Şərəflə yaşanan ömür

İnsanın şəxsiyyət kimi əsl dəyəri onun elmi və ziyalı kamilliyi ilə ölçülür. Bu ağır, əziyyətli, eyni zamanda şərəfli işi özlərinə həyat kredosu seçənlər, həm də bəşəri dəyərlərin qorunub zənginləşməsində əvəzsiz xidmətlər göstərirlər. Belələrinin rəftar və düşüncəsi insanpərvərliklə yoğrulur, onlar öz xoşbəxtliklərini başqalarının səadət və rifahında görürlər. Azərbaycan mütəfəkkiri N.Tusinin məşhur kəlamı var: "Əsl alim o kəsdir ki, onun ruhu, rahatlığı elmdədir". Ruhun rahatlığını elmdə tapan, həm alim, pedaqoq, həm ictimai xadim kimi şöhrət qazanan, həm də xoş ünsiyyəti, təvazökarlığı ilə fərqlənən şəxsiyyətlərldən biri də AMEA-nın müxbir üzvü, A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun direktoru, "Müqayisəli və yaş neyrokimyası" laboratoriyasının rəhbəri, akademiyanın biologiya elmləri bölməsinin akademik-katibi Telman Ağayevdir.

Görkəmli alimin həyatı və elmi fəaliyyəti haqqında düşüncələrimi fikir süzgəcindən keçirərkən hələ 40 il əvvəl, tanınmış bioloq, Donetsk Tibb İnstitutunun professoru B.R.Sorokanın T.Ağayev haqqında dediyi sözlər yada düşdü: "Telman Ağayev müsbət keyfiyyətləri və alimlik istedadını son dərəcə təbii ahəngdarlıqla özündə birləşdirən nadir şəxsiyyətlərdəndir. Bu çox mühüm amildir. Çünki ülvi, saf duyğulara malik olmadan elmin çətin və keşməkeşli yollarında inamla irəliləmək mümkün deyil". Telman Ağayev, sözün həqiqi mənasında, əsl alimdir. Ömrünün 75-ci ilinin astanasında 50 illik zəngin elmi və ictimai fəaliyyəti onun öz həyat kredosuna nə qədər sadiq qaldığını sübut edir. Alimin həyatda tutduğu yol neçə-neçə nəslə elmin sirlərini öyrətmək, mənəviyyatımızın saflığını, zənginliyini qorumaq yoludur. Telman Ağayevin fəaliyyəti geniş və zəngindir. Qeyri-adi duyumuna, gözlənilməz proqnozlarına, heyrətamiz fəhminə görə minlərlə insanın dərin hörmət və məhəbbətini qazanmış bu insan hər şeydən əvvəl böyük bir ziyalıdır. Bu o deməkdir ki, Telman müəllim aydın və nurlu insandır. Onun yetirmələrinə bəxş etdiyi işıq mənəvi paklığından, intellektinin möhkəmliyindən, şəxsiyyət bütövlüyündən qidalanır. Telman müəllim həm də görkəmli bir tədqiqatçıdır. Onun bütün uğur və nailiyyətinin bünövrəsində gərgin zəhmət və bu zəhmətə qarışan böyük istedadı durur. Fəaliyyət sahəsi geniş, maraq dairəsi qlobal olan professoru fiziologiya elminin bütün problemləri maraqlandırır.

...1935-ci il oktyabrın 10-da Zəngəzur mahalının Sisian (Qarakilsə) rayonunun Vağədi kəndində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini kənd orta məktəbində almış, sonra Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun zootexnika fakültəsinə daxil olmuşdur. T.Ağayevin elmi istedadı tez bir zamanda üzə çıxmışdır. Əmək fəaliyyətinə 1960-cı ildə Naxçıvan MR-in keçmiş Nazirlər Sovetində başlamışdır. Əvvəlcə təlimatçı, sonra kənd təsərrüfatı üzrə referent vəzifəsində çalışmışdır. 1963-cü ildə isə muxtar respublikanın Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində heyvandarlıq şöbəsinin müdiri təyin olunmuşdur. 1964-cü ildən isə bütün fəaliyyətini elmi istiqamətə yönəltmişdir. 34 yaşında namizədlik, 49 yaşında isə Sankt-Peterburqda doktorluq dissertasiyalarını böyük uğurla müdafiə etmişdir. 1989-cu ildən isə professordur. 2001-ci ilin iyun ayında AMEA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. Telman Ağayevin əsas elmi tədqiqatları görmə impulslarının nəql olunmasında iştirak edən qlutamat, aspartat və qamma-aminyak turşusu-ergik neyronların antogenetik inkişafın müxtəlif mərhələlərində normada və analizatorların funksiyasının pozulması şəraitində formalaşmasının qanunauyğunluqlarının yaş xüsusiyyətlərinə həsr olunmuşdur. Görkəmli alim bu sahədə diqqətəlayiq nailiyyətlər əldə etmişdir. Həmin tədqiqatlarda analizatorların funksiyasının pozulmasından sonra sensor informasiyaların daşınması və analizatorların plastikliyinin bərpasında neyromediatorların rolu və onların nəzəri əsasları hərtərəfli aşkarlanmaqla klinikada sinir sisteminin bərpasının tamlığı yollarının mümkünlüyü haqqında elmi təkliflər irəli sürülmüşdür. Professorun elmi tədqiqat işlərinin nəticələri 200-dək elmi əsərdə, bir çox kitab və monoqrafiyalarda əksini tapmışdır. 100-dən çox elmi məqaləsi xarici mətbuatda çap olunmuşdur.

Görkəmli alim 1993-1999-cu illərdə AMEA-nın A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunda elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifəsində fəaliyyət göstərmiş, 2001-ci ildən isə instituta rəhbərlik edir. Elmi-ictimai fəaliyyəti dövründə T.Ağayev evolyusion fiziologiya və biokimya sahəsində yüksək erudisiyaya malik bacarıqlı bir alim kimi tanınıb. Onun rəhbərliyi altında "İnsan və heyvan fiziologiyası" və "Biokimya" ixtisasları üzrə 4 doktorluq, 28 namizədlik, 7 magistr dissertasiyası və onlarla diplom işi müdafiə olunub. Bununla da görkəmli alim təkamül fiziologiyası və biokimya elmləri sahəsində öz məktəbini yaradıb. Onun rəhbərliyi altında müdafiə olunmuş dissertasiyalar yüksək elmi səviyyəsi və praktiki əhəmiyyəti ilə seçilir.

Telman Ağayev özündə böyük alimlik istedadı ilə mahir pedaqoqluğu üzvi şəkildə birləşdirən bir insandır. Əgər desək ki, onun ömür salnaməsinin ən dəyərli və mənalı səhifələri tələbə auditoriyası ilə bağlıdır, heç də mübaliğə olmaz. Adətən deyirlər ki, alim yalnız elm yükünün daşıyıcısıdırsa, müəllim daha şərəfli bir yükün- elm və təlim-tərbiyənin daşıyıcısıdır. O, Bakı Dövlət Universitetində və Azərbaycan Tibb Universitetində pedaqoq kimi fəaliyyət göstərir, yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında iştirak edir. Tələbələri elmli və savadlı görmək Telman müəllimin idealıdır. Onlara qarşı tələbkarlığı da buradan irəli gəlir. Bir faktı da qeyd edək ki, alimin elmi informasiyalarla zəngin mühazirələri son dərəcə maraqlı, canlı və təbiidir. Telman müəllim rəvan danışığı, tələbələri öz nitqinə cəlb etməyi, onların peşə ixtisasını nəzərə alaraq şərh etdiyi elmi problemlərin axarını gənclərin maraq dairəsinə doğru istiqamətləndirməyi, dinləyiciləri problemin ümdə tərəfləri ilə tanış etməyi çox gözəl bacarır. Fikirlərinin düzülüşündəki məntiqi ardıcıllıq, konkretliyə güclü meyil, mürəkkəb mətləbləri sadə və anlaşıqlı bir tərzdə şərh edə bilmək məharəti yüksək natiqlik məharətindən irəli gəlir.

Professor T.Ağayev təkcə respublikamız üçün deyil, xarici ölkələr üçün də kadr hazırlığında fəal iştirak edir. İndiyədək Rusiya, Türkiyə, İran, Misir, Sudan, Yəmən və s. ölkələr üçün elmlər namizədləri hazırlayıb. Bu gün onun rəhbərliyi altında 4 doktorant, 3 aspirant, 5 dissertant, o cümlədən bir nəfər Amerika Birləşmiş Ştatları vətəndaşı elmi tədqiqat işləri aparır. Alimin "Görmə impulslarının çatışmaması zamanı beyin qabığının müxtəlif nahiyələrində və görmə analizatorunun strukturlarında qlutamin tursuşunun mübadiləsi, "Yaddaşdan silinməyən illər", "Azərbaycan fizioloqları və biokimyaçıları XX-XXI əsrdə", "Görmə analizatorunun müxtəlif şöbələrinin funksiyasının tənzim mexanizmində hipotalamosun rolunun neyrofizioloji tədqiqi" adlı kitabları dünya alimləri tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. Onun təşkilatçılığı ilə dəfələrlə respublika biokimyaçılar cəmiyyətinin konfransları və fizioloqların qurultayı keçirilib.

Professor Azərbaycan Fizioloqlarının və A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun "Fiziologiya və biokimyanın problemləri"nə dair XIX, XX, XXI və XXII elmi məcmuələrinin məsul redaktoru olub. Eyni zamanda "Azərbaycanda fiziologiya elminin inkişaf tarixi" kitabının müəlliflərindən biri və redaktorudur.

T.Ağayev 1999-cu ildən indiyədək respublika Biokimyaçılar və Molekulyar Bioloqlar Cəmiyyətinin İdarə Heyətinin üzvü, Avropa Federativ Biokimyaçılar və Molekulyar Bioloqlar Cəmiyyətinin və Beynəlxalq Beyin Tədqiqatları Cəmiyyətinin üzvüdür. 2005-ci ildən isə A.İ.Qarayev adına Fiziologiya Cəmiyyətinin prezidentidir. O, YUNESKO-nun Azərbaycan Respublikasında elmi biliklərin və texnologiyanın (bioetika) Milli Komitəsinin üzvüdür.

T.Ağayev artıq 10 ildir ki, A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutuna rəhbərlik edir. Bu illər ərzində özünü son dərəcə bacarıqlı təşkilatçı və qayğıkeş rəhbər kimi tanıdıb. Başqa cür ola da bilməz. Axı özünün dediyi kimi, bu elm ocağı onun ailəsidir. Ailə isə yalnız səmimiyyətin və fədakarlığın ahəngdar birliyi təqdirində yüksəlməyə və uzun ömür yaşamağa qadirdir.

Görkəmli alim Telman Ağayev ömrünün kamillik zirvəsinə gəlib çatıb. Adətən belə hallarda insanlar yaşadıqları illərə bir daha nəzər salır və düşünürlər: görəsən, necə yaşamışam, arzusunda olduğum işlərin hamısını yerinə yetirmişəmmi? Telman müəllim xoşbəxt insandır. Çünki o, böyük elmi, nəcib davranışı, yüksək mədəniyyəti, sadəliyi ilə hamının hörmətini qazanıb. Bu illər ərzində özünün bir xarakterik cəhətinə sadiq qalıb: onu əhatə edən sosial mühitdəki dəyişikliklərdən asılı olmayaraq həmişə ləyaqətini, ədalət hissini qoruya bilib. İnsana şərəflə yaşanan bir ömür də kifayətdir - deyirlər. Təki bu ömür xalqın və cəmiyyətin tərəqqisinə, onun elminin və mədəniyyətinin inkişafına sərf edilsin. AMEA-nın müxbir üzvü, biologiya elmləri doktoru, professor Telman Ağayev məhz belə bir ömür yaşayır.

İ.ƏLİYEVA

Azərbaycan.- 2009.- 10 oktyabr.- S. 7.