Tamaşaçının və ya oxucunun hüquqlarını necə qorumalı

Bu gün Azərbaycan Respublikası özünün iqtisadi-siyasi və ictimai inkişafının yeni mərhələsini yaşayır. Cəmiyyətin demokratikləşməsi, hüquqi islahatların aparılması, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təminatı, onların dövlətin idarə olunmasında fəal iştiraka cəlb olunması sahəsində dövlət siyasəti uğurla həyata keçirilir. Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin bugünlərdə "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmuş "Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr" başlıqlı məqaləsi məhz demokratik, hüquqi cəmiyyət quruculuğu prosesində ideologiya, informasiya siyasəti, mənəviyyat, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması kimi amillərin əhəmiyyətindən və milli jurnalistikamızın bu gün üzləşdiyi problemlərə həsr olunmuşdur.

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq hüquq normalarına və qanunvericiliyin tələblərinə cavab verən azad kütləvi informasiya vasitələrinin təşəkkülü, jurnalistlər üçün əlverişli fəaliyyət mühitinin yaradılması hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun reallaşdırılmasına xidmət edən əsas şərtlərindən biridir və daim dövlətin diqqət mərkəzindədir. Azərbaycan dövlətinin milli mətbuatın inkişafına qayğısı sayəsində müasir demokratik cəmiyyətin əsas göstəricilərindən sayılan söz və məlumat azadlığının təminatı məqsədilə həm qanunvericilik, həm də praktik istiqamətlərdə geniş tədbirlər həyata keçirilmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi illər ərzində kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması, jurnalistlərin yaradıcılıq potensialının genişləndirilməsi sahəsində mühüm irəliləyişlər əldə olunmuşdur. Milli mətbuatımızın inkişafına qayğı bu gün də davam etməkdədir.

Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Azərbaycan cəmiyyətinin yeniləşməsinin bünövrəsini təşkil edən dayaqlardan birincisi məhz müasir təfəkkürə, dövlətçilik mövqeyinə, intellektual potensiala malik olmaqla yanaşı, milli mənəvi-əxlaqi köklərə bağlı olan vətəndaşın formalaşması, yəni, İnsan amilidir. Məhz yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan, savadlı, təşəbbüskar insanların yetişməsi sayəsində cəmiyyət irəliyə doğru addımlayır, onun aparıcı intellektual quvvəsi - elitası yaranır, ölkədə ümumbəşəri dəyərlərə, demokratik prinsiplərə nə dərəcədə əməl olunması, onun qlobal ictimai-siyasi və mədəni proseslərdə iştirakı əmsalı, dövlətin inkişaf perspektivləri barədə rəy formalaşır.

Demokratik inkişaf yolu seçmiş cəmiyyəti digərlərindən fərqləndirən cəhətlərdən biri burada insan hüquqlarına və əsas azadlıqlarına riayət edilməsidir. Əgər hər hansı bir cəmiyyətdə bu hüquq və azadlıqlar gözlənilmirsə və ya əksinə, onlardan sui-istifadə edilirsə, yaranan vəziyyət tərəqqiyə, inkişafa ciddi təhdidə çevriləcəkdir. Bütün arzuolunmaz halların qarşısının alınmasının ən optimal yolu isə beynəlxalq təcrübədə uğurla sınaqdan çıxarılan metod - cəmiyyətə və dövlətə münasibətdə istehlakçı yanaşma tərzinin, istehsalçı təfəkkürlə əvəz olunmasıdır. Burada əldə olunacaq "son məhsulun" maddi və ya intellektual xarakter daşımasının isə prinsipial fərqi yoxdur.

Tarixi təcrübə göstərir ki, vətəndaşların ətrafda cərəyan edən proseslərə, iqtisadi, siyasi və mədəni problemlərə laqeydlik, biganəlik göstərməsi, yalnız daxili, fərdi tələblərin təminatına yönəldilən istehlakçı münasibətinin yaranması və ictimai təfəkkürdə möhkəmlənməsi son nəticədə dövlətin təkcə intellektual potensialına deyil, onun iqtisadi, siyasi, hətta hərbi imkanlarına da mənfi təsir göstərir. Bu baxımdan akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində xüsusilə vurğulandığı kimi, ölkədə yeni insanın tərbiyəsi, dövlət quruculuğu prosesində insan amilinin gücləndirilməsi və cəmiyyətdə yaradıcı mühitin formalaşmasında kütləvi informasiya vasitələrinin böyük və danılmaz rolu vardır. Bu gün müasir Azərbaycan mətbuatını məhdudiyyətsiz olaraq çuğlamış özbaşınalığın, mənəviyyatsızlığın, bəzən isə milli-mədəni dəyərlərlə, kəskin ziddiyyət təşkil edən və "milli mədəniyyət" adı altında təbliğ olunan mədəniyyətsizliyin bir adı var: Azərbaycan dövlətçiliyinin, Azərbaycan xalqının gələcəyini hədəf seçmiş İDEOLOJİ TƏXRİBAT. Bunun bilərəkdənmi, yoxsa səviyyəsizlik üzündən torədildiyini söyləməyi digər mütəxəssislərin ixtiyarına buraxaq.

Demokratik cəmiyyət quruculuğu heç də köhnə ənənələrin tam olaraq inkar olunması demək deyildir. Təbii ki, uzun müddət siyasi-ideoloji məkanına daxil olduğumuz sovet cəmiyyətinin də jurnalistika ilə bağlı öyrəniləsi, tətbiq ediləsi təcrübələri mövcuddur. Sovet dövrünün jurnalisti şərəfli peşə sahibi olmaqla bərabər, ictimai rəyi formalaşdıran mütəxəssis, geniş dünyagörüşünə, mənəvi keyfiyyətlərə malik ideoloji işçi kimi dəyərləndirilirdi. Mətbuat işçisinin özu də, yaradıcı təfəkkürünün bəhrəsi olan məqalələr, verilişlər də başqalarına örnək idi. Hətta hansı sözün düzgün yazılışını, tələffüzünü qəzetlərdən, radio və televiziyadan öyrənirdik. İstər televiziya və radio kanallarında, istər qəzet və jurnallarda çalışan jurnalistlərin peşə fəaliyyətlərinin məğzini maarifçilik, problemlərə dövlətçilik, qanunçuluq mövqeyindən yanaşması, yüksək məsuliyyət hissi təşkil edirdi. Lakin Azərbaycan xalqı dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, bəzi üzdəniraq və naşı siyasətbazlar guya, demokratik cəmiyyətdə ideologiyanın yersiz, hətta totalitarizmi mühafizə edən mənfi amil kimi dəyərləndirməklə onun "demokratiya" anlayışı ilə ziddiyyət təşkil etdiyini bildirirdilər. Halbuki dünyanın bütün demokratik dövlətlərində ölkə vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarının, eyni zamanda, söz azadlığının təminatına yönəldilən, onları dövlətçilik prinsipləri ətrafında birləşdirən ideologiya mövcuddur. Belə dövlətlərin iqtisadi, siyasi, mədəni və intellektual sahələrdə əldə etdikləri yüksəlişlər, ilk növbədə, milli ideologiyanın mövcudluğunun və inkişafının təzahürüdür. Nəticədə Azərbaycan mətbuatı uzun müddət milli ideyalardan, ideologiyadan uzaqlaşmış, bir çox siyasi, mədəni və sosial problemlərin yaranmasına, eləcə də ətrafda cərəyan edən hadisələrə istehlakçı münasibətin yaranması təhlükəsinə gətirib çıxarmışdır.

Təəssüflər olsun ki, bu gün Azərbaycan jurnalistikasının bir çox problemləri, ilk növbədə, mətbuata hüquqi və mədəni maarifçilik, vətənpərvərlik tərbiyəsinin mənbəyi kimi deyil, "informasiya bazarı" kimi yanaşmanın nəticəsində meydana gəlmişdir. "Qara bazar"ın alqı-satqı münasibətlərinin milli ideologiyaya, mətbuata nüfuz etmək, təsir göstərmək imkanlarının təhdid xarakteri alması məhz bu bazarın qanunları ilə işləyən istehlakçı-jurnalisti yüksək mənəvi dəyərlərin gözlənilməsinə, demokratik prinsiplərin bərqərar olunmasının, insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasına deyil, öz təfəkkürünə, əxlaq tərzinə uyğyn bildiyi şəxslərin tələbatını ödəməyə çalışacaq, ucuz sensasiya, qeybət, bazar söhbətləri, bazar danışığı və başqalarının mənəviyyatını, hüquqlarını pozmaqla asan yolla əldə olunan pulun arxasınca qaçacaqdır. Belə jurnalistlər üçün "mətbuat azadlığı", "informasiya bazarı" anlayışları mənəviyyatsızlığı, çirkin oyunları pərdələmək üçün örtükdən başqa bir şey deyildir. Belələri unutmamalıdırlar ki, mətbuat azadlığı onlara digər insanların hüquq və azadlıqlarını pozmağa səlahiyyət vermir, əksinə, Azərbaycan jurnalistikasından daha böyük məsuliyyət, daha böyük peşəkarlıq tələb edir. Jurnalist çalışdığı informasiya vasitəsinin təyinatından, əqidəsindən asılı olmayaraq, ilk növbədə, vətəndaşdır. Onu da sakini olduğu ölkənin, nümayəndəsi sayılan xalqın mənafeyi düşündürməlidir. Azərbaycanın milli maraqları onu da narahat edən məsələlərdən biri olmalı və fəaliyyətini bu maraqların təminatına yönəltməlidir. Əks halda, üzdəniraq qələm və mikrafon sahiblərinin fəaliyyəti ölkənin milli maraqlarına qarşı yönəldilmiş təhdidə çevrilə bilər.

1998-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan mətbuatında senzura birdəfəlik olaraq ləğv edilmişdir. Senzuranın ləğvi Azərbaycan kütləvi informasiya vasitələrinin formalaşmasına, inkişafına geniş təkan vermişdir. Lakin o da məlum olub ki, təsadüfi şəxslər kütləvi informasiya vasitələrinə müdaxilə edərək maarifçilik təcrübəsini, mədəni və intellektual səviyyəsini aşağı salmışlar. Mətbuat azadlığı, demokratiya bu gün Azərbaycan jurnalistikasının müəyyən çevrələrinin irəli sürdüyü "hər şeydən danış, hər şeydən yaz" prinsipinə deyil, "zəruri olanı diqqətə çatdır" metoduna söykənməlidir. Fikir müxtəlifliyi, proseslərə fərdi yanaşma tərzi demokratiyanın təzahürlərindən biri olsa da, ondan sui-istifadə edilməməlidir.

Efir məkanımıza reallıqla diqqət edək. Əgər bu gün əhali arasında rəy sorğusu aparılsa, məlum olar ki, Azərbaycan ziyalılarının böyük qismi bəzi televiziya kanallarına ya heç tamaşa etmir, ya xəbərlər bülletenlərini seyr etməklə kifayətlənir, bir çox hallarda övladlarını yerli şou verilişlərinə baxmağı qadağan edirlər. Peyk və ya kabel vasitəsilə yayımlanan kanallar milli televiziya şirkətləri üçün ciddi rəqabət mühiti yaratmışdır. Bu rəqabətdə uduzan isə, təəssüf ki, Azərbaycan televiziya məkanıdır. Bunun obyektiv səbəbləri var. Milli efir məkanında yayımlanan verilişlərin böyük hissəsi, təbii ki, azlıq təşkil edən peşəkar verilişlər istisna olunmaqla səviyyəsizliyin, bayağılığın təbliğindən başqa bir şey deyil. Həmin verilişlərdə "Azərbaycan elitası" təqdim olunan zümrə əsasən qalmaqalları, əxlaqsız, mənəviyyatsız hərəkətləri ilə ad çıxarmış şoumen və müğənnilərdən ibarətdir. Təsəvvür edin ki, məhz belə adamlar televiziya kanalları vasitəsilə gəncliyə mənəviyyatdan, əxlaqdan və vətənpərvərlikdən dərs keçirlər, "mənim kimi ol" deyirlər. Peyk vasitəsilə xarici ölkələrə yayımlanmaq imkanına malik olan kanallarda onlar "Azərbaycanın tanınmış simaları" kimi təqdim olunur, orta statistik azərbaycanlının utanc gətirən obrazını formalaşdırır. Yenə də təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın intellektual, siyasi, ictimai, mədəni elitasını təşkil edən insanlar həmin kanallara ya dəvət olunmur, ya da təkliflərdən imtina edirlər. Adlı-sanlı insanları bu cəmiyyətə qat-qat çox fayda verən alimləri, incəsənət xadimlərini, ümumiyyətlə, gənclərə örnək ola biləcək insanları "maraqsız şəxslər" kimi dəyərləndirir, milli mədəniyyətimizin, elmimizin inkişafında rolu olanları unutdurmağa çalışırlar. Odur ki, əksər hallarda televiziya kanalına dəvət alan mütəxəssis ləyaqətini bəri başdan sığortalamaq, nüfuzunu qorumaq üçün, ilk növbədə, aparıcının kim olması və daha kimlərin söhbətdə iştirak edəcəyi ilə maraqlanırlar.

Azərbaycan televiziya kanallarının ixtisaslaşdırılması zərurəti bu gün də aktualdır. Bu gün televiziya məkanımızda nəinki qlobal problemlərə, hətta Azərbaycan miqyasında olan məsələlərə peşəkarlıqla toxunan, əhalinin maarifləndirilməsini məqsəd seçən, ilk növbədə, vətəndaşlara öz hüquq və azadlıqlarını təlqin edən verilişlərimiz olduqca azdır. Bu mövzular isə müxtəlif şou proqramlar, əyləncələr, lotereya oyunları, şadlıq evlərinin, mebel mağazalarının, sənəti də şəxsiyyəti kimi cılız səviyyədə olanların maddi imkanlarının təbliğatı ilə əvəzlənir. Səbəb isə yenə də peşəkarlıqdadır. Yəni, ciddi məsələni yalnız bu problemlə ciddi məşğul olan, intellektual potensiala malik jurnalist qaldıra bilər.

Sirr deyildir ki, bu gün Azərbaycanın efir məkanında yayımlanan verilişlərin böyük hissəsinin mahiyyətini kommersiya məqsədləri təşkil edir. Aktual mövzulara həsr olunmuş proqramlarda, söhbətlərdə, debatlarda əksər hallarda aparıcılar özlərinin, geyimlərinin, sponsorun təqdimatı ilə məşğul olur, problemi bilmir və mövzunu tamamilə fərqli istiqamətə, şəxsi münasibətlərin efir vasitəsilə çözülməsinə yönəldirlər. İndi Azərbaycanda xeyli televiziya kanalı fəaliyyət göstərir. Təbii ki, onların sayı yenə də artırılacaq, imkanları genişləndiriləcəkdir. Lakin indiki halda bu kanalların auditoriyasında, konsepsiyaları arasında demək olar ki, heç bir fərq yoxdur. Mövcud televiziya kanallarının bir neçəsi istisna olunmaqla, yerdə qalanları eyni simaya, eyni mövzu dairəsinə, eyni "elitar simalara" malikdir. "Azərbaycan cəmiyyətinin aparıcı simaları" kimi təqdim olunan, əslində isə həm peşəkarlığı, həm mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri ilə nəinki efirə, heç səhnəyə çıxmağa layiq olmayan, üzdəniraq "elita" nümayəndələri bir-birini alçaltmaq, ailə söhbətlərini ümumxalq müzakirəsi səviyyəsinə qaldırmaqla əvvəla, tamaşaçıların və dinləyicilərin, sonra isə tənqid obyekti kimi seçdikləri insanların hüquqlarını kobud surətdə pozurlar. Əgər çox yox, cəmi 30 il əvvəl Azərbaycan gənci alim, hərbçi, mühəndis olmaq istəyirdisə, indi məhz belə ziyanlı təbliğat sahəsində asan qazanc mənbəyi olan "sənətçiliyə" üz tuturlar. Mənəvi deqradasiyanın, mənəvi təhlükənin də bir mənbəyi buradadır. Xalqın əxlaqını pozmaq, onun mənəviyyatını cılızlaşdırmaq ən böyük cinayətlərdən biridir. Çünki bu cinayətlərin hədəfi Azərbaycan dövlətinin, Azərbaycan xalqının gələcəyidir. "Mədəniyyət" adı ilə təbliğ olunan mədəniyyətsizliyin Azərbaycan Respublikasının imicinə vura biləcəyi ziyanı sözlə ifadə etmək çətindir.

Müasir Azərbaycan jurnalistikasının, xüsusilə televiziya jurnalistikasının üzləşdiyi problemlərdən biri də burada çalışan əməkdaşların ümumi səviyyəsinin, dünyagörüşünün, yaradıcılıq imkanlarının günün tələbləri səviyyəsində olmamasıdır. Bu problem Azərbaycan televiziya məkanında yayımlanan bir sıra verilişlərdə özünü daha qabarıq göstərməkdədir. Bəzi jurnalistlər intellektual baxımından bu auditoriyadan qat-qat aşağıda dayanmışdır. İnkişafdan, peşə imkanlarını təkmilləşdirmək kimi keyfiyyətlərdən məhrum olan belə "qələm əhli", təbii ki, ucuz populyarlıq naminə həmin auditoriyanın - dinləyicinin, oxucunun, tamaşaçının səviyyəsini yüksəltmək deyil, məhz onların tələbatını ödəməyə çalışır. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, maarifçilik prosesinə istehlakçı münasibətləri, "qara bazar" səviyyəsində formalaşmış "tələb-təklif" metodologiyası nəticə etibarilə Azərbaycan cəmiyyətində vətəndaş birliyinin, milli birliyin formalaşmasına, intellektual inkişafın təşəkkülünə qarşı yönəldilən təhdiddir. Azərbaycan mətbuatı öz sıralarını məhz belələrindən təmizləməlidir. Belə üzdəniraq əməkdaşların yaratdığı imic nəticəsində özünün tarixi ənənələrinə malik olan Azərbaycan jurnalistikası bu gün asan və dəyərsiz peşələrdən birinə çevrilməkdədir. İş o yerə çatmışdır ki, bir vaxtlar aktual mövzulara həsr olunmuş məqalələri, verilişləri ilə ad qazanmış, cəmiyyət arasında söz və nüfuz sahibinə çevrilmiş peşəkar qələm sahibləri indi özlərini "jurnalist" adlandırmaqdan çəkinirlər.

Qeyd edildiyi kimi, jurnalist adını daşıyan insan daxili mədəniyyəti, savadı, dünyagörüşü, intellekti ilə başqalarına örnək olmalıdır. O, illər uzunu topladığı həyat təcrübəsi sayəsində tamaşaçını ən aşağısı, öz səviyyəsinə qaldırmalıdır, yoxsa indi olduğu kimi, istehlakçının səviyyəsinə enməməlidir. Bugünün televiziya məkanında elə aparıcılar var ki, nəinki normal peşə təhsilindən, hətta elementar davranış tərzindən xəbərsizdirlər.

Təbii ki, yuxarıda sadalanan iradları bütövlükdə Azərbaycan jurnalistikasına şamil etmək olmaz. Müasir Azərbaycan mətbuatı özünün yüksək peşəkarlığı ilə seçilən jurnalistləri, potensialı ilə də zəngindir. Problem isə təbliğat və maarifçilik işində onların deyil, əksər hallarda heç bir peşə hazırlığı olmayan, kütləvi informasiya vasitələrinə təsadüfi gələn şəxslərin milli ideologiya kimi olduqca həssas bir məkanda arzuolunmaz fəaliyyət göstərməsidir.

Hər bir jurnalist ixtisasından, siyasi əqidəsindən, peşəkarlığından, fəaliyyət istiqamətindən asılı olmayaraq, maarifçilik funksiyasını yerinə yetirir. Təbii ki, hər bir kütləvi informasiya vasitəsinin də özünə hədəf seçdiyi auditoriyası var. Mətbuat işçisində yazdığı məqaləyə, hazırladığı verilişə görə fərdi məsuliyyət hissi formalaşmalıdır. Jurnalist müstəsna hüquqlara malik şəxs deyildir. O, sakini olduğu dövlətin qanunları ilə yaşayan və fəaliyyət göstərməli olan vətəndaşdır. Hər bir əməlinə görə digərləri kimi, qanun qarşısında cavabdehdir. Onlara elə bir səlahiyyət, ixtiyar verilməyib ki, "mətbuat azadlığı" anlayışı altında gizlənərək digər insanların hüquqlarını pozsunlar, onların şəxsi həyatına nüfuz etsinlər. Bu baxımdan akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində də geniş təhlilini tapan problem, eyni zamanda, insan hüquqlarının təminatı ilə bağlı məsələdir. Yaranmış vəziyyət bir daha onu göstərməlidir ki, Azərbaycan mətbuatının özü sıralarını belə təsadüfi insanlardan təmizləməlidir.

Bir məsələni də qeyd etmək istərdim. Bu gün Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələri ilə əlaqəli olan müxtəlif qurumlar fəaliyyət göstərir. Bu qurumların funksiyaları, əsasən tövsiyə xarakterli tədbirlərdən ibarətdir. Halbuki dünyanın bir çox dövlətlərdə kütləvi informasiya vasitələrinin dövlət qanunlarına uyğun fəaliyyətinə məhdudlaşdırıcı deyil, nəzarətedici funksiya daşıyan xüsusi təsisatlar mövcuddur. Bu təsisatlar dövlətin mənafeyinə, milli maraqlara, etikaya, mənəviyyata zidd verilişlər yayımlayan radio-televiziya kanallarını cəzalandırmaq, hətta həmin verilişləri qapatmaq səlahiyyətinə malikdirlər. Və onların təcrübəsinin Azərbaycanda da həyata keçirilməsi vaxtı çatmışdır. Kütləvi informasiya vasitələrinə ictimai nəzarət məsələsi yenidən gündəliyə gəlməli və ölkənin tanınmış ziyalılarından, hüquqşünaslarından ibarət nəzarətedici komissiya yaradılmalı və ona qanun çərçivəsində səlahiyyətlər verilməlidir.

Diqqət edin, bu gün Azərbaycanda jurnalistlərin hüquqlarının müdafiəsi məqsədilə xeyli qeyri-hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərir. Elə isə yaranan təbii bir suala cavab axtaraq: belə hüquqi təminat şəraitində tamaşaçının, oxucunun, dinləyicinin hüquqlarını qoruyan hansısa səlahiyyətli qurum, etik komitə varmı? Təəssüf ki, yox...

Aytən MUSTAFAYEVA,

hüquq elmləri namizədi

Azərbaycan.- 2009.- 10 oktyabr.- S. 6.