1989-cu ildə Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin Qazax bölməsi
yaradıldı. Bölmənin ilk sədri tanınmış
yazıçı, tərcüməçi Saday Budaqlı
olub. 1993-cü ildən bölməyə şair-publisist Barat
Vüsal rəhbərlik edir. Beş şeir kitabının
müəllifi olan Barat Vüsal bir sıra mükafatlar
laureatı və Prezident təqaüdçüsüdür
(2009-cu il üzrə). Əsərləri dövri mətbuatda,
radio və televiziyada müntəzəm olaraq oxuculara
çatdırılır. Haqqında onlarla ədəbi-tənqidi
məqalələr yazılıb. Ötən il onun barəsində
S.Əhmədlinin "Ömrünü Qazaxda yaşayan
şair" adlı kitabı da işıq üzü
görüb.
Barat Vüsalın rəhbərlik
etdiyi bölmə Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəydə
yaşayan ədəbi qüvvələri birləşdirir. Bölmə
ətrafında fəaliyyət göstərən bu qüvvələrin
sayı 110 nəfərdən çoxdur. Onların əksəriyyəti
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Söhbət
zamanı bölmənin fəaliyyəti haqqında ətraflı
məlumat verən Barat Vüsal bu bölgənin ədəbi
tarixinə də toxundu. Həqiqətən Azərbaycanın
bu sazlı-sözlü guşəsi ilə öyünməyə
dəyər. Milli ədəbiyyatda nəsrin əsasını
qoyanlardan biri Abdulla bəy Divanbəyoğlu, dastançı
şair Dəmirçi Hüseyn, el şairlərindən
Şeyda Əziz, Mirzə Səməd, Çoban Əfqan,
İsmayıl Katib, yazıçılardan Hacı Kərim
Sanılı, Fərman Eyvazlı, Yusif və Vaqif Səmədoğlular,
Qara Qafqazlı, Vidadi Babanlı, Həmid Abbas, Aslan Kəmərli
(məhrum qələm sahibi vaxtilə "Azərbaycan" qəzetinin
bölgə müxbiri olub), Alı Mustafayev, Əli Sübhi, Tələt
Əyyubov, Davud Nəsib, Müzəffər Şükür və
başqalarının adları bu bölgədə həmişə
iftixar hissi ilə çəkilir. Çünki onlar
böyük ədəbiyyata məhz Qazaxdan gəliblər.
Hazırda Bakıda yaşayıb yaradan Məmməd İlqar,
Avdı Qoşqar, Rəfail İncəyurd, Fəridə Ləman,
Vaqif Nəsib, Saday Budaqlı, Mahmud Vəli, bir zamanlar Kür
suyu içmiş yazarlardır.
Həqiqətən də
Qazaxda bədii sözün tarixi çox möhtəşəmdir.
Bu bölgədə şair təxəllüsü ilə
yazıb yaratmış Əbdürrəhman ağa
Dilbazoğlu, çar hökumətinin vaxtilə sürgünə
göndərdiyi vətənpərvər ruhlu mayor Mustafa
ağa Arif, qardaşı Kazım ağa Saliq
dövrünün çox görkəmli, eləcə də
vaqifanə şeirlər yazan şəxslərindən biri
olmuşdur. Mustafa ağa Arif qürbətdə ölüm
ayağında yazdığı bir şeirində Qazaxı
"Haqq məkanı" adlandırıb. Ə.Dilbazoğlu isə belə deyib:
Mən qəribəm vətənimdə,
qazilər,
İtirmişəm
ağır ellər, ağlaram.
O, həm də Cavad
xanın ölümü ilə bağlı Gəncə faciəsinə
39 bəndlik şeir həsr edən bir ruh şairi idi. Dövrünün
sufi-övlüya xislətli şairi Seyid Nigari Qazaxda
yaşayıb yaradan, sayılıb-seçilən şairlər
- müridlər yetişdirib (Hacı Rəhim ağa Vəhidi,
Şahnigar xanım Rəncur, Hacı Mahmud Əfəndi,
Hüseyn Yasər Xilusi).
Bütün Qafqazın
müftüşü Hüseyn Əfəndi Qayıbov Azərbaycan
şairlərinin dörd cildlik şeirlərini toplayıb tərtib
etmişdir. "Şahnamə"ni ilk dəfə dilimizə
qazaxlı Şərif Şikəstə (şair Eldar Nəsiblinin
babası) tərcümə etmişdir.
...Xalq şairi Nəriman
Həsənzadə ömrünü Bakıda keçirsə
də, bir etirafı ilə ağstafalıların
könlünü ala bilib:
Gündüzlər
oluram harda-harda mən,
Poyluya dönürəm
yuxularda mən.
Tarixən həmişə
Ağstafa Qazaxın tərkibində olduğu
üçün burada ədəbi mühit ayrılmazdı.
İstər Tovuzda, istərsə
də Gədəbəydə ədəbi mühitin şaxələnməsinə,
inkişafına səbəb də məhz aşıqlar olub. Tədqiqatlar,
təhlillər, məsələyə qlobal şəkildə
yanaşma göstərir ki, bölgədə ədəbi
mühit aşıq yaradıcılığı ilə
qoşa addımlayıb.
Tovuzda aşıq
mühitinin əsası XV əsrin sonu XVI əsrin birinci
rübündə qoyulub. Əldə olunan məlumatlara görə,
məşhur Bozalqanlı kəndində, elə Tovuzun
özündə saz-söz sənəti çox qədimdən
inkişaf edib. Məsələn, Bozalqanlı kəndinin tarixini
götürəndə onlarla məşhur adamın
adını çəkmək olar: Aşıq
Şıvıldıq, Aşıq Ovalar, Aşıq Lələ,
Cəfərqulu, Qədirqulu, Aşıq Şenlik, Şair Vəli
və onlarca başqaları. Əgər Qazaxda fəaliyyət
göstərən, ədəbi mühitdən çıxan
yazıçı və şairlərdən dörd nəfəri
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri olubsa, bu
birliyin birinci qurultayına Tovuzdan üç aşıq
nümayəndə seçilib: Hüseyn Bozalqanlı,
Aşıq Mirzə Bayram, Aşıq Əsəd. Səməd
Vurğun bu şairlərin şəninə şeir də
yazıb:
Aşıq,
bağrına bas sədəfli sazı,
Min cavablı bir sualdan
danışaq.
Hüseyn Bozalqanlı
irfan ədəbiyyatının sonuncu nümayəndələrindən
biri idi. Ona "vergili şair" deyirdilər.
Qoşmalarının birində özü də bunu belə
etiraf edib:
Qırxlarpiri özü
verib dərsimi,
Aşıq cərgəsində
xana düşmüşəm.
Arif məclisində, alim
yanında,
Neçə-neçə
imtahana düşmüşəm.
Ağız ədəbiyyatının
yaradıcılarından biri də Öysünlü Səməd
idi. Qoşmaları indi də dillər əzbəridir. Aşıq
Rəsul, Şair Fətəli, Əziz Məftun,
İsmayıl Sadıqlı, Rasim Kərimli və
başqaları öz yaradıcılıqları ilə ədəbiyyata
yeni nəfəs gətirirdilər. Həsən
Mülkülü adlanan bir şair isə zəmanəsinin
Vaqifi kimi qəbul olunurdu. Dünyanın gərdişini
dolğun və mənalı əks etdirmək qüdrətinə
malik idi. Bütün şeirlərində bu ruh var:
Günəş çəkiləndə yeri saralar,
Dünya ber-berana samanlıq imiş.
Bu bölgənin ədəbiyyat
tarixinə hansı yöndən işıq salsan, fərq etməz.
Tovuzda da, Qazaxda da, Gədəbəydə
də ədəbi mühit saz üstündə köklənib.
Ötən əsrin ortalarında təkcə Tovuzda 40 peşəkar
aşıq olub. Bu bölgədə yaşayan
aşıqları Azərbaycanın müxtəlif
rayonlarına deyil, Orta Asiyaya toy-düyünə, el şənliklərinə
dəvət edirdilər. Bu bölgədə saz
ifaçılıq sənətini Əkbər Cəfərov
adlı bir aşıq zirvəyə qaldırdı.
"Türk
dünyasının Dədə Qorqudu", "Qafqazın
qoca qartalı" adlandırılan Mikayıl Azaflı
dövrünün ağayana söz sahiblərindən biri idi.
Repressiyaya, təzyiqlərə, təqiblərə məruz
qalsa da, həmişə düz sözə qanad verib,
haqqın tərəfində dayanıb. Buna görə də
el sevgisi qazanan azman sənətkarlardan biri idi.
"Dövrünün
Sabiri" adlandırılan Alakollu İdris sovet dövründə
cəsarətlə yazırdı:
Ürəklərdə
minbir dərd var,
Bilə-bilə əl
çalırıq.
Repressiyalardan qurbanlar
bahasına salamat çıxmış el öz şair
oğlunu növbəti bəlalardan mühafizə edib saxlaya
bildi.
Tovuzda AYB-nin üç
üzvü - İsa Cavadoğlu, Əbülfət İslam, Fəxrəddin
Haray yeni yaradıcılıq nümunələrini
respublikanın ədəbi orqanlarına müntəzəm təqdim
edirlər. İşıq üzü görən kitabları
da bu yazarların mükəmməl ədəbi
uğurlarından xəbər verir. Tovuzlu ədəbiyyatçı
alimlərin və şairlərin xoş sorağı indi məmləkətlər
dolaşır: Qəzənfər Paşayev, Məhərrəm
Qasımlı, Məstan Hünər, Məmməd
İsmayıl, Əkbər Qoşalı və
başqaları.
Tovuz, Ağstafa, Qazax
kimi Gədəbəydə də ədəbi mühitin ilk
qaranquşları aşıqlar olub. XIX əsrin sonu XX əsrin
əvvəllərində bu bölgədə sözün yeni
təntənəsi başlayıb. Bu təntənənin də
başında əsasən Əli Cədid, Miskinli Vəli
dururdu.
Əli Sultanzadə - Əli
Cədid 1900-cü ildə Kiçik Qaramurad kəndində
anadan olub. İbtidai təhsilini kənddə alıb, sonra sənət
məktəbində oxuyub. Bir müddət kənd təsərrüfatı
sahəsində çalışıb, Gədəby mis mədənlərində
fəhlə işləyib, sonralar isə müxtəlif ictimai
təşkilatlarda, məktəbdə çalışıb.
Uzun müddət Şəmkir qəzasında maarif xadimi kimi
çalışan Ə.Sultanzadə ötən əsrin əvvəllərində
müxtləif mətbuat səhifələrində Əli Cədid
imzası ilə şeir və hekayələrini,
poemalarını dərc etdirirdi. Hətta uzun müddət
Naxçıvanda, İrəvanda çalışan Əli Cədid
"Sovet Ermənistanı" adlı qəzetin
redaksiyasında ədəbi redaktor (1929-1930) vəzifəsində
işləyib.
Sonralar "Kommunist"
qəzetində çalışıb. Demək olar ki, iş
yerlərinin sayı çox olub. Sonda Tiflis Dövlət
Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində ali təhsil
alıb. Bakıda elmi tədqiqatla məşğul olan Əli
Cədid 1940-cı ildən Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin üzvü idi. O, tərcüməçiliklə də
məşğul olurdu. A.Puşkinin, İ.Çavcavadzenin,
Ş.Rustavelinin əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə
edib.
Kiçik
yaşlarından şeirə, sənətə güclü
meyilli olan Miskinli Vəli də istedadlı, bədahətən
şeirlər deyən maraqlı şəxsiyyət olub. Gənclik
illərində əsasən aşıqlıq sənəti ilə
məşğul olub. İstər toy-düyündə, istərsə
də el məclislərində məharətlə dastan
söyləyərdi. Demək olar ki, aşıq ədəbiyyatının
bütün janrlarında şeirlər yazıb. Ondan zəngin
ədəbi irs qalıb. "Miskin Vəlinin Canbaxça səfəri"
adlı dastanı var. Əsərlərindən bəzi
nümunələr müəyyən toplularda, kitablarda
çap edilib. Gədəbəydə doğulub elə
doğma torpaqda da dünyasını dəyişən Miskinli
Vəli uzun ömür sürən şairlərdən
sayılır. O, yüz yaşını haqlayanda vəfat
edib.
Sonralar bu ədəbi
mühitdən yeni istedadlar pöhrələnib. İlyas
Tapdıq, Nahid Hacızadə, Musa Ələkbərli, Firuz
Mustafa, Dəmir Gədəbəyli, Tanrıverdi
Dağlaroğlu, Məlahət Yusifqızı və
başqaları.
AYB-nin Qazax bölməsinin
ətrafında yeddi ədəbi məclis təşkil olunub. Ötən
əsrin 70-ci illərindən ənənəvi olaraq "Səməd
Vurğun" və "Vaqif" poeziya günləri
keçirilir. Bölmədə ədəbi qüvvələrin
yaradıcılıq işini ruhlandırmaq üçün
"Səməd Vurğun" və "Hüseyn Arif"
adına ədəbi mükafatlar təsis olunub. Görkəmli
şair və yazıçıların respublika miqyasında
keçirilən yubileyləri bu bölgədə də qeyd
edilir. Barat Vüsal bildirir ki, rəhbərlik etdiyi bölməyə
gənc yeniyetmə qüvvələrin gəlişi davam edir.
Sözə məbəd
kimi baxmaq bu gənclərin yaradıcılıq meyarıdır.
Çünki
keçmiş ədəbi taleyimiz yazılanların
içindədir. Gələcəyimiz isə deyiləcək
təzə sözdən asılıdır. Bu sözün qədrini
bilmək və onun qızıl çevrəsini yaratmaq
üçün ulu Vaqifdən üzü bəri bölgədə
dərin kök atmış ədəbi mühitdən yetərincə
faydalanmaq, onu inkişaf etdirmək təkcə
yaşlılardan asılı deyildir. Çünki ədəbi
inkişafın əsas qanadı, aparıcı qüvvəsi
gənclərdir. Bu gün AYB-nin Qazax bölməsində,
sözün həqiqi mənasında, istedadlı gənclər
şam ətrafında məhəbbət nümayiş etdirən
pərvanəyə bənzəyirlər. Yaradıcılıq
özü də elə yanmaqdır...
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2009.- 26 sentyabr.- S. 7.