Fil sümüyündən heykəl

Şumer heykəltəraşlarının əsərləri arasında ayrı-ayrı heyvan heykəllərinə də rast gəlinir. Bu heykəllərin hər biri xalqın həyat və məişəti ilə bağlı olub, onların mifik, kosmoqonik dünyagörüşlərini ifadə edir. Belə heykəllərin birində ağaca çıxan keçi təsvir edilmişdir. Heykəl qızıl, gümüş və lazuritdən hazırlanmışdır. Yarım metr hündürlüyündədir. Təxminən e.ə. dördüncü minilliyin axırı - üçüncü minilliyin əvvəllərinə aiddir. Hazırda Londondakı Britaniya Muzeyində saxlanılır.

Bu heykəldə ağac çiçək açmışdır. Ağacın çiçək açması yazın gəlişini xəbər verir. Keçi çiçək açmış ağaca dırmaşmışdır. Bu da o deməkdir ki, keçi qışdan çıxmışdır. Artıq təbiət oyanmışdır, canlanmışdır. Ağaclar yarpaqlamış, torpaq göyərmişdir.

Şumerlər Novruz bayramını çox böyük təntənə ilə yeni il kimi bayram edirdilər. Mart ayının (Şumerlərdə nişan ayının) 21-i təzə ilin başlanğıcı, gecəylə gündüzün bərabərləşdiyi, Duminizinin dirildiyi gün idi. Keçi obrazı Novruz şənliklərində bu gün də yaşamaqdadır və Şumer dövründən gəlib bizə çatmışdır. Baxdığımız heykəl də əslində keçiyə yox, Novruz bayramına qoyulmuşdur. Heykəltəraş öz duyğu və düşüncələrini ifadə etmək üçün çiçək açmış ağacla keçidən ibarət gözəl bir kompozisiya yaratmışdır. Novruz bayramının Şumer xalqının həyatında necə böyük önəm daşıdığını başa düşmək üçün bircə fakta diqqət yetirmək lazımdır ki, bu heykəl büsbütün qızıldan və gümüşdən tökülmüşdür. Yarım metr hündürlüyündə heykələ nə qədər qızıl və gümüş işləndiyini düşünəndə hələ beş-altı min il bundan qabaq şumerlərin Novruz bayramına sevgiləri və sənətə necə yüksək qiymət verdikləri gözlərimiz önündə canlanır.

Şumerin ən qədim şəhərlərindən biri olan Şirpurludan bir ayı heykəli tapılmışdır. Mütəxəssislər onu şir başlı iblis adlandırmışlar. Ancaq heykəldən onun şir yox, ayı başı olduğu aydınca görünür. Sinəsində çarpazlanmış pəncələri də tamamilə ayıya məxsusdur. Heykəldə şirə məxsus heç bir əlamət yoxdur. Onun iblis olmağı da ağlabatan deyil. Ayı göy mənşəli heyvandır. Ayı bürcünün adı da bunu təsdiqləyir. Şumerlər göy mənşəli heyvanları müqəddəs sayırdılar və onları iblis hesab etməzdilər. Şumerdə ayı olmamışdır. Ola bilsin, şumerlər heç ayını görməmişdilər. Onların qoruyucu ruhları arasında da ayı heykəlləri yoxdur. Lakin şumerlərin əcdadları ayını tanıyırdılar və bu heyvan haqqında təsəvvürləri vardı. Bundan başqa, şumerlərin onların digər soydaşları yaşayan Ural-Altay, Azərbaycan (Qafqaz) və Orta Asiya ilə sıx əlaqələri olduğundan ayı haqqında onlardan eşitdiklərini düşünmək olar. Şumerlər qızılı və gümüşü Azərbaycandan (Qafqazdan) və Ural-Altay dağlarından gətirirdilər.

Məşhur ingilis arxeoloqu Leonard Vulli Ur şəhərində apardığı qazıntılar zamanı çar ailəsinin qəbrini tapmışdır. Həmin qəbirlərdə çar Abarginin və onun arvadı Şubadın dəfn olunduqları müəyyən edilmişdir. Şubada məxsus əşyalar arasında onun arfası xüsusi maraq doğurur. Arfanın bir başına buğa başı bərkidilmişdir. Çox nəfis sənət əsəri olan buğa başını Şumer heykəltəraşı qızıldan və lazuritdən işləmişdir. Buğanın buynuzları, qulaqları, ağzı, burunu, dodaqları, hətta baxışları o qədər böyük ustalıqla, yüksək sənətkarlıqla işlənmişdir ki, heykəl çox canlı buğaya oxşayır. Heykəltəraş öz əsərini əlavə naxışlarla elə zənginləşdirmişdir ki, adam ona baxdıqca baxmaq istəyir.

Şubadın arfasındakı buğa başı Şumer heykəltəraşlarının qoruyucu ruh saydıqları buğa heykəllərindən çox fərqlənir. Burada üslub da, sənətkarlıq da adamı, sözün həqiqi mənasında, heyrətləndirir. Təkcə bu heykələ baxıb Şumerdə heykəltəraşlığın necə yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi barədə dolğun fikir söyləmək olar.

Şubadın ortası hazırda İraqdakı Bağdad muzeyində saxlanılır. Onun üstündəki buğa başı arfa ilə birlikdə muzeyin ən dəyərli eksponatlarından sayılır. Buğa başı təxminən e.ə. dördüncü minilliyin sonlarında - üçüncü minilliyin əvvəllərində hazırlanmışdır.

Şumer sənətkarları daş, qızıl, gümüş, lazurit və digər materiallardan, fil sümüyündən də istifadə etmişlər. Nəmrud şəhərində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı fil sümüyündən hazırlanmış maraqlı bir abidə tapılmışdır. Abidənin ortasında gözəl bir qadın təsvir edilmişdir. Onun sifəti o qədər gözəl işlənmişdir ki, üz cizgiləri naturadakı insan üzünün cizgilərindən seçilmir. Gözləri xüsusilə canlı təsvir edilmişdir. Bəzək əşyalarının əllə bu qədər nəfis işlənməsi də diqqəti cəlb edir.

Heykəltəraş maraqlı bir üslub seçmişdir. Başı heykəl kimi işləyərək onun altında sanki postament qoymuşdur. Bu postamentin də görünən üzündə dörd ədəd bir-birinə oxşayan heykəlciklər var. Sözsüz ki, heykəltəraş postamentlərdəki heykəlcikləri təsadüfən seçməmişdir, onların əsərin əsas ideyası ilə birbaşa bağlılığı var. Biz bu üslubu Nizami Gəncəvinin və Məhəmməd Füzulinin Bakıdakı heykəllərində də görürük. Hər iki heykəlin postamentində onların əsərlərindən götürülmüş maraqlı süjetlər verilmişdir.

Haqqında danışdığımız fil sümüyündən hazırlanmış abidə bu gün Azərbaycan heykəltəraşlığında geniş yer tutan barelyef janrına çox oxşayır. Adi bir fil sümüyündən bu cür bənzərsiz abidənin hazırlanması isə Şumerdə heykəltəraşlığın necə güclü inkişaf etdiyini aydın göstərir. Dünya heykəltəraşlığının əsasını, sözün həqiqi mənasında, Şumer heykəltəraşları qoymuşlar. Onlar elə bir məktəb yaratmışlar ki, özlərindən sonra yaşamış istər Şərq, istərsə də Qərb heykəltəraşları onlardan həmişə bəhrələnmişlər.

İslam SADIQ,

filologiya elmləri namizədi

Azərbaycan.- 2009.- 18 oktyabr.- S. 6.