Suverenlik Azərbaycanın hansısa güzəştlərə gedə biləcəyi məsələ deyildir

Britaniya eksperti Tomas de Vaal mediaforum.az saytında dərc olunan "Qarabağ tələsi (Qarabağ münaqişəsinin təhlükələri və dilemmaları. Müzakirə üçün qaralama sənəd)" sərlövhəli məqaləsində Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli perspektivlərinə öz münasibətini bildirmiş və münaqişə tərəfləri - Azərbaycan ilə Ermənistan arasında hazırda aparılan sülh danışıqları baş tutmadığı halda hadisələrin mümkün inkişaf ssenarilərini təklif etmişdir. Münaqişə açıq-aydın dövlətlərarası xarakter daşısa da və Dağlıq Qarabağ münaqişə tərəfi kimi mövcud olmasa da, müəllif Dağlıq Qarabağın əhalisinin ikiicmallığı faktını təsdiq edir: "Müzakirə predmeti onların yurdu olsa da, nə Qarabağ erməniləri, nə də Qarabağ azərbaycanlıları (fərqləndirmə bizimdir - AzərTAc) danışıqlarda rəsmən iştirak etmirlər". Deməli, dünya belə bir faktla razılaşır ki, Ermənistanda müqəddəratını təyin etmək hüququndan ağızdolusu danışıldığı "Dağlıq Qarabağ xalqı" təkcə diyarı Azərbaycanın tərkibində görmək istəməyən ermənilərdən deyil, həm də doğma torpağını Azərbaycanın tərkibindən kənarda təsəvvür etməyən azərbaycanlılardan ibarətdir və öz müqəddəratını təyin etməkdən söhbət düşəndə onların da rəyi nəzərə alınmalıdır.

Məqalənin bu sahədə çox nüfuzlu ekspert sayılan müəllifin şəxsi rəyi olmasını anlasaq da, onun belə bir səhv nəticəyə gəlməsi təəssüf doğurur: "Bu təhlilin sonunda demək istəyirəm ki, Azərbaycan üçün münaqişənin hərbi həlli real deyildir və hərbi hücum ölkə üçün faciəyə çevrilə bilər. Deməli, Azərbaycan acı həqiqətin üzünə dik baxmalı olacaq, həqiqət isə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan suverenlik məsələsində çox ciddi güzəştlərə getməyə razılıq verməsə, DQ-ni (Dağlıq Qarabağı - AzərTAc) faktiki olaraq itirəcəkdir".

Maraqlıdır ki, Azərbaycanın suverenlik məsələsində ciddi güzəştlərə getməklə Dağlıq Qarabağı itirməməsi necə mümkündür? Burada məntiqi ziddiyyət yaranmırmı və bunlar eyni şeylər deyilmi?

Suverenlik Azərbaycan dövlətinin hansısa güzəştlərə gedə biləcəyi məsələ deyildir. Ölkə ərazisində bu və ya digər etnik qrupun yaşaması faktı heç də həmin etnosun titul millət olduğu qonşu dövlətə bu ölkənin ərazisinin bir hissəsinə iddia etməsi üçün əsas vermir. Qafqaz həmişə müxtəlif etnosiyasi palitrası ilə seçilmişdir.

Həmsərhəd dövlətlərdə də etnik azərbaycanlılar yaşayır, lakin Azərbaycan bu amildən qonşu dövlətlərə "öz suverenliyi ilə bağlı məsələlərdə ciddi güzəştlərə getmək tələbini" irəli sürmək üçün istifadə etmir. Nədənsə, Tomas de Vaal Azərbaycandan belə güzəşti gözləyir.

Aşağıda sitat gətirilən abzas məqalənin əvvəlində müəllifin tarazlaşdırılmış mövqedən çıxış etməsinə dair yaranan təsəvvürü tamamilə yox edir: "Erməni tərəfi Dağlıq Qarabağ ermənilərinin hüquqlarını və işğal olunmuş ərazilərin statusunu daha dəqiq müəyyənləşdirməlidir (erməni "qırmızı xətti"). Əgər bu barədə daim danışılarsa, bu, Ağdamdan və digər işğal edilmiş ərazilərdən olan azərbaycanlı məcburi köçkünlər üçün aydın işarə olacaqdır ki, Dağlıq Qarabağa dair güzəştli sülh müqaviləsinin imzalanması onların qayıtmaq hüququnu reallığa çevirəcəkdir".

Bu ssenari faktik olaraq Ermənistanın Dağlıq Qarabağın statusu əvəzinə Dağlıq Qarabağ ətrafındakı işğal olunmuş rayonların qaytarılması niyyətini ifadə edir. Başqa sözlə, bu, digər dövlətin bir hissəsini elə onun öz torpağı hesabına əldə etmək deməkdir. Bununla əlaqədar deməliyik ki, əvvəla, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın digər yeddi rayonundan heç nə ilə fərqlənmir. O da, məsələn, Füzuli kimi Azərbaycanın işğal olunmuş ərazisidir, vəssalam. Dağlıq Qarabağ ilə digər yeddi rayon arasında fərq qoymaq yersizdir, xüsusilə də Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisinin suverenliyindən söhbət gedəndə. İkincisi, bu ssenaridə ağdamlıların öz yurd-yuvasına qayıtması perspektivi Dağlıq Qarabağın beynəlxalq qanunvericilik baxımından tamamilə qeyri-legitim sayılan işğalının qanuniləşdirilməsi əvəzində bir "tələ"yə bənzəyir. Azərbaycanlı məcburi köçkünlər Tomas de Vaalın "Dağlıq Qarabağ ilə bağlı" işarə etdiyi güzəştlər olsa da, olmasa da, öz yurd-yuvasına qayıtmalıdırlar. Onların öz ocaqlarına qayıtması hər hansı kənar şərtlərdən asılı olmayan labüdlükdür. Hətta Dağlıq Qarabağ ilə həmsərhəd Azərbaycan rayonlarının azad edilməsi və oradan qovulmuş əhalinin qaytarılması sülh prosesinin Dağlıq Qarabağın gələcək statusu ilə bağlı danışıqlara qədərki birinci mərhələsinin bir hissəsidir və onu göstərir ki, həmin ağdamlılar (və ya digər azərbaycanlı məcburi köçkünlər) öz yurd-yuvasına heç bir qeyd-şərtsiz qayıtmalıdırlar. Odur ki, azərbaycanlı məcburi köçkünlərin qaytarılması məsələsinin Dağlıq Qarabağın statusuna dair güzəştlərlə əlaqələndirilməsi və birincini ikincidən asılı etmək yolverilməzdir, çünki bu, münaqişənin mərhələli həllinin məntiqini pozur və Azərbaycanın qəti surətdə rədd etdiyi və birdəfəlik kənara qoyulan paket planını yenidən ortaya çıxarmağa çalışır!

Nəhayət, aşağıdakı abzasın da qısa şərhə ehtiyacı var: "Azərbaycan tərəfindən Ermənistan tərəfinin etimadını tamamilə sarsıdan müharibə barədə söhbətlərə son qoymaq tələb olunur. Azərbaycanın hücum etməmək barədə rəsmi paktı imzalayacağını gözləmək real olmasa da, davakar ritorikadan əl çəkmək sülh prosesində tərəqqinin mütləq şərtlərindəndir və tərəflər arasında münasibətlərdə müsbət dinamikanın yaranmasına kömək edə bilər. Eynilə əgər Azərbaycan özünü "varlı barışdırıcı" kimi apararsa və Dağlıq Qarabağ erməniləri barədə düşmənlər və ya cinayətkarlar yox, Azərbaycanın potensial vətəndaşları kimi danışarsa, bu, artıq 20 ildən bəri pozulmuş münasibətlərin bərpa edilməsinə doğru atılan ilk addım olar".

Bununla əlaqədar demək istərdik ki, Azərbaycan rəhbərliyinin işğal altındakı ərazilərin hərbi yolla azad edilməsinin mümkünlüyünü vaxtaşırı xatırlatması əbəs deyildir. Rəsmi Bakını bu cür bəyanatlara görə qınayanlar, adətən, bu ifadəni ümumi kontekstdən çıxarır və yalnız ikinci hissəni sitat gətirirlər. Ancaq birinci hissəyə, yəni Ermənistanı beynəlxalq hüquq normalarına riayət etməyə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsinin tələblərini yerinə yetirməyə və işğal olunmuş əraziləri könüllü surətdə azad etməyə çağırışa etinasız yanaşılır. Halbuki dünya birliyi BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsini hələ ləğv etməmişdir və buna görə də Ermənistanın konstruktiv mövqedən imtina etməsi Azərbaycanı ona bu maddənin mövcudluğunu xatırlatmağa məcbur edir. Təbii ki, əgər Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin təhlükəsizliyinə zəmanət verməsinə cavab olaraq Azərbaycanın işğal altındakı bütün ərazilərini azad edərsə, bu cür xatırlatmalara ehtiyac qalmayacaqdır.

Bundan əlavə, Tomas de Vaala onu da xatırlatmaq lazımdır ki, Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağ ermənilərini həqiqətən öz vətəndaşları sayır və ölkənin rəsmi şəxsləri bunu dəfələrlə bəyan etmişlər. Erməni millətindən olan vətəndaşlara geniş muxtariyyət verilməsi təklifi də gəlişi gözəl sözlər deyil, reallıqdır. Azərbaycan yetərincə xoş məram göstərmişdir. İndi isə növbə Ermənistanındır. Ondan işğalçı qoşunlarını çıxarmaq tələb olunur. Qarabağ erməniləri isə özlərinin Azərbaycan vətəndaşı olduqlarını təsdiq etməli, Azərbaycan xalqının çoxmillətli ailəsinə yenidən inteqrasiya etməlidirlər.

Bütövlükdə Tomas de Vaalın məqaləsi Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə bələd olan şəxsin maraqlı təhlilidir. Ümid etmək istərdik ki, o, münaqişənin dinc yolla həllinə və regionda möhkəm sülhün bərqərar olunmasına öz töhfəsini verəcəkdir.

Vüqar SEYİDOV,

AzərTAc-ın xüsusi müxbiri

Azərbaycan.-2009.-18 yanvar.-S.3.