Ötən əsrdə
Azərbaycanda baş verən repressiyalar təkcə
ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin ömrünə, həyatına,
fəaliyyətinə son qoymadı. Həm də bu
insanların tarixdə, ədəbiyyatda, mədəniyyətdə,
dövlətçilikdə, istiqlalımızda
oynadığı mühüm rolun, xidmətin üstündən
qara xətt çəkildi. Sovet dönəmində millətimizin
düşməni olanlar, ziyalılarımızın
sürgünlərdə çürüməsinə,
güllələnməsinə qərar verənlərin nəsli-nəcabəti
haqqında geniş söhbətlər açıldı. Şaumyanlar,
qriqoryanlar... daha kimlər barəsində şeirlər əzbərlədik,
amma Azərbaycan uğrunda, azadlığımız yolunda fədakarlıq
göstərmiş, milli savaşa qalxmış insanların
taleyi tarixin qaranlıq künclərində gizlədildi. Çox
hadisədən xəbərimiz olmadı. Hətta
ömrünü, gününü mühacirətdə
keçirən vətən fədailərinin, azadlıq
aşiqlərinin harayları bizə yetişmədi.
Dövlət müstəqilliyimizi
qazandıqdan sonra illər boyu açılmamış səhifələrin
izi ilə arxivlərdə araşdırmalar aparan, tarixin bir
çox qaranlıq məqamına güzgü tutan alimlərin,
tədqiqatçıların zəhmət yoluna yaşıl
işıq yandı. 2004-cü ildə Prezident İlham Əliyevin
"Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi
nəşrlərin həyata keçirilməsi
haqqında" sərəncamı əsasında nəşr
olunan kitabların siyahısına
yaradıcılığı Azərbaycan oxucusuna geniş bəlli
olmayan şəxsiyyətlərin kitabları da daxil edildi. Ədəbiyyatşünas
alimlər Əziz Mirəhmədov və Vilayət Quliyevin tərtib
etdikləri Əhməd bəy Ağaoğlunun
"Seçilmiş əsərləri" 2007-ci ildə
işıq üzü gördü. Əhməd bəy
Ağaoğlu Azərbaycanın və Türkiyənin ictimai
fikir tarixinə çoxcəhətli
yaradıcılığı ilə və ensiklopedik biliyə
malik şəxsiyyət kimi daxil olmuşdur. Əhməd bəy
Ağaoğlu 1869-cu ildə Şuşada anadan olmuşdu.
İstanbula mühacirət edənə qədər
bütün mənbələrdə Əhməd bəy
Ağayev kimi yazılmışdı. O, təxminən
yarım əsr müddətində Azərbaycan, türk, rus,
fars və fransız dillərində əsərlər
yazmışdı.
Əhməd bəy
Ağaoğlu bir neçə dəfə vətənə
dönərək bilik və təcrübəsini doğma
yurdunda həyata keçirmək istəsə də, buna təxminən
on ildən sonra nail olur. O, 1918-ci ilin iyununda Nuru Paşanın
siyasi müşaviri kimi Azərbaycana gəlib. O vaxt paytaxt
müvəqqəti olaraq Gəncədə yerləşirdi. Bu
arada o, "Türk sözü" adlı qəzet təsis
edərək onun iki sayını çap etdirməyə imkan
tapıb. 1918-ci ilin dekabrında isə Ə.Topçubaşovun
rəhbərliyi ilə Paris Sülh konfransına göndərilən
nümayəndə heyətinin tərkibinə qatılıb. Sonrakı
həyatı isə daha gərgin olub. Bundan sonra bir sıra
çətinliklərə, məhrumiyyətlərə,
sürgünlərə məruz qalan Əhməd bəy
Ağaoğlu vətənə qayıda bilmir. Vətəndən
uzaqda da vətən üçün çalışan Əhməd
bəy Ağaoğlu 1939-cu ildə vəfat etmişdir. Onun
yolunu övladları ləyaqətlə davam etdirmişlər.
Əsərləri ilk dəfə Azərbaycan oxucusuna təqdim
olunan Əhməd bəy Ağaoğlunun bu kitabında həm
məqalələri, müxtəlif konqreslərdə
çıxışları, həm də bədii-fəlsəfi
əsərləri toplanmışdır.
Tarixin qaranlıq məqamlarına
inadlı və davamlı yaradıcılıqla işıq
salmağa çalışan filologiya elmləri doktoru,
professor Vilayət Quliyev 20 illik axtarış və tədqiqatlarının
nəticəsi olaraq dörd sanballı kitabı 2008-ci ilin
sonunda ictimaiyyətə təqdim etdi.
O, Əhməd bəy
Ağaoğlunun ailəsində doğulmuş Səməd
Ağaoğlunun əsərlərini çapa hazırlayaraq Azərbaycan
oxucusuna çatdırdı: Səməd Ağaoğlu
"Hekayələr, memuarlar". Bu, sadəcə Türkiyədə
yaşayan Azərbaycan əsilli bir yazıçının bədii
düşüncəsinin məhsulu deyildi. Müəllif Azərbaycan
barəsində atasından eşitdiklərini öz
duyğularından keçirərək qələmə
almışdır.
Əhməd Cəfəroğlunun
"Seçilmiş əsərləri". Filoloji irsimizin
daha bir nümayəndəsinə bədii abidə ucaldan Vilayət
Quliyev tanınmış türkoloq-alim, Azərbaycan əsilli
ədəbiyyatşünas Əhməd Cəfəroğlunun
zəngin elmi irsini oxuculara çatdırmaqla böyük fədakarlıq
göstərmişdir. Kitabın elmi redaktoru Kamal Abdulla
yazır: "Vilayət QuliyevE Əhməd Cəfəroğlunun
300-dən çox əsərinin içərisində məhz
Azərbaycan tarixi, folkloru, ədəbiyyatı, ictimai-siyasi həyatı
ilə bağlı məqalə və
araşdırmalarına üstünlük vermişdir. Vilayət
Quliyevin bu xeyirxah zəhməti həqiqətən
alqışa layiqdir."
Vilayət Quliyevin
çap etdirdiyi növbəti kitab isə Azərbaycan
Gümhuriyyətinin qurucularından biri, daxili işlər
naziri olmuş, 1921-ci ildə İstanbulda erməni
terrorçusu Mişak Torlakyan tərəfindən qətlə
yetirilmiş Behbud xan Cavanşir haqqındadır. "Behbud
xan Cavanşirin məhkəmə prosesi" adlanan bu kitabda erməni
terrorunun qurbanı olmuş vətən oğlunun üzləşdiyi
haqsızlıqdan, eləcə də erməni millətçilərinin
Azərbaycan və Anadoluda həyata keçirdikləri
soyqırımından söhbət açılır.
Vilayət Quliyevin
növbəti nəşri müəllif tərəfindən ingilis
dilindən tərcümə edilmiş "Azərbaycan Paris
Sülh konfransında" adlanır. Burada Azərbaycan
Cümhuriyyətinin parlament sədri Ə.M.Topçubaşovun
rəhbərliyi ilə 1919-1920-ci illərdə Paris Sülh
konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə
heyətinin fars, ingilis və fransız dillərində
yaydığı mühüm siyasi, tarixi sənədlərdən
biri verilmişdir. "Qafqaz Azərbaycanı Cümhuriyyətinin
Paris Sülh konfransından tələbləri həm Azərbaycan,
həm də ingilis və fransız dillərində
verilmişdir. Burada indiyə qədər bəlli olmayan bir
sıra tarixi məsələlər oxucuya
çatdırılır. Kitab tarixçilər, palitoloqlar və
geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Kitabın üz qabığında Əlimərdan
bəy Topçubaşovun həmin konfransdakı nitqindən
bir cümlə diqqətə çatdırılır:
"Azərbaycanın şimal sərhədləri Solak
çayının Qara dənizə töküldüyü
nöqtədən (Gürcüstan sərhədindən)
başlanır. Sərhəd xətti çay boyunca Acar
dağlarına qədər uzanır".
Düşündürücü məqamdır. "Dənizdən-dənizə
Ermənistan" yaratmaq xülyasına düşənlər
tarixi həqiqətlərin üstünə necə pərdə
çəkə bilir?!
Gərgin elmi
axtarışların, vətəndaşlıq mövqeyinin bəhrəsi
olan bu nəşrlərin Azərbaycan oxucusuna
çatdırılması həqiqətən təqdirəlayiqdir.
Nəfis şəkildə çap edilmiş bu qiymətli
kitabların Azərbaycan Yazıçılar Birliyində təqdimat
mərasimi də keçirildi. Çıxış edən ədəbiyyatşünas
alim və qələm sahiblərindən Asif Rüstəmli,
Arif Əmrahoğlu, Teymur Kərimli, Şamil Vəliyev, Rəşad
Məcid, Çingiz Əlioğlu, Xeyrəddin Qoca və
başqaları bildirdilər ki, Vilayət Quliyev həqiqətən
çox böyük xeyirxah iş görərək məhz
öz əsərlərini deyil, yaradıcılığı
uzun müddət Azərbaycan oxucusuna bəlli olmayan belə
dahi şəxsiyyətlərin kitablarını çap
etdirmişdir. Vətəndaşlıq missiyasını ləyaqətlə
yerinə yetirməyin bir yolu da tarixin qaranlıq künclərində
itməkdə olanların tapılıb üzə
çıxarılmasıdır. Bu mənada Vilayət
Quliyevin çapa hazırladığı və böyük
ürəklə müqəddimə yazdığı bu
kitabların hər birinin Azərbaycan mədəniyyətində,
ədəbiyyatında yeri olacaqdır. Bu kitablar həm də
bir sıra həqiqətlərə güzgü tutmaq
baxımından da dəyərlidir.
Xəlilzadə F.
Azərbaycan.- 2009.- 9
yanvar.- S.7.