Elmlə, ədəblə tapılar şərəf...

XII əsrdə Şeyx Nizami belə deyib. Dünya bina olandan yerin-göyün, külli kainatın kilidi elmə vaqif olanların əqli və kəşfi ilə açılıb, öyrənilib. Sonuncu peyğəmbər həzrət Məhəmməd (ə.s.) də uzaq Mancuriyada olsa belə ümmətinə elmin arxasınca getməyi vəsiyyət edib. Aqillər isə deyiblər ki, o cəmiyyət qorxuludur ki, orada elm nüfuzdan düşüb, insanlar elmdən başqa hər şeylə məşğuldurlar. Onlar bəşəriyyətin nicatını yalnız elmdə görüblər. Zamanın müxtəlif dönəmlərində edilən elmi intibahlar bəzən tarixin gedişini belə dəyişdirə bilib.

Xalqımızın qədim tarixindən bugününə qədər elm xadimlərinin, alim və hükəmaların sayı və dünya elminə bəxş etdikləri böyük kəşfləri ilə fəxr edə bilərik. XX əsrin dünya şöhrətli alimləri Yusif Məmmədəliyev və Xudu Məmmədov, müasir dünyamızı hələ də heyrətdə saxlamaqda davam edən Lütfi Zadə də Azərbaycan oğullarıdır. Xalqımız həmişə güclü elmi potensiala malik olub. Xüsusən də fundamental elmlər sahəsində. Bu sahənin mütəxəssisləri dünya və ölkə elminə sanballı töhfələr vermiş, elm tarixində böyük müvəffəqiyyətlər qazanmışlar.

Elm hər bir cəmiyyətin inkişafının əsasıdır. Fərqi yoxdur, - cəbr, həndəsə, fizika, kimya, astronomiya, yerin təki, səthi - Azərbaycan elmi adını çəkdiyimiz bu sahələrin hər birində fundamental nailiyyətlərə imza atıb. Misal üçün, 1935-ci ildə kimya və tətbiqi kimya bölmələri əsasında bünövrəsi qoyulan Milli Elmlər Akademiyasının Kimya İnstitutu (hazırkı Kimya Problemləri İnstitutu) keçdiyi tarixi dövr ərzində dünya elminə böyük töhfələr vermiş, bir çox görkəmli alimlər bu institutda işləmişlər. Hazırda onların yaratdıqları elmi məktəblər tələbələri tərəfindən müvəffəqiyyətlə davam etdirilir. Aparılan tədqiqatların nəticəsi yüzlərlə müəlliflik şəhadətnaməsi və xarici patent, məqalə və monoqrafiyalarda əksini tapmışdır. Yalnız son 20 ildə institutda 50-dək doktorluq və 280 namizədlik dissertasiyası müdafiə olunub. İnstitut əməkdaşları tərəfindən respublikanın zəngin ehtiyata malik mineral sərvətlərinin (alunit filizi, Daşkəsən dəmir filizi, Filizçay polimetal filizi, gillər və s.) kompleks emalı sahəsində geniş elmi-tədqiqat işləri aparılmış, mövcud texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı, yeni texnoloji proseslər də yaradılmışdır. Alınan elmi nəticələrin bir çoxu respublikada və Rusiya Federasiyasının bir çox sənaye müəssisələrində tətbiq olunmuşdur. İnstitut Avropa, Asiya və Amerikanın bir sıra qabaqcıl elmi müəssisələri, konsernləri, firmaları və tədris müəssisələri ilə beynəlxalq əlaqələrdə fəal iştirak edib. Bir neçə əməkdaş İngiltərə, Almaniya, Hollandiya, ABŞ, Türkiyə, Belçika, İspaniya, Pakistan və başqa ölkələrin alimləri ilə birlikdə elmi-tədqiqat işləri aparmış və həmin ölkələrdə məruzələrlə çıxış etmişlər.

Bəs indi necədir? Ölkəmizdə son illər fundamental elm inkişaf edirmi, dünya elminə böyük töhfələr verən kəşflər varmı, gənc nəsil elmə üz tuturmu? İnkişaf etmiş məmləkətlərlə bir sırada dayanan ölkəmizdə bu gün elmin inkişafına daha çox ehtiyac var. On bir iqlim qurşağının doqquzu təbiətimizi canlandırır, dənizimizin təki enerji yataqları ilə zəngin, suyunun tərkibi isə Mendeleyev cədvəlinin tam toplusu. Tədqiqatçıların hesablamalarına görə, ən keyfiyyətli qızıl əyarı da Azərbaycan ərazisindədir. Alunit filizi, dəmir və polimetal filizi, Daşkəsən dəmir filizi, gil və mərmər yataqları da bu torpaqların yeraltı sərvətləridir. Deməli, elmin meydanı burada daha genişdir.

AMEA-nın Kimya Problemləri İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, texnika elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Mübariz Əhmədovla görüşdük. Elmin bugünkü vəziyyətindən danışdıq. Çox təəssüflə fundamental elmlərin bu gün Azərbaycanda durğunluq dövrü yaşadığını dilə gətirdi və bunun səbəblərindən danışdı: "Müdafiəyə hazırlaşan elmlər doktorundan 6, elmlər namizədindən 1 məqalənin xaricdə mötəbər elmi dərgilərdə çap olunması tələb olunur. Həmin mötəbər jurnallar isə əsas diqqəti elmi işlərin səviyyəsinə və tədqiqatın hansı müasir cihazların köməyi ilə yerinə yetirilməsinə yönəldir. Təəssüflər olsun ki, bizim institutda istifadə olunan cihazların ən azı 30-40 yaşı var (qrant vasitəsilə alınan bir-iki cihaz müstəsna olmaqla). Belə bir vəziyyətdə yüksək səviyyəli fundamental işlərin aparılması qeyri-mümkündür. Bu cihazlarla aparılan tədqiqatların nəticələri artıq dünya elmi tərəfindən qəbul olunmur. Laboratoriyalar 1975-ci ildə yaradılıb və bir dəfə də olsun yenilənməyib. Düzdür, dövlət tərəfindən reaktivin alınmasına müəyyən vəsait ayrılıb. Lakin lazımi reaktivlərin əldə olunması çətinliklər törədir.

- İnstitutun elmi işçiləri beynəlxalq elmi konfranslara ezam olunurlarmı və aparılan elmi təcrübələrdə iştirak edirlərmi?

- Haqlısınız, xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxalq elmi konfranslarda iştirak çox vacib məsələdir. Lakin vəsaitin olmaması və yaxud çox cüzi ayrılması üzündən institutumuzun əməkdaşları bu konfranslarda, simpoziumlarda iştirak edə bilmirlər. Dünya elmində baş verən yeniliklərlə bağlı toplantılara qatıla bilmirik. Digər bir problem də ondan ibarətdir ki, əmək haqlarının az olması səbəbindən son illər elmə gəlmək istəyən gənclərin sayı kəskin azalıb. Bu isə gələcəkdə öz təsirini göstərməyə bilməz və artıq göstərməkdədir. Əvvəllər isə belə deyildi. Son zamanlar dövlətimizin qayğısı sayəsində Milli Elmlər Akademiyasının şəhərciyi çox gözəlləşdirilib, yenilənib. Lakin Kimya Problemləri İnstutu istifadəyə verildiyi 1959-cu ildən indiyədək bir dəfə də olsun əsaslı təmir olunmayıb. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, institutumuzda hər il 20 namizədlik, 2-3 doktorluq dissertasiyası müdafiə olunur.

Gənclər nə fikirləşir? Onlar doğrudanmı elmdən-irfandan uzaq düşüblər? Aspirant və dissertantlarla görüşüb onların fikir və düşüncələrini öz dillərindən eşitmək üçün yenə də akademiyaya yollandıq. Həyatını elmə fəda etmək istəyən gənclərin axtarışına çıxdıq. Onlar varmı, haradadır, necə yaşayır? Akademiyaya girəndə, həmişəki kimi, Fazil dayı ilə rastlaşdıq. Yenə də orada idi, köhnə kitabları taxtaların üzərinə töküb satırdı. Əhvallaşandan sonra satdığı kitabların arasında riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, kibernetika elminə aid vəsaitlərin olub-olmadığını soruşduq. Dedi ki, olub, yaxşı baxsanız, tək-tük də olsa, indi də var, ancaq alan azdır, çox azdır. Hamısı da 30-40 il əvvəl yazılan elmi əsərlər, monoqrafiyalardır.

- Elə olurmu ki, gənclər sizdən fundamental elmlərlə bağlı kitablar, elmi əsərlər, monoqrafiyalar istəsin?

- Çox nadir hallarda! Bir dəfə gənc bir aspirant qız fizika ilə bağlı hansısa bir kitabı axtarırdı. Müəllif də vaxtilə akademiyanın ən görkəmli akademiklərindən biri olub. Mən ona kömək etdim, kitabı tapdım. Lakin bir neçə gündən sonra həmin aspirant xanım buradan keçəndə üzrxahlıqla dedi ki, əziyyətimiz hədər gedib, kitabdan istifadə edə bilməyib. Çünki müasir elm artıq bu sübutlarla, kəşflərlə işləmir, bizdə isə yeniləri yoxdur.

Əsas binaya tərəf gedirik. Yolda rastlaşdığımız orta yaşlı ziyalıdan bizə bələdçilik etməsini istədik. Sən demə, axtardığımız elə onun özü imiş. Zabil Museyib riyaziyyat müəllimidir. Bütün elmlərin açarını o da riyaziyyatda görür: "Bu elmi çox sevirəm. Müdafiə edib alimlik dərəcəsi almaq istəyirdim. İmkanım olmadı. Yeni qaydaya görə, gərək bir neçə məqalən xarici ölkələrdə, müvafiq jurnallarda dərc olunsun. Bu, çox çətindir, həm də çoxlu maliyyə vəsaiti tələb edir. Məncə, buna heç bir ehtiyac yoxdur. Öz jurnallarımızda dərc olunsa, yetərdi. Bundan başqa, xarici ölkələrdə təcrübə keçmək, elmi konfranslarda iştirak etmək üçün vəsait də ayrılmır. Ona görə də aspiranturanı və elmi işimi yarıda qoyub müəllimliyə başladım. Ailəliyəm axı, iki övladımı böyütmək mənim ən böyük vəzifəmdir".

Asif Vəliyev də aspirantdır. Çox xahiş etdi ki, hansı institutun aspirantı olduğunu qeyd etməyək. Gələcəkdə bu elmin arxasınca getməyəcəyini bildirdi: "Bilirsiniz, gənclər arasında elmin inkişafına maraq oyadılmır. Mən, ilk növbədə, sosial vəziyyəti deyirəm. Yaxşı alim olmaq və ixtiralar etmək üçün biz öncə yaxşı yaşamalıyıq. Bu vəziyyəti elmin inkişafına şamil etsək, heç danışmağa dəyməz. Son illər fundamental elmlərlə məşğul olan institutlarda təkamül yoxdur, texnika yeniləşdirilmir. Dünya elmi ən son nailiyyətlərlə tərəqqi etdiyi halda bizim institutların laboratoriyalarındakı texnoloji avadanlıqlar, cihazlar muzey nümunələridir. Onların istifadə müddəti çoxdan başa çatıb. Bu avadanlıqlarla elmə hansı yeniliklər gətirmək olar? Dünya elmi bunları qəbul etmir. Ona görə də fundamental elmə maraq göstərənlərin sayı hər il azalır. Bizdə məndən başqa aspirant oğlan yoxdur, bir neçə qızdır ki, onlar da bu sahədən çox uzaqdırlar. Təəssüf ki, texniki elmlərlə məşğul olan institutlarda qocalma gedir, gənc alimlərə az-az rast gələrsiniz".

Vüsal Qurbanov deyir ki, biz hər ay dünya elmində baş verən yeniliklərdən bəhs edən elmi dərgilər almalıyıq, yenilikləri öyrənməliyik. Lakin vaxtında bu jurnalları ala bilmirik: "Neçə ildir müdafiə etmişəm. Ancaq nə aldığım maaş məni qane edir, nə elmi mühit. Məncə, elmə münasibət dəyişməlidir". Görüşdüyümüz gənclərin əksəriyyəti daha çox elmi institutlarda həlli vacib problemlərdən danışdılar. Xəyalə Qəhrəmanovanın gözünü qorxudan isə tapa bilmədiyi elmi ədəbiyyatlar və müdafiədir: "Dəyərli elmi ədəbiyyatların çoxu rus, ingilis və başqa dillərdədir. İş burasındadır ki, indi Azərbaycanda bu ədəbiyyatların tərcüməsi ilə də məşğul olan mütəxəssislər azdır". Xəyalə çox narahatdır ki, indiyədək bir dəfə də olsun xaricdə elmi məqaləsi çap olunmayıb. Nə vaxtsa müdafiə edəcəyinə isə az qala inanmır: "Müdafiə etmək çox çətindir", - deyir.

Elmi ədəbiyyatların tərcüməsi və dərci ilə bağlı nəşriyyatlara müraciət etdik. Onlar bildirdilər ki, sifariş vermirlər: "Ancaq hansısa alim-tərcüməçi tərcümə etdiyi bir elmi ədəbiyyatı nəşr etmək üçün bizə gətirsə, çap edərik, lakin satışı və qonorarı nəşriyyata aid deyil". "Azərnəşr"in baş redaktoru Əlövsət Ağalarov isə bildirir ki, əvvəllər nəşriyyatda texniki ədəbiyyat redaksiyası fəaliyyət göstərirdi. İndi həmin redaksiya ləğv olunub: "Ancaq elmi tərcümələrlə bizə müraciət edən alimlər var, bunlar daha çox tibbi ədəbiyyatlardır. Biz məmnuniyyətlə onları rəyə göndərib müsbət cavab alandan sonra nəşr edirik. Ancaq bu, kütləvi deyil".

Belə qənaətə gəlmək olar ki, fundamental elm institutlarında aspirantlar əksərən qızlardır. İnstitutların rəhbərləri isə bundan heç məmnun deyillər. Onların fikrincə, texniki elmlərdə oğlanlar daha yaxşı uğur qazana bilirlər. Uzun illik təcrübə göstərir ki, qadınların bu sahələrdə elmi nailiyyətlərə imza atması nadir hallarda olur. Onlar həm institutlardan hazırlıqlı gəlmirlər, həm də ailə qurandan sonra çoxu işini atmalı olur. Dünyanın hər yerində fundamental elmlər sahəsində daha çox kişilər elmi kəşflərə imza atıblar. Oğlanlar isə fundamental elmdə perspektiv görmür və sosial təminatlarından narahatdırlar. Özlərinin dediyinə görə, sonda çarıqsız qalmaq istəmirlər.

Mütəxəssislər isə bu gün fundamental elmin qocalmasının və gəncləşmək istəməməsinin səbəbini orta və ali məktəblərdə texniki fənlərin aşağı səviyyədə tədris olunmasında görürlər.

Gültəkin müəllimə şəhər məktəblərinin birində riyaziyyat fənnini tədris edir. O deyir ki, fizika, kimya, biologiya, riyaziyyat kimi dəqiq elmlərə uşaqlıqdan maraq olmalıdır. Bu fənləri gərək sevəsən, başqa cür onu dərk etmək, öyrənmək mümkün deyil: "Qəribədir ki, son illər məktəblərə bu fənlərdən savadlı müəllimlər çətin gəlir. Əgər savadlı müəllim tapmaq çətindirsə, savadlı şagird haradan ola bilər? 2008-ci ildə məktəbimizdə hansısa bir təşkilat "Gələcəkdə kim olmaq istəyirsən?" adlı sorğu keçirirdi. Uşaqlar anketi doldurarkən əksəriyyəti müğənni, hüquqşünas, həkim və idmançı olmaq istədiyini yazmışdı. Bir nəfər şagird belə kimyaçı, riyaziyyatçı və ya bioloq olmaq istəməmişdi".

Mövzu ilə bağlı söhbət etdiyimiz alimlərin bir çoxu isə ümid edirlər ki, Azərbaycan kimi inkişaf etmiş bir ölkədə heç ola bilməz ki, fundamental elmlər bu qədər axsasın. Deyirlər ki, dövlətimizin diqqəti sayəsində elmimiz mütləq xilas olacaq, çünki təməli vaxtilə möhkəm qoyulmuş bünövrə var. Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı qəbul olunmuş dövlət proqramı fundamental elmin inkişafı ilə bağlı nikbinliyə ümid yaradır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı dövlət proqramında 2015-ci ilədək elm sferasında islahatlar aparılması, onun idarəetmə və təşkilat sisteminin təkmilləşdirilməsi, elmi-tədqiqat istiqamətləri işinin səmərəliliyinin yüksəldilməsində bir sıra konkret tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.

Proqramda bildirilir ki, zəngin və çoxşaxəli intellektual potensiala malik Azərbaycanda bu gün elmi mühit müasir dövrün tələblərinə cavab vermir: "Azərbaycan elminin maddi-texniki bazası olduqca köhnəlmiş hesab edilməlidir. Azərbaycan elminin bugünkü vəziyyəti dövlətin innovasiya siyasətinin təminatı etibarilə müasir tələblərə cavab vermir. Çünki aparılan tədqiqatlar mövzu və əhatə dairəsinə görə əsasən sovet dövründə formalaşmış qəliblər çərçivəsində qalmaqdadır". Strategiyanın məqsədlərinə gəlincə, aydın şəkildə göstərilir ki, Azərbaycan elminin strukturunun dünya elmi-texnikasına uyğun təşkilini təmin etmək, elmin ölkənin iqtisadi inkişafında rolunu artırmaq, beynəlxalq elmi əlaqələri genişləndirmək, yüksək ixtisaslı elmi kadrlar hazırlamağa nail olmaq, elmi işçilərin sosial vəziyyətini əsaslı şəkildə yaxşılaşdırmaq, bir sözlə, əsas məqsəd Azərbaycanda elmin inkişafını bərpa etmək və onun beynəlxalq məkana inteqrasiyasına nail olmaqdır.

Deməli, elmimizin çiçəklənməsinə və inkişafına ümid var. Qalır yetişməkdə olan nəslin fundamental elmlərə maraq və həvəs göstərməsi və onların elmə cəlb edilməsi. Gənclər unutmamalıdırlar ki, tarixin yaddaşında elmlə, irfanla məşğul olub, ömrünü elm adlı inci və sədəflərə həsr edənlər qalır.

Rəsmiyyə RZALI

Azərbaycan.- 2009.- 14 oktyabr.- S. 7.