"Sehrli qutunun qorxunc möcüzələri",

Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr

Bəzən əldəki qələm və dildəki sözlə elə istehkamları fəth etmək, elə məqsədlərə çatmaq mümkündür ki, onlara nail olmaq yolunda həm silah, həm də din acizdir.Hərdən də elə olur ki, bu vasitələr nəinki sözün fəth etdiyi zirvələri nəinki tutmağa,hətta onları sözün təsirindən qurtarıb geri almağa da yaramırlar.

G.Lixtenberq

Bu məqalənin yazılmasının həqiqi səbəbi, hörmətli oxucu, heç də ələ qələm götürərək müasir Azərbaycan efir məkanının qüsurlu vəziyyətini qamçılamaq istəyi deyil. Onsuz da bir qədər savadı, dünya görüşü olan insana kanallarımızın əksəriyyətində hakim kəsilən vəziyyəti izah etmək lüzumsuzdur. Necə deyərlər, faktların özləri çox mətləblərdən xəbər verir və onları şərh etməyə ehtiyac qalmır. Bu vəziyyət fransız yazıçılarından birinin, daha doğrusu, Abbat Prevonun öz əsərlərinə çəkilən rəsm və qravürlər haqqında dediklərini xatırladır: "Mənim əsərlərimi müşayiət edən təsvirlər haqqında danışmaq, onları izah etmək əbəsdir. Çünki görünüş özü haqqında bəs qədər məlumat vermək iqtidarındadır". Televiziyaların da 24 saat görünüşdən və təsvirlərdən ibarət olmasını nəzərə alsaq, hər şey aydın olar. Xüsusilə də, bizim teleməkandakı intellektdən və əqli informasiyadan daha çox məhz musiqi ilə müşayiət olunan görüntülər hakim kəsilibsə...

Belə halda sual oluna bilər ki, bəs bu məqalə nə səbəbdən qələmə alınıb, axı qeyd olunduğu kimi, bu mövzu haqqında yazmaq faydasızdır. Onsuz da insanlar hər şeyi görür, ziyalılar isə dəfələrlə bu problemdən çıxış yollarını axtarmağı təklif ediblər. Lakin hər şey olduğu kimi də qalıb. Əslində, heç bu məqalə də ərsəyə gəlməzdi və onun yazılmasına ehtiyac da qalmazdı, əgər 2 oktyabr 2009-cu il tarixində Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "Azərbaycan" qəzetində ölkə teleməkanının mövcud vəziyyətinin təhlilinə, teleməkanın problemlərinə, eyni zamanda, gündən-günə nəzarətdən çıxmağa başlayan bu qəbildən olan digər məsələlərə həsr olunmuş məqalə ilə çıxış etməsəydi. Məqaləni oxuyarkən diqqəti cəlb edən başlıca məqam problemlərin abstrakt şəkildə deyil, çox dəqiq, səmimi və anlaşıqlı dildə cəmiyyətə təqdim edilməsindən ibarətdir. Həqiqətən də, ciddi xarakter almış qüsurların həllinə çağırış edərkən akademikin ölkənin gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu məsələyə göstərdiyi həssas münasibət, onun aradan qaldırılması üçün çaldığı həyəcan təbilinə heç kim, ən azı özünə Azərbaycan vətəndaşı deyən insan laqeyd qala bilməz. Azərbaycanın müasir siyasi inkişaf yolunun fəlsəfəsinə dair bir sıra qiymətli əsərlərin müəllifi olan akademikin qələmindən çıxan bu məqalədə cəmiyyət üçün əhəmiyyətli sayılan iki məsələyə eyham vurulub. Birinci məsələ ondan ibarətdir ki, problemlərin məzmunundan, onların həlli yollarından danışarkən akademik elm nümayəndələrinə xas olan analitikaya üstünlük verir və cəmiyyətə həllini gözləyən problemlərin əsl mahiyyəti haqqında izah verir. Çünki məqaləyə qədər bu mövzuda yazılan yazılarda televiziyalarda hökm sürən qüsurlar haqqında danışılır, lakin onların həlli vasitələri haqqında elmi-konseptual yanaşmaya rast gəlinmir. Problemin həlli üçün isə Leybnistin dediyi kimi, əvvəlcə onun davamlılığını təmin edən dayaqların məzmunu ilə tanış olmaq gərəkdir. Məqalə müəllifi də məhz qoca fəlsəfənin qoyduğu yolla gedərək məqalənin birinci hissəsində problemlərin təhlilinə yer verir. İkinci hissədə isə akademik mövqeyini sərtləşdirir və ölkənin gələcəyinə təhlükə törədən məsələlərin həllində məsul olan dövlət rəsmisi kimi çıxış edir, ölkə rəhbərliyinin düşündüklərini ortaya qoyur. Sadə dillə desək, bu məqalə ölkə rəhbərliyinin teleməkanla bağlı problemlərə olan baxışının akademik və elmi-konseptual dildə cəmiyyətə çatdırılması cəhdidir. Tarix artıq sübut edib ki, ölkələrində mətbuatın vəziyyətinə, onun informasiya siyasətinə nəzarət edə bilən rəhbərlər dövlətçilik mexanizmlərinin möhkəmlənməsinə nail ola bilirlər. Nümunə kimi, sözün əsl mənasında, vahid və güclü Fransanın banisi kardinal Rişelyeni göstərmək olar. Onun ölümündən sonra da yaratdığı sistem işləkliyini itirmədi. Həmin mexanizmlər arasında ən əsas ciddi yerlərdən biri də məhz mətbuata ayrılmışdı. Məlum olduğu kimi, XVII əsrə qədər Fransada rəsmi dövlət orqanı qismində çıxış edən, ölkənin milli məfkurəsinə xidmət edən heç bir qəzet mövcud deyildi. Bu boşluqdan bəhrələnən İngiltərə və İspaniya kimi dövlətlər Fransadakı cəsusları vasitəsilə istədikləri şayiələri yaymağa, ölkədəki ab-havanı qarışdırmağa nail olurdular. Milli dövlət qurmağa can atan Rişelyenin ilk olaraq həll etdiyi məsələlərdən biri də məhz mətbuat oldu. "Gazette de France"ni təsis etməklə kardinal qısa zamanda milli ideyanın əcnəbi təbliğatına qalib gəlməsinə nail oldu. İnformasiyanın əhəmiyyətini göstərən ən uğurlu ifadələrdən biri də Sasani hökmdarı I Xosrova məxsusdur: "İnformasiya bir ordudan daha təhlükəli silahdır. Ondan istifadə etməyi bacaranlar qalibiyyətə məhkumdur".

Əgər hörmətli akademik Ramiz Mehdiyevin qaldırdığı məsələni və tarixin dərslərini nəzərə alsaq, gənclər olaraq biz də bu məsələyə münasibət bildirməyi zəruri hesab edirik. Əslində, bu, məqalədə sözügedən məsələdə dövlətimizə dəstək vermək arzusundan doğub. Elə birincisi ona görə ki, bu problemin ən böyük fəsadları ilə biz gənclər üzləşirik. Böyüməkdə olan nəsil bu boşluqlar ucbatından öz estetik zövqünü səhv istiqamətdə formalaşdırır, fərqli qəhrəmanları özünə nümunə seçir və ona da oxşamağa çalışır. Gələcəkdə isə bunun fəsadlarını ölkəmiz çəkməli olacaq.

Bəs yaxşı, görəsən, televiziya və radio kanallarının problemləri hansı məzmundadır. İlk olaraq deyim ki, problemləri öz mahiyyəti etibarı ilə 2 qrupa ayırmaq mümkündür. Birincisi, intellektual sahədəki boşluqlar, ikincisi isə maliyyə problemləri. Ədalət naminə demək gərəkdir ki, bəzən məhz maliyyə problemləri intellektual verilişlərin efirdəki payını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Lakin bu heç də həmişə belə olmur. Ən ümdə çətinliklər məhz intellektual sferadan qaynaqlanır. Efirə çıxan bəzi jurnalistlərin ana dilimizi istədikləri tərzdə təhrif etməsindən tutmuş boş və mənasız musiqili şouların təşkilinə qədər hər yerdə müşahidə edilən intellektual elementin yetərsizliyi amili göz qabağındadır. Çox maraqlıdır, məgər digər postsovet ölkələrində televiziyalar maliyyə problemləri ilə üzləşmirlər? Təbii ki, üzləşirlər və buna baxmayaraq, tarixi-intellektual verilişlərin efirdəki payını azaltmırlar, əksinə, çoxaltmağa can atırlar. Bəzi kanalların veriliş seçimi siyasətinə diqqət yetirsək, onların rəhbər tutduqları məramın problemi dərk edib, ondan çıxış yolu axtarmaq yox, əksinə, yaranmış fürsətdən istifadə edib, maksimum gəlir əldə etməkdən ibarət olduğunu görərik. Özlərinə bəraət qazandırmaq naminə isə onların daim təkrarladıqları arqument şouların ölkədə ən çox reytinq qazanan verilişlər olmasından ibarətdir. Burada qəribə heç nə yoxdur və psixologiyanın da qanunları onu sübut edir ki, əgər insana daim hər hansı məzmunlu informasiya aşılanarsa, onun digər tipli məlumatları qavramaq imkanları sıfıra enir, seçim qabiliyyəti isə tam mənada məhv olur. Eyni müqayisə televiziyalar üçün də keçərlidir, əgər insanlara şoudan savayı heç bir şey təqdim olunmursa və ona ancaq şoular arasında seçim etmək imkanı verilirsə, hansı obyektiv reytinqdən danışmaq olar? Digər tərəfdən, onu da unutmaq olmaz ki, şoular vasitəsi ilə gənclərə aşağı səviyyəli müğənni obrazlarının kumir kimi aşılanması onların elmə deyil, məhz asan qazanc mənbəyi olan ucuz musiqiyə meyillənməsi ilə nəticələnib.

Bəlkə də son dövrlər səsi olmayan müğənnilər və not tanımayan bəstəkarlar elə buna görə çoxalıb. Bəlkə bizim diqqətsizliyimiz ucbatından ucuz müğənni obrazı artıq gənclər üçün gələcəkdə olmaq istədikləri ideala, hər kəsin can atdığı peşəyə çevrilib? Bu peşə isə xüsusi savad tələb etmədiyindən elmə maraq da azalır. Bu il hərbi məktəblərimizə qəbul zamanı namizəd çatışmazlığı ucbatından 200 bal civarında nəticə göstərmiş abituriyentlərin bu prosesə cəlb olunması televiziyalarda hökm sürən nöqsanların təzahürlərindən yalnız biridir.

Öz həllini təxirə salınmaz şəkildə gözləyən bir başqa problem cizgi filmləri məsələsidir. Təhlükəli tendensiyalardan biri də odur ki, artıq Azərbaycanda xarici kanallardakı xarici qəhrəmanlara baxaraq böyüyən nəsil yetişir. Milli məhsulun azlığı ucbatından yetişməkdə olan nəsil əcnəbi animasiya nümunələrinə üstünlük verir ki, bu da uşaqların şüurunda milli prototipləri demək olar ki, yox dərəcəsinə endirir. Sonradan isə artıq uşaq hafizəsində həkk edilmiş obrazların təsirləri ilə mübarizə aparmaq çətindir. Yaxşı olar ki, cizgi filmlərindəki obrazlar ilkin mərhələdən milli məfkurə ilə səsləşsin.

O ki qaldı bayaq haqqında danışdığımız intellektual elementin dirçəldilməsi məsələsinə, onun da kifayət qədər sınanmış əcnəbi mənşəli həll üsulları var. Məsələn, bir sıra Avropa dövlətləri, eləcə də bəzi MDB ölkələrində kanallar ayrı-ayrı universitetlərə, yaxud elmi-tədqiqat mərkəzlərinə müxtəlif məzmunlu layihələr sifariş verir, müəyyən ödəniş müqabilində onların efirə çıxmasını təmin edir. Bu zaman hər hansı gənc tədqiqatçı cəmiyyətdə tanınmaq üçün hətta az ödəniş müqabilində bu layihədən ikiəlli yapışır, televiziyalar isə o qədər də böyük vəsait sərf etmədən intellektual verilişlərin payını yüksək səviyyədə saxlamağa nail olur. Heç şübhəsiz ki, dövlət də bu layihələrin icrasına maliyyə dəstəyini əsirgəməməlidir, xüsusilə də, Azərbaycan şəraitində.

Efirin ən ağrılı problemlərindən biri də milli məfkurə məsələsidir. Təbii ki, indi Azərbaycan kanallarından İrandakı kimi hər bir milli qəhrəman haqqında bədii filmin çəkilməsini gözləmək gülməli olardı, lakin bu işin heç olmasa verilişlər səviyyəsində təşkili mümkündür. Ukraynada bu iş Ukraynalaşdırma Nazirliyi ilə telekanalların birgə əməkdaşlığı nəticəsində xeyli irəliləyib. Bizim də bu işləri tənzimləyə biləcək beyin mərkəzinə və inzibati quruma ehtiyacımız hiss edilir.

Çox təəssüf ki, kanalların informasiya təminatı sahəsində də vəziyyət o qədər də yaxşı deyil. Doğrudur, xəbər proqramlarının səviyyəsi ötən illərə nəzərən kifayət qədər yüksəlib. Bununla belə, hələ vətəndaşlarımız informasiyanı əcnəbi mənbələrdən almağa meyillidirlər, belə olmasaydı xarici telekanalları seyr etmək imkanı verən peyk antenalarının sayı durmadan artmazdı. Əsl və həqiqi reytinq göstəricisi də məhz budur. İnsanlar daha çox "Umniki i umnitsı", "Vokruq sveta" kimi proqramların yüksək reytinqə malik olduqları kanallara baxmaqda maraqlıdırlar.

Yekunda radio ilə də bağlı bir məqama toxunmaq istərdim. Çox təəssüf ki, radio da televiziya kimi şou xəstəliyinə mübtəla olub və ucuz müğənnilərin meydan suladıqları məkana çevrilib. Azərbaycana yayımlanan, əcnəbi sərmayə əsasında fəaliyyət göstərən radiolar isə əksinə, intellektual və siyasi debatlar, tarixi məzmunlu verilişlərlə hamının diqqətini cəlb edir, görəsən, niyə? Görəsən, nə səbəbə Azərbaycan dinləyicisi və tamaşacısı informasiya təminatını əcnəbi mənbələr hesabına ödəyir? Müharibə şəraitindəki bir ölkə üçün bu nə qədər məqbuldur? Yəni, həqiqətən, efirdə intellektual verilişlərə hər gün heç olmasa 1-2 saat vaxt ayırmaq olmaz?

Azərbaycan efir məkanında hökm sürən bu vəziyyətə müdaxilə etmək üçün dövlətimiz də bir neçə sırf iqtisadi addım ata bilər. Məsələn, reklam bazarındakı qiymətləri tənzimləməklə kanalların reklamdan daha artıq gəlir götürməsini təmin edə bilər. Qonşu Gürcüstanda bu bazardan gələn gəlir bizdən iki dəfə çoxdur. Reklamdan yaxşı gəlir götürən kanal mexaniki olaraq gəlir gətirən şoulardan birini intellektual verilişlə əvəzləməkdə maraqlı olar. Digər tərəfdən də, artıq dediyim kimi, intellektual kütlə ilə işə müəyyən vəsaitin yönəldilməsi qaçılmazdır.

Məqaləmi efirin ölkənin siyasi taleyinə göstərə biləcəyi müsbət, həm də mənfi təsirin miqyasından xəbər verən nümunə ilə tamamlamaq istərdim. Avstriya tarixçisi Y.Qraf özünün "XX əsrin böyük yalanı" adlı kitabında yazır: "ABŞ-ın Körfəz müharibəsi dövründə İraqa müdaxiləsinə hüquqi don geyindirmək məqsədi ilə Küveyt diplomatlarından birinin qızı qucağındakı körpəsi ilə küveytli qaçqın qismində ABŞ telekanallarının efirinə çıxaraq, Səddamın onlarla küveytli uşağı öldürdüyünü və qucağındakı körpənin xilası naminə dünyadan kömək istədiklərini dedi. Bu cür insani faciəyə müdaxilə etməyin zəruriliyini iddia edən ABŞ qısa zamanda dünyanın dəstəyini qazandı. İraq televiziyası isə 5 dəqiqə ərzində effektiv hazırlanmış informasiya hücumuna heç bir cavab verə bilmədi". Biz də müharibə şəraitindəyik, özü də isterik baxımdan və yalan danışmaq məharətinə görə heç kimdən geri qalmayan bir düşmənlə...

Ceyhun OSMANLI,

"İRƏLİ" İctimai Birliyinin sədri

Azərbaycan.- 2009.- 6 oktyabr.- S. 4.