2. Azərbaycanın qiymətli kağızlar
bazarı böhranın təsirlərindən effektiv qorunur
Qlobal maliyyə
böhranının kifayət qədər zərər
vurduğu sahələr sırasında yer alan fond birjaları,
qiymətli kağızlar, səhm bazarı hələ də
artıq bir ilini arxada qoymuş ressesiyadan əvvəlki
halına qayıda bilməkdə problemlər yaşayır. Bunun nəticəsidir ki,
dünyanın ən aparıcı birjalarında indekslər
tez-tez dəyişməkdə və bir çox hallarda bir
neçə bənd aşağı düşməkdədir.
Eləcə də istər
transmilli, istərsə də regional və lokal səviyyədə
fəaliyyət göstərən şirkətlərin, müəssisələrin,
bankların səhmləri böhrandan əvvəlki dövrlə
müqayisədə hələ də xeyli dəyər
itirmiş vəziyyətdədir.
Dünyanın aparıcı şirkət və müəssisələri
səhm ucuzlaşmasının əsirliyində
İndiki qlobal maliyyə
böhranının başlanğıc mərkəzinin
ABŞ olduğu nəzərə alınarsa, fond
birjalarında əhəmiyyətli enişin ilk olaraq burada qeydə
alınması da təbii xarakter daşıyırdı. Başlanan
qlobal maliyyə böhranı ABŞ-ın qiymətli
kağızlar, səhm bazarına ciddi təsir göstərdiyi
üçün elə müəssisələr var idi ki,
onların birjalarda yaşanan ajiotaj üzündən itirdikləri
məbləğin miqdarı milyardlarla dollar həcmində
ölçülürdü. Məsələn, qlobal maliyyə
böhranının başlandığının müjdəçisi
hesab olunan "Lehman Brothers" bankının
özünü müflis elan etməsindən dərhal sonra
onun səhmləri az qala 90 faizə kimi ucuzlaşdı. Bunun
ardınca "Dow Jones", NASDAQ, S&P kimi birjalarda indekslərin
böyük sürətlə dibə vurması halları qeydə
alınmağa başladı. Əlbəttə ki, belə vəziyyət artıq
birjalarda arzuolunmaz bir dövrün başlanmasından, səhm
və qiymətli kağızlar bazarının ressesiya mərhələsinə
qədəm qoymasından xəbər verirdi.
Təsadüfi deyil ki,
iflas olmuş "Lehman Brothers"in ardınca ABŞ-ın
digər iri maliyyə nəhəngləri də artıq səhmləri
ilə bağlı ciddi problemlər yaşamağa
başlayırdı. Məsələn, ölkənin ən
iri banklarından biri olan "Morgan Stanley"in səhmləri
24,2 faiz düşmüşdü ki, bu da 1998-ci ildən bəri
ən aşağı göstərici hesab olunurdu. "Goldman
Sachs" sərmayə bankının səhmlərində isə
18,9 faiz eniş qeydə alınmışdı. Analoji tale ilə
ABŞ-ın bir çox iri maliyyə müəssisələri
və şirkətləri, qiymətli kağızlar sektoru, həmçinin
Britaniyanın HSBC, İspaniyanın "Santader",
Yaponiyanın "Nomura Holdings İnc." bankları,
Çinin "CİTİC Securities" broker şirkəti və
dünyanın onlarca aparıcı müəssisəsi də
üzləşmişdi.
Problemin daha təhlükəli
tərəfi ondan ibarət idi ki, səhmlərin belə kəskin
ucuzlaşmasına baxmayaraq, onları almaq istəyənlərin
sayı elə də çox deyildi. Bu da müəssisələr
üçün iflas təhlükəsini qaçılmaz
edirdi. Bu vəziyyətdə proseslərin gedişinə
müdaxilə etmək məcburiyyətində qalan dövlət
çox vaxt müxtəlif müəssisə və
bankların səhmlərini özü almaq məcburiyyətində
qalırdı. Məsələn, ABŞ-ın Federal Ehtiyat
Sistemi (FES) "American İnternational Group İnc."
sığorta nəhəngini xilas etmək üçün səhmlərinin
79,9 faizinin qarşılığında ona 85 milyard dollar məbləğində
kredit vermişdi. Lakin
görülən tədbirlər başlanmış maliyyə
böhranının aradan qaldırılması
üçün kifayət etmədi. Nəticədə
böhranın bir ilini arxada qoymasına baxmayaraq, birja indekslərində,
qiymətli kağızlar bazarında hələ də
investorları, şirkət və müəssisələri
qane edən durum formalaşmayıb. Bunu "Dow Jones",
NASDAQ, S&P kimi birjalarda qeydə alınan indekslər və
onların tez-tez aşağı düşməsi də
sübut edir.
Asiya, Avropa, MDB-nin iqtisadi nəhənglərinin qiymətli
kağız böhranı
Əlbəttə ki,
ABŞ-da yaranan bu vəziyyət dünyanın digər
dövlətlərinə təsir göstərməyə bilməzdi.
Elə buna görə
idi ki, Asiyanın iqtisadi nəhənglərindən sayılan
Yaponiyada "Nikkei" indeksi ötən ili 42 faizlik
çöküşlə başa vurdu ki, bu da rekord göstərici
sayılır. Ölkənin bir çox aparıcı şirkətlərinin
səhmləri isə sürətlə ucuzlaşmağa
başladı. Məsələn, dünyada kifayət qədər
yaxşı tanınan "Sony Corporation"ın səhmləri
rekord səviyyədə - 8,2 faiz azaldı.
Honkonqun "Hang
Seng" indeksi 7,22 faiz, "MSCI Asia Pacific"in məcmu
indeksi isə böhran nəticəsində ilk olaraq 2,5 faiz
azaldı. Bundan
başqa, Yaponiyada, Çində, eləcə də bir çox
Asiya ölkələrində qiymətli kağızlar
bazarında enmə halları qeydə alınmağa
başladı ki, bu, həmin ölkələrin hökumətlərini
hadisələrin gedişinə müdaxiləyə vadar etdi.
Lakin burada da görülən tədbirlər istənilən
effekti vermədi və bunun nəticəsidir ki, hazırkı
dövrdə də Asiya ölkələrində qiymətli
kağızlar bazarında elə də ürəkaçan vəziyyət
formalaşmayıb.
ABŞ-dakı böhran
Rusiyanın fond bazarlarına da güclü zərbə endirməkdə
idi. İlk dövrlərdə
Rusiya birjalarında səhmlərin böyük həcmdə dəyərdən
düşməsi nəticəsində Rusiyanın Maliyyə
Bazarları üzrə Federal Xidmətinin göstərişi
ilə RTS və MBVB fond birjalarında hətta müəyyən
dövrlərdə ticarət dayandırıldı. Analitiklər
bildirirdi ki, bazardakı vəziyyətin bərpası
üçün pul bazarındakı likvidlik
böhranını aradan qaldırmaq lazımdır. Elə bu
məqsədlə Rusiya hökuməti milyardlarla rubl həcmində
vəsait ayırsa da, indiyə kimi yaranan çətinliyin
aradan qalxdığını söyləmək mümkün
deyil. Böhranın Rusiyaya təsirindən sonra bu ölkənin
də qiymətli kağızlar bazarında sürətli
ucuzlaşma qeydə alındı. Bir çox nəhəng
şirkətlərin, məsələn, "Qazprom"un,
"LUKoyl"un, "Rosneft"in səhmləri kəskin
şəkildə ucuzlaşdı. Böhranın cari il ərzində
Rusiyaya təsirini davam etdirməsi bu ölkənin
qızıl-valyuta ehtiyatlarının az qala 300 milyard dollar həcmində
"əriməsinə" səbəb olub. Postsovet ölkələrindən
valyuta ehtiyatları nəzərəçarpacaq dərəcədə
azalan və qiymətli kağızlar bazarında ucuzlaşma
problemi yaşayan digər ölkələr sırasında
Qazaxıstanın, Ukraynanın, Belarusun da adını çəkmək
olar.
Təxminən eyni bir mənzərə
qlobal maliyyə böhranının təsirlərinə ən
çox məruz qalan məkanlardan biri kimi Avropada da
özünü göstərdi. Bu qitənin aparıcı fond bazarlarında, məsələn,
London birjasında hələ ötən ilin son rübündən
başlayaraq ciddi indeks enişləri qeydə alınmağa
başladı. Böhranın öz təsirlərini daha
qabarıq şəkildə hiss etdirdiyi cari il ərzində isə
birjalarda, qiymətli kağızlar bazarında geriləmə
halı daha geniş vüsət aldı. Məhz bu səbəbdən
Almaniya, İtaliya, Fransa, Böyük Britaniya kimi inkişaf
etmiş ölkələrdə ən aparıcı şirkətlərin
bir çoxu belə müflis olmaq təhlükəsilə
üz-üzə qalmışdı. Onların bir çoxunu
sözügedən ölkələrin hökumətlərinin
ayırdıqları maliyyə yardımı və
ucuzlaşmış səhmlərin alınması xilas edə
bildi.
Ancaq indiyə kimi də
görülən tədbirlər Avropanın aparıcı
birjalarında, qiymətli kağızlar bazarında mövcud
problemləri aradan qaldıra bilməyib. Məhz bunun nəticəsidir ki, son 1,5
il ərzində dünya fond birjaları indeksləri təxminən
50 faiz dəyərdən düşüb. Tədqiqatlar
göstərir ki, bu, həm bazar kapitallaşmasının
azalması, həm də əməliyyatların sayının
azalması ilə bağlıdır.
Artıq investorlar qiymətli kağızlara böhrandan əvvəlki
dövrdə olduğu kimi etibar etmir. Elə sözügedən
bazarda böhranın təzahürlərinin hələ də
davam etməsinin önəmli səbəblərindən biri də
bu amillə bağlıdır. Dünyanın aparıcı
maliyyə institutlarının proqnozlarına görə, qiymətli
kağızlar bazarında vəziyyət gələn ilin
ortalarında tam yaxşılaşa bilər. Çünki məhz
həmin dövrdə qlobal maliyyə böhranının təsirlərinin
tam neytrallaşdırılacağı gözlənilir.
Beləliklə, qeyd edilənlərdən
aydın görünür ki, qlobal böhranın hədəfinə
tuş gələn əsas sahələrdən biri qiymətli
kağızlar bazarı olub və bu sahədə yaranan
problemlər hələ də davam etməkdədir. Lakin sözügedən bazar
üzrə heç də bütün ölkələrdə
problem yaşandığını da söyləmək olmaz və
bunun ən bariz nümunələrindən biri kimi Azərbaycan
çıxış edir.
Azərbaycanın dünya böhranı fonunda
inkişaf etdirdiyi daha bir sahə
Araşdırmalar
göstərir ki, qlobal iqtisadi böhranın
sarsıtdığı əsas sahələrdən biri olan
qiymətli kağızlar bazarında da Azərbaycanda proseslərin
inkişafı müsbət istiqamətdədir. Hələ böhranın təzahürlərini
qabarıq şəkildə nümayiş etdirməyə
başladığı 2008-ci ildə, eləcə də
sonrakı dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatı qlobal maliyyə
böhranına yüksək dayanıqlılıq
nümayiş etdirib. Bunu həm beynəlxalq maliyyə
qurumları, həm də özəl investorlar, analitiklər qəbul
edirlər. Elə bunun nəticəsidir ki, ötən ildən
başlayaraq dünyanın bir çox ölkələrində
qiymətli kağızlar bazarında böhran
yaşandığı halda, Azərbaycanda bu sahədə
sabit artım baş verib. Ötən ilin sonunun yekunları
göstərir ki, qiymətli kağızlar bazarının həcmi
11 milyard manat olub. Bunun 9 milyard manatdan bir az çoxunu dövlət
qiymətli kağızları, 2 milyard manata qədərini isə
korporativ qiymətli kağızlar təşkil edib.
Cari il ərzində də
bu sahədə dinamik inkişaf qeydə alınıb. Belə
ki, maliyyə sektorunda təmsil olunan şirkətlərin
dinamik kapitallaşması prosesi nəticəsində korporativ
qiymətli kağızların artımı baş verib. Həmçinin
il ərzində sözügedən sferada bazara yeni alətlər
çıxarılıb. Məsələn, Mərkəzi Bank
ipoteka kreditləri mexanizmini bərpa edib. Stabil iqtisadi artım
şəraitində bütün bunlar xarici investorların Azərbaycan
bazarına olan maraqlarının qorunub saxlanmasında
mühüm rol oynayıb.
Azərbaycanda cari il ərzində qiymətli kağızlar bazarının inkişafında mühüm rol oynayan amillərdən biri də İpoteka Fondunun istiqrazları olub. Xatırladaq ki, cari ilin iyunun 1-dən adi ipoteka kreditlərinin verilməsi prosesinə başlanılıb, bunun ardınca sosial ipoteka bərpa olunub. 2009-cu ilin dövlət büdcəsində sosial ipotekanın verilməsi üçün 14 milyon manat nəzərdə tutulub və onun artıq xeyli hissəsi müvəkkil banklara verilib. Xatırladaq ki, sosial ipotekanın alınmasına şəhid ailələrinin üzvləri, milli qəhrəmanlar, məcburi köçkünlər və onlara bərabər şəxslər, dövlət qulluğunda ən azı 3 il iş təcrübəsi olanlar, elmlər namizədləri və ya doktorluq elmi dərəcəsi olan şəxslər, idman sahəsində xüsusi xidmətləri olan şəxslər iddia edə bilər. Bundan əlavə, sosial ipotekanın alınmasına Müdafiə, Milli Təhlükəsizlik nazirlikləri hərbi sistemində, Daxili İşlər Nazirliyi Daxili Qoşunları, Dövlət Sərhəd Xidməti, Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətində ən azı 3 il qulluq edən şəxslər iddia edə bilər. Sosial ipoteka 30 il müddətinə veriləcək və kreditin maksimal həcmi 35 min manatdır.
Adi ipoteka üçün əlavə maliyyə mənbələrinin cəlb edilməsi məqsədilə cari il iyunun 16-da ilk dəfə olaraq Bakı Fond Birjasında (BFB) İpoteka Fondunun istiqrazlarının yerləşdirilməsi prosesi həyata keçirilib. Hərraca 15 milyon manat həcmində adlı, faizli istiqraz çıxarılıb. Bir istiqrazın nominal satış qiyməti 1000 manat təşkil edib. İllik gəlirliyi 3 faiz olan istiqrazlar 7 illiyə buraxılıb və onların son ödəmə tarixi 2016-cı ilin mayına qədərdir. İpoteka Fondunun istiqrazları elə hərraca çıxarıldığı ilk gündən onlara tələbat kifayət qədər böyük olub.
Ümumiyyətlə, indiyədək İpoteka Fondunun xətti ilə ipoteka kreditləşməsi yalnız dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər hesabına həyata keçirilirdi. Ancaq başqa mənbələr hesabına da bu sahəyə vəsait cəlbini təmin etmək üçün İpoteka Fondu tərəfindən emissiya edilmiş istiqrazlar dövriyyəyə buraxılıb. Bir məqamı da qeyd edək ki, fondun tələblərinin kifayət qədər ciddi olması nəticəsində hazırda çox sağlam və keyfiyyətli kredit portfeli formalaşıb. Bu günədək Azərbaycan İpoteka Fondunun yenidən maliyyələşdirdiyi ipoteka kreditləri üzrə bir dəfə də defolt halı müşahidə olunmayıb. Bu amillər isə sözügedən istiqrazların yerləşdirilməsi ilə bağlı investorların marağının gücləndirilməsinə xidmət edib.
Məhz bunun nəticəsidir ki, 16 iyun 2009-cu il tarixində bu istiqrazların yerləşdirilməsi üzrə keçirilmiş ilk hərracda 15 milyon manat məbləğində istiqrazın yerləşdirlilməsinə baxmayaraq, bazarda 8 daxili investor ümumi məbləği 22 milyon manat olan təkliflə çıxış edib. 14 iyul 2009-cu il tarixdə isə istiqrazların yerləşdirilməsi üzrə ikinci hərrac keçirilib və bu dəfə 5 milyon manat məbləğində istiqraz yerləşdirilib. Lakin ilk hərracda olduğu kimi, yenə də istiqrazlara tələbat yüksək olub.
27 iyul 2009-cu il tarixində Bakı Fond Birjasında İpoteka Fondunun ümumi həcmi 55 milyon manat təşkil edən, istiqrazların növbəti 5 milyon manatlıq hissəsinin yerləşdirilməsi üzrə hərrac keçirilib. İstiqrazlar cari qiymətlə satışa çıxarılmışdır. Hərracda 3 investor iştirak edib. Sifarişlərin nominal üzrə ümumi məbləği hərraca təklif olunan həcmi 2 dəfədən çox üstələyərək 10 977 000 manat təşkil edib və nəticədə hərraca çıxarılmış həcm tam yerləşdirilib.
Növbəti yerləşdirmə isə cari il avqustun 24-də olub. Bu dəfə də istiqrazların növbəti 5 milyon manatlıq hissəsinin yerləşdirilməsi üzrə hərrac keçirilib. Hərracda 2 investor iştirak etsə də, sifarişlərin nominal üzrə ümumi məbləği hərraca təklif olunan həcmi üstələyərək 7 994 707 manat təşkil edib. Beləliklə, dövriyyəyə buraxılmış təmin edilmiş istiqrazların həcmi 30 milyon manata çatıb. Bu da ölkəmizdə qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etdiyinin daha bir göstəricisi hesab olunur.
Bununla yanaşı, gələcəkdə xaricdə Azərbaycana məxsus istiqrazların da yerləşdirilməsi gözlənilir. Əsasən xarici investorlara satılacaq bu istiqrazlar avrobondlardır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan hökuməti qiymətli kağızlar bazarını canlandırmaq üçün ciddi tədbirlər görməkdədir. Bu addımlar və ölkənin fond bazarında görüləcək işlər barədə isə cari ilin mayında xarici təşkilatlarla ölkəmizdə geniş müzakirələr aparılıb. Belə ki, Bakıda "Azərbaycan kapital bazarının inkişafı" mövzusunda donorların ilk yığıncağı keçirilib. Bununla yanaşı, müvafiq rəsmi qurumlar tərəfindən qiymətli kağızlar bazarına çıxışı asanlaşdırmaq və onu populyarlaşdırmaq üçün də xeyli tədbirlər görüb. Məsələn, qiymətli kağızlar bazarı üzrə qanunvericiliyin "Böyük 20-liy"in London sammitində qəbul olunan qaydalarına uyğunlaşdırılması istiqamətində mühüm işlər görülüb.
Azərbaycan qiymətli
kağızların idarə edilməsindən qazanır
Digər sevindirici hal isə ondan ibarətdir ki, dünyada müşahidə olunan maliyyə böhranının Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun (ADNF) xaricdə saxlanılan vəsaitlərinə heç bir təsiri olmayıb. Qeyd edək ki, fondun vəsaitlərinin böyük hissəsi yüksək reytinqli, likvidliyi yüksək olan qiymətli kağızlarda saxlanılır. Ancaq həmin vəsaitlər qiymətli kağızların elə seqmentində saxlanılır ki, böhranın səhm bazarından fərqli olaraq, bu seqmentə təsiri yoxdur. Buna görədir ki, ötən il həmin kağızların idarə edilməsindən fondun 300 milyon dollar mənfəəti olub. Beləliklə də hətta əmtəə birjalarında neftin qiymətində qeydə alınan gözlənilməz dəyişikliklərə baxmayaraq, 2008-ci il Azərbaycanın Neft Fondu üçün uğurlu olub. Fondun gəlirlər üzrə proqnozu özünü tam doğruldub. Ötən ilə kimi fonda gələn 20 milyard dollar vəsaitin 14 milyard dolları məhz 2008-ci ildə daxil olub. Cari il ərzində də bu sahədə yüksək göstəricilər qeydə alınmaqdadır.
Bütün bunlar qiymətli kağızlar bazarında da Azərbaycan rəhbərliyinin kifayət qədər düzgün və ən xırda detallarına qədər düşünülmüş bir siyasət yeritdiyini göstərir. Elə bunun nəticəsidir ki, istər ötən il, istərsə də cari il ərzində ölkəmizdə qiymətli kağızlar bazarında da inkişaf qeydə alınıb.
Rasim BAYRAMOV
Azərbaycan.- 2009.- 29 sentyabr.- S. 5.