Məşhur Avropa səyyahı
A.Berje Qafqazda olarkən 1862-ci ildə elmi ekspedisiya ilə
Muğan düzünə gəlib. Bir il sonra o yazıb: "Təsəvvür
etmək mümkündür ki, Muğanda həyat əvvəllər
necə də qaynar imiş, burada əkinlər, kəndlər
və hətta şəhərlər hansı səviyyədə
olmuşdur". Tarixçi alim Abdulla Fazili "Atropatena e.ə.
IV əsr, b. eranın VII əsri" adlı əsərində
Muğanın qədim dövrdə Atropatena və Alban dövlətinin
mühüm tərkib hissəsi olduğunu yazıb. Akademik
Ziya Bünyadov da "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə"
adlı monoqrafiyasında bu fikri təsdiq edib. "Muğan"
sözünün qədim "muğ" tayfasının
adından götürüldüyünü də buraya əlavə
etsək, bu bölgənin qədim yurd yerlərindən biri
olması haqqında aydın təsəvvür yaranır.
Təbii ki, belə qədim
yaşayış məskəninin özünəməxsus zəngin
ədəbiyyatı olmaya bilməzdi. Muğanda yazılı ədəbi
örnəklərin yaranması tarixi ən azı XVI-XVII əsrlərə
söykənir. Burada XVIII əsrdə Nişat Şirvani, XIX əsrdə
Qasım Həsənoğlu, Yaqub Ədib, Mirzə
Aslanoğlu, Məşədi Əmrah (Salyan), Mirzə
Baxış Nadim (Hacıqabul), el şairəsi Ağcaqız
(Neftçala) və başqa bu kimi söz ustalarının
yazıb-yaratması onların yaşadığı dövrə
qədər bu bölgədə ədəbiyyatın əsrlərlə
yol gəldiyini və adıçəkilən qələm
adamlarının yaradıcılığında zirvəyə
yüksəldiyini göstərir. Qədim tarixə malik olan bu
zəngin mühit XX əsrdə də yüksələn xətt
üzrə inkişaf edib. Fəaliyyətinin miqyası
bütün türk dünyasını əhatə edən Əli
bəy Hüseynzadənin də məhz bu mühitdə
doğulub böyüməsi təsadüfi deyildi. Bu cür dəyərli
söz ustalarının, mütəfəkkirlərin
Muğanda doğulması, onların çoxunun məhz
Muğan ədəbi-mədəni və ictimai mühitində
yetişməsi və yazıb-yaratması, onların
qoyduğu ənənənin bu gün də davam etdirilməsi
AYB-nin Muğan bölməsinin yaranmasını zəruriləşdirən
səbəblərdən biri oldu. Digər tərəfdən,
bu bölgədə yaranan ədəbi nümunələr və
müəlliflərinin çoxu son onilliklərdə onlardan
asılı olmayan səbəblərdən rayon çərçivəsində
tanınmaqla kifayətlənirdi.
Muğan hər zaman istedadlar yurdu olmuşdur. Bölgənin elmi, ədəbi
və mədəni potensiala malikliyi burada daima müxtəlif
yönümlü qurumların
və o cümlədən,
ədəbi birliklərin,
son illərdə isə
daha genişmiqyaslı
ədəbi qurumun yaranmasını zəruri
etmişdi. Bölmənin mərkəzi kimi Salyanın seçilməsi
isə təsadüfi
deyildi. Bu məqamda bir məsələni də qeyd etmək gərəkdir. Zəngin ədəbi-mədəni
kökləri olan Salyanda hələ 1945-ci ildə mərkəzi kitabxananın müdiri işləyən Feyzi Məmmədzadənin rəhbərliyi
ilə ədəbi məclis yaranıb. Sonralar Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi
yeri və çəkisi olan Xəlil Rza Ulutürk, Ağacavad Əlizadə, Əliağa
Kürçaylı, Oqtay
Rza kimi şairlər ilk qələm
təcrübələrini məhz
bu ədəbi məclisdə sınamışdılar.
1971-ci ildə Salyanda Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin səyyar plenumu keçirilib. Bu
mühüm hadisə bölgədə ədəbi mühiti
bir qədər də canlandırıb. Həmin ilin
fevralında Salyanda nəşr olunan "Qələbə"
qəzetinin redaksiyasında "Kürün töhfəsi",
Neftçalada "Xəzər nəğmələri" ədəbi
birlikləri yaranır. "Kürün töhfəsi" ədəbi
birliyinə - Neftçalada "Xəzər nəğmələri"
ədəbi birliyi yaranana qədər - Soltan Abbas, sonralar
Balaş Nuri, Zabil Pərviz və Namiq Hacıheydərli rəhbərlik
etmişlər. "Xəzər nəğmələri" ədəbi
birliyinə isə yarandığı gündən indiyə qədər
Neftçalada yaşayan istedadlı şair Soltan Abbas
başçılıq edir. Son illərdə Muğan bölgəsində
yaranan ədəbi örnəklərin miqyası və ədəbi
mühitin qaynarlığı artıq ədəbi birliklər
çərçivəsinə sığmayıb daha
genişmiqyaslı qurumun - AYB Muğan bölməsinin
yaranmasına səbəb oldu.
2008-ci ilin iyulunda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri
Anar, birinci katibi Fikrət Qoca başqa ziyalılar və qələm
adamlarının iştirakı ilə AYB-nin Muğan bölməsinin
yaradılması ideyasını gerçəkləşdirdilər.
Salyan Rayon İcra Hakimiyyətində keçirilmiş AYB
Muğan bölməsinin təsis konfransı uzun müddət
bu tədbirə qatılanların yaddaşlarından silinməyəcək
qədər mühüm ədəbi hadisə oldu.
Muğan bölgəsi zəngin
və ən azı bir neçə əsrlik şifahi xalq
yaradıcılığı ənənələrinə də
malikdir. Təəssüf ki, bu ərazinin mədəniyyəti,
şifahi xalq yaradıcılığı, etnoqrafiyası bu
günədək ardıcıl şəkildə
araşdırılmamışdır. Burada yaranan xalq
yaradıcılığı nümunələrinin bir
sıra regional özəllikləri var. Təqdirəlayiqdir
ki, Muğan bölməsinin sədri Namiq Hacıheydərli hələ
1997-ci ildən başlayaraq bu bölgədə yaşayan
yaşlı nəsildən bayatı nümunələri
toplayır.
Azərbaycanın digər
bölgələrindən fərqli olaraq, burada yaranan
bayatı nümunələrinin çoxunda "əziziyəm",
"eləmi", "mən aşıq" kimi bayatılar
üçün xarakterik olan başlanğıc formalardan
istifadə edilməmişdir.
Yaylağım
Savalandı,
Tərlanım
ovalandı.
Nə dərdim candan gedər,
Nə yaram
sağalandı.
Yaxud, XIX əsrin ikinci
yarısında Neftçalada yaşayıb-yaratmış
Ağcaqız adlı el şairəsi deyirdi:
Ağcaqız mələr
qoyun,
Yatağa gələr
qoyun,
Canım bir dərdə
düşüb,
Adımı "mələr"
qoyun.
Əlbəttə, bu
dövrdə yaranan ədəbi-bədii nümunələrin
sənətkarlıq xüsusiyyətləri ayrıca söhbətin
mövzusudur.
XX əsrin
ortalarından başlayaraq Azərbaycanın
tanınmış qələm adamlarının, o cümlədən
Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Əhməd
Cəmil, Nəbi Xəzri, Mehdi Hüseyn, Bəxtiyar Vahabzadə,
Məmməd Araz, Hüseyn Arif, Xəlil Rza Ulutürk, Qabil və
digər bu kimi böyük düşüncə sahiblərinin
Hacıqabula, Şirvana, Salyana və Neftçalaya səfərləri,
onların Muğanda geniş ictimaiyyət nümayəndələri
ilə keçirdiyi görüşlər, burada
yazıb-yaradan insanlara istiqamət verməklə bərabər,
onların milli düşüncə üzərində daha
möhkəm qərar tutmalarına stimul yaratmışdı. Muğanda
Aşıq Bəylər, Aşıq Qurbanxan, Aşıq Pənah,
Aşıq Alxan, Aşıq Əziz, Aşıq Qurban,
şairlərdən Xeybər İgidəliyev, Sabir Almazov,
Miryusif Mirnəsiroğlu, Zivər Ağayeva (Hacıqabul),
Novruz Demanlı, Yaqub Salman, Böyükağa Sadıqzadə,
Babulla Səlimov, Ağayar Ozan, Mətləb Ağa
(Şirvan), Cəfər Mehdi, Balaş Nuri, Hacı Salman Səlyani,
Məhəmməd Rza Xəlilbəyli, Nizami Göydərəli,
Təyyar Nəsirli, Fəxrəddin Becanoğlu, Tofiq Kərim,
Firdovsi Sarvanlı, Rafiq Hüseynli (Salyan), Soltan Abbas, Narınc
Xatun, Zabil Pərviz, Zərxanım Ülvi, Narıngül
Sadiq, Tacəddin Musalı, Cəmaləddin Babayev, İmamverdi
Zeynalov, İbrahim Nurlu, Müzəffər Məzahim
(Neftçala) və digər söz adamları əsrlərlə
tarixə malik şifahi xalq yaradıcılığı ənənələri
üzərində köklənmiş milli düşüncəli
qələm sahibləridir. Onlardan bəziləri haqq
dünyasına qovuşsa da, bu gün yazıb-yaradan qismi zəngin
milli ənənələrə dayanaraq uğurla
yaradıcılıqlarını davam etdirməkdədirlər.
Bu məqamda bir adı xüsusi hörmət və ehtiramla
çəkməli oluruq: İmamverdi Əbilov. Bu dəyərli
ədəbiyyatşünas alim Muğanda milli ruhun dirçəlişində
və ədəbi-analitik düşüncənin yüksəlişində
xüsusi xidmətləri ilə yanaşı bir neçə
onillik ədəbi mühitin qaynarlığını təkbaşına
təmin etmişdir. Onun yaratdığı ədəbi
ocağın işığına Azərbaycanın, eləcə
də Türkiyənin görkəmli şair və
yazıçıları, söz-sənət sahibləri dəfələrlə
toplaşıblar.
Göründüyü
kimi, son onilliklər Muğan ədəbi mühiti diqqəti cəlb
edəcək qədər qaynar günlərini yaşayır. Güman
ki, bu qaynar və məhsuldar ədəbi mühitin Ümumazərbaycan
ədəbiyyatına verəcəyi yeni-yeni töhfələrin
şahidi olacağıq. AYB-nin Muğan bölməsi
mümkün imkanlar çərçivəsində ədəbi-ictimai
həyatda fəal iştirak etməyə, bölgədə
yaşayan ədəbi qüvvələrlə sıx əlaqə
saxlamağa, yazarların yubileylərinin keçirilməsinə,
onların cəmiyyətin quruculuq işlərində rolunun
artırılmasına və yaradıcılıqlarından
müəyyən nümunələrin ədəbi orqanlarda nəşrinə
çalışır. Qurumun rəhbəri, 2008-ci il üzrə
Prezident təqaüdçüsü Namiq Hacıheydərli
bildirir: "Muğan bölməsinin təşkilatçısı
olduğu, dəvət aldığı və
qatıldığı tədbirlərin sayı çoxdur. Salyan
rayon "Qələbə" qəzeti redaksiyasında
"Muğanda çağdaş ədəbi proses və
Muğan bölməsi AYB-nin 75 illiyi qarşısında"
mövzusunda keçirdiyimiz tədbir, Stokholmda yaşayan
yazıçımız Eluca Atalı ilə görüş,
Dünya Türk Gəncləri Birliyinin VIII Liderlər
toplantısına qatılmağımız, ziyalı və
iş adamı İlham İsmayılovun rəhbərlik etdiyi
ATXƏM İctimai Birliyinin təşkilatçılığı
ilə keçirilən milli qurtuluş gününə həsr
olunmuş tədbirdə iştirakımız və sair bu qəbildən
olan tədbirlər sırasındadır. AYB Muğan bölməsinin
sədri kimi bu yaxınlarda Krımda keçirilən XIV
Türk Dünyası Gənclik Günləri və
qurultayında iştirakı da bölməmizin
uğurlarındandır. Yəni, AYB-nin Muğan bölməsi
ədəbi və ictimai həyatımız üçün
faydalı ola biləcək nəyi etmək mümkünsə,
onu gerçəkləşdirməyə
çalışıb. Qarşıdakı aylarda və illərdə
bölgəmizin ədəbi-mədəni həyatı
üçün zəruri hesab etdiyimiz bəzi layihələri
və bir müddət öncə dövlət qeydiyyatına
alınan "Muğan" jurnalının nəşrini
gerçəkləşdirmək arzusundayıq".
AYB-nin Muğan bölməsi
Salyanda fəaliyyət göstərsə də, burada
şölələnən ədəbi ocağın nuru
Hacıqabul, Şirvan və Neftçalada yaşayan qələm
sahiblərinin də yaradıcılıq yolunu
işıqlandırmaqdadır. Bölgənin müxtəlif
ünvanlarından qanadlanan arzu və istəklər bir məcraya
yönəlir: Ümumazərbaycan ədəbiyyatına ləyaqətlə
xidmət etmək. Dövlət müstəqilliyimizi
qazandıqdan sonra ədəbiyyatın inkişafı
üçün də yeni üfüqlər
açıldı. Ədəbiyyat aləminin səmərəli
və mükəmməl fəaliyyət göstərməsi
üçün də dövlət tərəfindən hər
cür diqqət və qayğı göstərilir.
Təkcə bir faktı
göstərmək lazımdır. AYB-nin bütün bölmə
rəhbərləri 2008 və 2009-cu illər üzrə
Prezident təqaüdünə layiq görülüblər. Qarşıdan
isə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 75 illik yubiley
təntənəsi gəlir...
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2009.- 4 sentyabr.- S. 5.