeni yazdıqlarını müzakirəyə çıxarır, bir-birinə məsləhətlər verirlər. Cənub bölgəsinin ədəbi həyatından bəhrələnərək bütün respublikada məşhur olan şairlərdən Əhəd Muxtar, Zülfüqar Qodmanlı, Novruz İbadoğlu, Azad Talışoğlu, Allahverdi Məmmədli, yazıçılardan Firudin Ağayev, Ağəddin Mansurzadə dünyalarını dəyişsələr də, ədəbi nümunələri ədəbiyyatda qalmaqdadır. Böyük zövqlə yazıb-yaradan Ayaz Vəfalı, Maarif Teymur, Bəhlul Abdulla, Azadə Musayeva, Camal Yusifzadə, Sevda Əliyeva, Aslan Quliyev, Fəxrəddin Ziya, Zeydulla Ağayev, Zöhrab Zövünlü, Məmməd Kazım, Əlisa Nicat, Sahib Əliyev, Etibar Əhədov, Aliyə Seyidqızı, Ağacəfər Həsənli, Qardaşxan Əziz və başqalarının imzaları respublika oxucularına yaxşı tanışdır. Bölmənin üzvlərindən İlham İlhaminin, Hafiz Mirzənin, Əhməd Haqsevərin, Mehman Qaraxanoğlunun, Meyxoş Abdullanın, Qardaş ƏlişoğlununE çapdan çıxmış kitablarının təqdimat mərasimi keçirilib.

İltifat Saleh bildirir ki, Lənkəranın "Cənub" televiziya kanalı bölgə yazarları üçün lazımi şərait yaradıb. Bu kanal vasitəsilə tez-tez onların çıxışları və kitabları haqqında məlumatlar yayılır.

Bölmədə bölgə yazıçılarının yubileylərinin keçirilməsi artıq bir ənənəyə çevrilib. Mirhaşım Talışlının, Şəkər Aslanın, Vaqif Hüseynovun, Həbib Səfərovun ad günləri təntənə ilə qeyd edildi. Bölmənin fəaliyyətində qızıl xətdən biri də ədəbi irsə, klassiklərə göstərilən diqqət və məhəbbətdir. Xüsusilə də Mir Cəlal Paşayevin, Rəsul Rzanın, Qabilin yaradıcılığına həsr olunan ədəbi-bədii gecələrin təşkili cənub bölgəsinin ədəbiyyatsevərləri tərəfindən maraqla qarşılanır.

Bölmənin qonaqları da olur. Bakıda yaşayan tənqidçi və şairlər, ədəbiyyatşünas alimlər tez-tez Lənkərana üz tutaraq burada yaşayıb-yaradan həmkarları ilə görüşür, onlara lazımi məsləhət və tövsiyələr verirlər.

İltifat Saleh söyləyir ki, hər kəsə doğulduğu yer daha şirindir. Amma bu bir həqiqətdir ki, Lənkəran hər bir azərbaycanlı üçün cazibəli məkandır. Mavi Xəzərin dalğalı sularından tutmuş Xambulançayın əsrarəngiz gözəlliklərinə kimi burada hər şey insanı ilhama çağırır. Kimsə deyib ki, Lənkəranda quşlar gecələr də oxuyur. Balaca istedadı, yazmaq qabiliyyəti və qələmi olacaq insan heç vaxt belə mənəvi zənginliklərlə, gözəlliklərlə dolu olan bir ünvanı qoyub başqa yerə can atmaz. Cənub bölgəsinin uca dağları da, yaşıl libaslı ormanları da, ucu-bucağı görünməyən düzləri də, dərələri də, bir sözlə, bütün təbiəti başdan-ayağa poeziyadır, şeirdir, yaradıcılıq laboratoriyasıdır. Ona görə də burada yaşayıb-yaradan qələm sahiblərinin əsərlərində bu məkanın təbii gözəllikləri daha poetik əks olunub.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2009.- 2 oktyabr.- S. 7.