Xalqın mənafeyini önə çəkən qətiyyətli mövqe

Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin iştirakı, əsasən də Rusiyanın dövlət başçısı Dmitri Medvedevin vasitəçiliyi ilə Kişinyovda gerçəkləşən növbəti görüşü konkret nəticə ilə yadda qalmasa da, danışıqlar prosesinin pozitiv məcrada inkişafının təmin edilməsi, prinsipial mübahisə predmeti olan məqamlar üzrə müzakirələrin davam etdirilməsi baxımından faydalı sayıla bilər. Münaqişə tərəfləri arasında danışıqların intensivləşməsi fonunda son bir ildə dövlət rəhbərləri səviyyəsində sayca dördüncü görüşün keçirilməsi ümumən prosesin irəlilədiyinə dəlalət edir. Ümidverici amil həm də bundan ibarətdir ki, bu görüşlərin təşkilində Ermənistana siyasi və iqtisadi təsir imkanları kifayət qədər böyük olan Rusiya səmimi fəallıq nümayiş etdirmişdir.

2009-cu ildə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli prosesində canlanma müşahidə olunur və bunu inkar etmək mümkün deyil. Münaqişə tərəfləri arasında birbaşa təmasların intensivləşməsi - həmsədrlərin iştirakı ilə dövlət başçıları səviyyəsində keçirilən görüşlər prosesin irəlilədiyini deməyə əsas verir. Bu da təsadüfi deyil - dünyada baş verən mühüm geosiyasi dəyişikliklər fonunda Cənubi Qafqazdakı bu əsas münaqişə ocağının söndürülməmiş qalması qlobal planda cərəyan edən proseslərə mənfi təsir göstərməklə yanaşı, burada iqtisadi və siyasi maraqları olan aparıcı dövlətlərin, habelə beynəlxalq təşkilatların mənafelərini də ciddi şəkildə təhdid edir.

Bu intensivlik eyni zamanda Qərblə münasibətləri gərginləşən Rusiyanın bölgədə nüfuzunu bərpa etmək cəhdləri kimi də şərh edilir. Hesab olunur ki, rəsmi Moskva Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində əsas təşəbbüsü öz üzərinə götürməklə regiona nüfuz imkanlarını qoruyub saxlamağa, reabilitasiya olunmağa çalışır. Yaranmış vəziyyətdə Rusiyanın for-postu olan Ermənistan da danışıqlar prosesindəki qeyri-konstruktiv mövqeyindən geri çəkilmək, müəyyən qaçılmaz reallıqları qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdır. Ermənistanın rəhbərliyi bununla həm də Qərblə münasibətlərinin normal məcrada inkişafına çalışır.

İndiyə qədər bu münaqişənin "həll açarı"nın Rusiyanın əlində olması ilə bağlı mülahizələr kifayət qədər real əsaslara söykənir. Hər halda, Rusiyanın "for-postu" Ermənistana təsir göstərmək imkanı daha real görünür. Rəsmi Moskva bu addımı atmaqla, həm bölgədə nüfuz imkanlarını genişləndirə, həm də Azərbaycanla enerji sahəsindəki əməkdaşlığını daha da dərinləşdirə bilər. Rusiya ilə Azərbaycan arasındakı enerji əməkdaşlığının bu prosesə dolayısı ilə pozitiv təsiri də istisna edilmir.

Xatırladaq ki, hələ ötən ilin payızında Moskvada keçirilən görüş çərçivəsində Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan prezidentlərinin son 14 ildə ilk dəfə birgə bəyannamə imzalaması danışıqlar prosesini intensivləşdirmək, problemi qarşılıqlı güzəştlər əsasında həll etməklə bağlı siyasi iradə nümayişi kimi yadda qalmışdır. ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin iştirakı ilə imzalanmış bəyannamədə münaqişənin beynəlxalq hüququn prinsipləri və normaları, bu çərçivədə qəbul olunmuş qərarlar və sənədlər əsasında siyasi yolla həlli, Cənubi Qafqazda vəziyyətin sağlamlaşması, regionda sabitliyin və təhlükəsizliyin bərqərar edilməsi, iqtisadi inkişaf və hərtərəfli əməkdaşlıq üçün əlverişli şərait yaradılması məsələləri əksini tapmışdır. ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin münaqişənin siyasi yolla həllinin əsas prinsiplərinin işlənib hazırlanması məqsədilə 2007-ci il noyabrın 29-da Madriddə tərəflərlə keçirilmiş görüşü və sonrakı diskussiyalar nəzərə alınmaqla həmsədrlərin vasitəçilik səylərinin davam etdirilməsinin böyük əhəmiyyətə malik olması da bəyannamə ilə təsdiqlənmişdir.

Tərəflər Moskva görüşündə razılaşmışlar ki, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə nail olunmasının bütün aspektləri və mərhələləri hüquqi öhdəliklər yaradan beynəlxalq təminatlarla müşayiət edilməlidir. Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan prezidentlərinin münaqişənin həlli ilə bağlı imzaladıqları rəsmi sənəddə məsələnin yalnız və yalnız beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri əsasında həlli vacibliyi önə çəkilmişdir. Bu prinsiplərin Ermənistanın deyil, məhz Azərbaycanın maraqlarına daha çox cavab verdiyini xüsusi vurğulamağa ehtiyac yoxdur. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində beynəlxalq hüquq və normaları, ədalət meyarı Azərbaycanın tərəfindədir və bunu dünya ictimaiyyəti də birmənalı təsdiq edir. Beynəlxalq hüququn digər normaları, habelə dövlətlərin ərazi bütövlüyü və toxunulmazlığı prinsipi də Ermənistan tərəfindən kobudcasına pozulmuşdur. İşğal faktının BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Konfransı Təşkilatı, habelə ədalət prinsipindən çıxış edən bir çox dövlətlər tərəfindən tanınması Ermənistana bu məsələdə hansısa "cığallıq" etməyə, reallığı danmağa imkan vermir.

Nəticədən asılı olmayaraq, Kişinyov görüşünün də məhz Madrid prinsipləri əsasında aparılması deməyə əsas verir ki, danışıqlarda ərazi bütövlüyü prinsipi prioritet olaraq qalır. Kişinyovda MDB Dövlət Başçıları Şurasının iclasında iştirak edən Prezident İlham Əliyev Azərbaycan televiziyasına dərin məzmunlu müsahibəsində bir daha danışıqlar prosesinin ictimaiyyət üçün böyük maraq kəsb edən bəzi prinsipial məqamlarını açıqlamış, habelə Türkiyə-Ermənistan danışıqları fonunda regionda yaranmış situasiyaya münasibətini ifadə etmişdir. Azərbaycan Prezidenti bir daha bildirmişdir ki, danışıqlar prosesində Azərbaycanın prinsipial mövqeyi dəyişməz olaraq qalır: Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində öz həllini tapmalı, erməni silahlı qüvvələri işğal olunmuş bütün torpaqlardan çıxarılmalı, məcburi köçkünlər doğma torpaqlarına qayıtmalıdırlar. Yalnız bundan sonra Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ərazi hüdudları çərçivəsində gələcək statusu ilə bağlı müzakirələr başlaya bilər: "Danışıqlara gəldikdə, deyə bilərəm ki, müsbət dinamika vardır. Əgər bu olmasaydı, indiyə qədər bu danışıqlar aparılmazdı. Danışıqlara bizim sadiq qalmağımızın əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, danışıqlar prosesində çətin də olsa, irəliləyiş vardır. Son 5-6 il ərzində çox vacib məsələlər razılaşdırılıb. İlk növbədə, Ermənistan qüvvələri Dağlıq Qarabağın ətrafında yerləşən bütün işğal edilmiş torpaqlardan qeyd-şərtsiz çıxarılmalıdır. Bu, deyə bilərəm ki, danışıqlar prosesində böyük irəliləyişdir. Çünki 4-5 il bundan əvvəl 4 rayonun, ondan sonra 5 rayonun boşaldılmasından söhbət gedirdi. Ancaq danışıqlar prosesində atılan addımlar nəticəsində bu gün artıq deyə bilərəm ki, bu, razılaşdırılıbdır".

Dövlət başçısı danışıqlarda müəyyən irəliləyişlərə rəğmən, bütün dünyanın ümidlə gözlədiyi Kişinyov görüşünün nəticəsiz başa çatmasını Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi ilə izah edərək bildirmişdir ki, münaqişə həll olunmayınca bölgədə hansısa müsbət meyildən söhbət gedə bilməz. Dövlət başçısı İlham Əliyev müsahibəsində Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətlərin nizamlanmasını nəzərdə tutan protokolların imzalanması məsələsinə də münasibətini bildirmiş, Azərbaycanın bu məsələ ilə bağlı mövqeyinin dəyişməz olduğunu vurğulamışdır.

Xatırladaq ki, cənab İlham Əliyev hələ Təhlükəsizlik Şurasının bu ilin aprel ayında keçirilmiş iclasında bəyan etmişdir ki, Azərbaycan digər ölkələr arasındakı münasibətlərə müdaxiləni diplomatik normalar baxımından qəbul etmir. Bununla belə, "Regionda yaranan, yaxud da yarana biləcək vəziyyətə uyğun şəkildə öz siyasətimizi aparmaq bizim təbii hüququmuzdur və bu hüquqdan istənilən formada istifadə edəcəyik" - deyən dövlət başçısı Azərbaycan televiziyasına müsahibəsində bir daha vurğulamışdır ki, rəsmi Bakı hansısa dövlətin daxili işlərinə, ikitərəfli münasibətlərinə qarışmaq niyyətində deyildir. Türkiyənin Ermənistanla sərhədləri açacağı ilə bağlı məlumatlara gəlincə, dövlət başçısı qardaş ölkənin belə bir addım atacağına, hansısa protokolda əksini tapmış məsələnin praktik surətdə icra ediləcəyinə inanmadığını demişdir.

Hələ fevral ayından etibarən Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılacağı ilə bağlı məlumatlar həm qardaş ölkədə, həm də Azərbaycan cəmiyyətində müəyyən narahatlığa səbəb olsa da, rəsmi Ankara bu xəbərlərin reallıqdan kənar olduğunu dəfələrlə bəyan etmişdir. Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan may ayında Bakıya səfərində qətiyyətlə bəyan etmişdir ki, iki türkdilli ölkənin strateji müttəfiqliyindən narahatlıq keçirən müəyyən dairələrin nə deməsindən asılı olmayaraq, rəsmi Ankaranın Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı mövqeyi qəti və birmənalıdır. Qardaş ölkənin rəhbərliyi Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqları azad edilməyənə qədər Ermənistanla diplomatik-siyasi münasibətlərin qurulmayacağını dəfələrlə bildirmiş, bu qətiyyətli mövqeyə hamının güvənli yanaşmasını istəmişdir. "Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ məsələsindəki həssaslığı, həmçinin bizim də həssaslığımızdır. Dağlıq Qarabağ məsələsində bu günə qədər yol verilmiş bəzi möhtəkirliklər Türkiyə olaraq, Türkiyə Cümhuriyyətinin hazırkı hökuməti olaraq bizim qəbul etməyimiz mümkün deyildir. Bu günə qədər necə qəbul edilməyibsə, bu gün də eyni şəkildə qəbul edilə bilməz, inanıram ki, belə bir şey bundan sonra da əsla qəbul edilməyəcəkdir. Çünki burada bir səbəb-nəticə bağlılığı vardır. Dağlıq Qarabağın işğalı bir səbəbdir. Sərhədlərin bağlanması bir nəticədir. Dağlıq Qarabağ işğal edildiyi üçün Türkiyə sərhədləri bağlamışdır. İşğala son qoyulmayınca, bilavasitə sərhədlərin açılması da mümkün deyildir.

Bunu çox açıq şəkildə bir çox yerdə ifadə etdiyim kimi, bu gün Bakıda da bunu ifadə edirəm" - deyə cənab Rəcəb Tayyib Ərdoğan bildirmişdir.

Şübhəsiz, cəmi 5 ay əvvəl Bakıda verilmiş bu qətiyyətli bəyanatdan sonra eyni narahatlıq və ajiotajın yenidən gündəmə gəlməsi ikitərəfli münasibətlərin xarakteri baxımından yaxşı hal olmasa da, rəsmi Bakı cərəyan edən prosesləri kifayət qədər təmkinlə izləyərək strateji müttəfiqinin öhdəliklərinə sadiq qalacağına inanır. Cənab İlham Əliyev Azərbaycan televiziyasına müsahibəsində Türkiyənin dövlət rəhbərlərinin bu məsələ ilə bağlı verdikləri açıqlamalara inandığını bildirmişdir: "...Bizdə olan məlumata görə, bu protokollarda Dağlıq Qarabağ məsələsinin həlli nəzərdə tutulmur. Ancaq bununla bərabər, Türkiyənin rəhbərləri rəsmi bəyanatlarda və şəxsi görüşlər əsnasında dəfələrlə bizə bildirmişlər ki, Dağlıq Qarabağ məsələsi həll olunmayana qədər Türkiyə-Ermənistan protokolları məclis tərəfindən təsdiqlənməyəcək və beləliklə, sərhədlər açılmayacaqdır. Bunu Türkiyənin Prezidenti demişdir, Baş naziri demişdir, Türkiyə parlamentinin sədri demişdir, Türkiyənin xarici işlər naziri demişdir və biz buna inanırıq. İnanırıq ki, belə də olacaqdır. Belə olan halda bölgəyə sülh gələ bilər. Belə olan halda bölgədəki bütün ölkələr bu vəziyyətdən uğurla istifadə edib öz aralarında bütün məsələləri həll edə bilərlər. Ancaq bu halda bölgədə genişmiqyaslı əməkdaşlıq yarana bilər".

Qərb dairələri, o cümlədən Türkiyənin müəyyən rəsmi şəxsləri Ermənistanla yaxınlaşmanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə guya pozitiv təsir göstərəcəyini, regionda əməkdaşlıq ab-havasının yaranacağını, rəsmi Yerevanın mövqeyində yumşalacağını iddia edirlər. Fəqət, Türkiyə ilə sərhədlərin açılmasının iqtisadi böhran məngənəsində sıxılan Ermənistan üçün daha əlverişli olması reallıqdır və bunun xüsusi şərhə ehtiyacı yoxdur. Belə bir addım istənilən halda Türkiyə diplomatiyasının da nüfuzuna xələl gətirə bilər. Yalnız bu səbəbdən ki, Ermənistan Türkiyəyə qarşı əsassız ərazi, habelə qondarma "soyqırımı" iddialarından əl çəkməyib, eyni zamanda, Azərbaycana qarşı işğalçılıq, soyqırımı və terror siyasətini davam etdirir. Belə olan halda, rəsmi Ankaranın təcavüzkar dövlətlə hər hansı regional əməkdaşlığı, o cümlədən diplomatik əlaqələr qurması Azərbaycan üçün də qəbuledilməzdir. Cənab İlham Əliyev haqlı olaraq bildirmişdir ki, Türkiyə-Ermənistan yaxınlaşması rəsmi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesində Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyini daha da gücləndirə bilər. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllindən əvvəl Türkiyə-Ermənistan münasibətlərində yaxınlaşmanın baş verməsi təcavüzkar tərəfin mövqeyində sərtləşməyə səbəb ola bilər. Bu mənada, Azərbaycan Prezidenti haqlı olaraq bildirmişdir ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli və Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılması paralel şəkildə getməlidir. "Mən tam əminəm ki, iki proses - Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli və Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılması prosesləri paralel şəkildə getməlidir. Bu proseslər arasında rəsmi də olmasa, qeyri-rəsmi bağlantı vardır. Bu bağlantı saxlanılmalıdır və iki məsələ paralel şəkildə eyni anda həll olunmalıdır. Əks təqdirdə bölgədə status-kvo mənfi tərəfə dəyişə bilər.

Status-kvonun dəyişməsi çox vacibdir. Çünki bizim torpaqlarımız uzun illərdir ki, işğal altındadır. Biz buna nə vaxta qədər dözəcəyik?! Ancaq status-kvo əgər mənfi tərəfə dəyişərsə, bölgədə xoşagəlməz proseslərin başlanmasına gətirib çıxara bilər. Hələ ümid edirik ki, Dağlıq Qarabağ məsələsini biz danışıqlar yolu ilə həll edə bilərik. Əgər bu ümidlər tükənsəydi, biz bir dəqiqə də danışıqlarda iştirak etməzdik. Ancaq bölgədə gedən proseslər və böyük dövlətlərin bu məsələyə qoşulması, eyni zamanda, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə öz müsbət təsirini göstərməlidir. Mən inanıram ki, belə də olacaqdır" - deyən dövlət başçısı Türkiyənin Azərbaycanın bu məsələ ilə bağlı maraqlarına zidd hansısa addım atmayacağına əminliyini də ifadə etmişdir.

Rəsmi Bakı Türkiyə ilə iqtisadi sahədə - xüsusən də enerji sektorunda əməkdaşlığın da strateji münasibətlərin mahiyyətinə uyğun sivil və ədalətli prinsiplərlə qurulmasını istəyir. Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın bu ilin mayında Bakıya gerçəkləşən səfəri zamanı Azərbaycandan dost ölkəyə ixrac olunan təbii qazın qiymətlərinə ədalət prinsipi əsasında yenidən baxılması məsələsi müzakirə edilsə də, hələlik bu istiqamətdə razılaşma əldə olunmamışdır. Hazırda dünya bazarında təbii qazın 1 kubmetrinin qiyməti 400 dollardan çox olduğu halda, Azərbaycanın mavi yanacağını Türkiyəyə əvvəlki kimi 120 dollardan satması kommersiya prinsipləri baxımından ədalətli deyildir. Məhz buna görə də rəsmi Bakı qiymətlərə yenidən baxılması ilə bağlı qardaş ölkənin rəhbərliyi ilə danışıqlara başlayıb. Lakin bu danışıqlar Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılacağı ilə bağlı yayılan məlumatlardan xeyli əvvəl başlayıb. Dövlət başçısı İlham Əliyev hələ o zaman təbii qazın qiymətinə yenidən baxılması məsələsinin çoxdan müzakirə edildiyini, bunun son aylarda regionda yaranmış vəziyyətlə bağlı heç bir əlaqəsinin olmadığını vurğulamışdır.

Bu istiqamətdə danışıqların hazırkı durumu ilə bağlı sualına cavab olaraq dövlət başçısı İlham Əliyev demişdir ki, qaz alqı-satqısı ilə bağlı məsələlərdə qiymət, həcm və tarif haqları ədalət meyarına söykənməlidir. "Bölgədə, yaxud da ki, dünyada başqa ölkələr arasında bu alqı-satqı məsələləri necə həll olunursa, bizim aramızda da eyni qaydada öz həllini tapmalıdır. Əfsuslar olsun ki, hələ bir nəticə yoxdur. Qaz alqı-satqısı və qaz tranziti ilə bağlı danışıqlarda üç əsas məsələ vardır. Birinci məsələ qiymətdir, hansı ki, ədalətli olmalıdır. Biz bunu gözləyirik ki, ədalətli qiymət haqqında razılaşma tezliklə öz həllini tapacaqdır. İkinci məsələ gələcəkdə Türkiyəyə veriləcək qazın miqdarıdır. Bildiyiniz kimi, bu il Türkiyəyə təqribən 7 milyard kubmetr Azərbaycan qazı ixrac edilib. Hələ ki, ədalətli olmayan qiymətlə. Mən bir daha demək istəyirəm ki, biz danışıqları xoş niyyətlə aparırıq. Ancaq bununla bərabər, danışıqlarda müzakirə edilən məsələlər beynəlxalq təcrübəyə uyğun şəkildə öz həllini tapmalıdır. Belə olan halda Azərbaycan qazı Türkiyəyə daha da böyük həcmdə ixrac ediləcəkdir".

Ümumilikdə, Azərbaycan Televiziyasına müsahibə bir daha təsdiqləyir ki, cənab İlham Əliyevin çoxşaxəli xarici siyasətində milli mənafe və maraq amilləri hər zaman olduğu kimi, bu gün də öndədir. Region dövlətlərinin maraqlarını daim nəzərə alan, uzlaşdıran, sülh və iqtisadi tərəqqi naminə təşəbbüskarlıq, fəallıq nümayiş etdirən Azərbaycan maraqlarını qətiyyətlə müdafiə etmək, regionda yaranan hər hansı destruktiv meyillərə, situasiyalara adekvat reaksiya vermək əzmindədir. Rəsmi Bakı istər Dağlıq Qarabağ məsələsində, istər qonşu dövlətlərlə münasibətlərinin xarakterində, istərsə də xalqın təbii sərvətlərindən səmərəli istifadəsi məsələsində, ilk növbədə, xalqın milli maraqlarını əsas götürür.

S.ELMANOĞLU

Azərbaycan.- 2009.- 11 oktyabr.- S. 1, 4.