Şərafət günü
Başı çox bəlalar görmüş Azərbaycan zaman-zaman düçar olduğu qasırğalardan, tufanlardan, haqsızlıqlardan məhz fədakar övladlarının şücaəti sayəsində qalib çıxıb. Sinəsinə min bir dağ çəkilsə də, ciyərparaları şil-küt edilsə də, səmasının dincliyi pozulsa da, üzləşdiyi bütün yaramazlıqların əhatəsindən sıyrılaraq öz ləyaqətini, qürurunu saxlaya bilib, başını həmişə dik tutub.
Bu məğrurluğu,
vüqarı düşmənin gözünə ox olub, dostu
sevindirib, doğmasını düşündürüb. Vətənin
övladları o zaman azad yaşamaq, müstəqil olmaq istəyirdi.
Azadlığa uzanan yollar isə heç vaxt hamar və asan
olmur. Odlardan, tikanlardan, ölüm püskürən
tankların və mərmilərin, topların hədəfindən
keçir. Elə bu çətinliyə görə də əldə
edilən azadlığın şirinliyi əvəzsizdir.
Türk dünyasının böyük şairi Hüseyn
Cavidin misralarıdır:
Azadlıq öylə
nazlı afət ki, tək vüqar,
Qan
tökülmədikcə üzə gülməz o işvəkar!
O qanlı-qadalı qış gecəsində doğulan körpələrin indi 19 yaşı var. İlk səslənişdə inanmaq istəmirsən ki, aradan bu qədər illər keçib. Sanki hər şey dünən olmuş kimi təptəzədir. Hələ də gözlərimiz önündən boz havalı, qüssəli Bakının o qəhərli günləri çəkilmir. 20 Yanvar, əslində, millətimizin qürur və şərafət günüdür. Çünki nail olmaq istədiyimiz azadlığı kimdənsə pay, sovqat, bəxşiş kimi almamışıq. Onu qanımızla, canımızla, torpağa tapşırdığımız müqəddəs əmanətlərimizlə əldə etmişik. Paytaxtımızın Dağüstü parkında öz varlıqları ilə hopduqları torpağı millətin hünər və şərafət dastanına çevirən şəhidlərin ruhu ilə qazanmışıq. Ötən əsrin əvvəllərində bu yerlərdə erməni daşnaklarının və bolşeviklərin güdazına getmiş soydaşlarımız torpağa tapşırılmışdı. Amma sovet rejiminin sərt qanunları yaddaşımızın üstündən qara xətt çəkmişdi. Torpaq isə heç nəyi unutmadı. Yeni şəhidlərini qoynuna alanda naməlum şəhidlərin dağılmış sümükləri üzə çıxdı. Bu, tarixin ən ağır ittihamı idi. Amma bu ittiham qarşısında bizim suçumuz yox idi.
O gecənin
səhəri Bakının çox təzadlı bir rəngi
var idi. Havanın ovqatından ürəksıxıcı bir
bozluq, ona həmahəng atəş səsləri,
küçələrdə zirehli maşınlar, yad əsgərlər,
qara bayraqlı evlər, damlar, pəncərələr, şəhidlərin
qanı tökülmüş torpağa döşənmiş
al qırmızı qərənfillər və bir ağır
ləngərli insan izdihamı. Bu vahiməli günlər
heç vaxt gözlərimiz önündən çəkilmir.
İlk dəfə şəhidlərin şərəfli
ölümləri önündə sağ
qaldığımıza görə xəcalət çəkdik.
Bizim hər birimiz həyatla ölümün qovuşuğunda
çırpınan millətimizin birliyinin, eyni dərdin, fəlakətin
içində candan, qandan yaratdıqları həmrəyliyin
şahidi olduq. O gün millətimizin Azərbaycan adlı
müqəddəs bir anası var idi. Məhz yeganə
anası... Yaşından asılı olmayaraq hamımız bu
mərd və dərdli ananın başına qara şal
bağlatdırmış qatillərə, qaniçənlərə
nifrət bəsləyirdik. O gün insanlar elə qorxmaz, cəsarətli,
vüqarlı görünürdülər ki... Dərd bizi
ağlatsa da, ürəyimizi yesə də,
gözümüzü göynətsə də,
vüqarımızı əyə bilməmişdi.
Bütün şəhər, bəlkə də bütün
Azərbaycan şairi Məmməd Aslanın "Ağla, qərənfil,
ağla" şeiri ilə nalə çəkirdi:
Bu günahsız qanlara,
Bu didilmiş canlara,
Bu cansız cavanlara,
Ağla, qərənfil,
ağla!
Həmişə 20 Yanvardan
danışanda xəyalıma ilkin gələn xalq
yazıçısı, unudulmaz müəlliməmiz Əzizə
xanım Cəfərzadə olub. Onun yanıqlı səsi,
çəkdiyi bayatılar ürəyimizdən həm tikan
çıxarırdı, həm də sinəmizə köz
kimi sıxılırdı:
Arazam, keç üstümdən,
Keç, karvan, keç
üstümdən.
Bu dərdi mən əkmişəm,
Dəryaz al, biç
üstümdən.
Yaxından
tanıdığımız kövrək təbiətli Əzizə
xanımı o dərəcədə pərişan görməmişdik.
Fəlakətin əlində yumağa dönmüş
ağbirçək anamız dərdlərin içində əriyə-əriyə
düşmənə meydan oxuyurdu: "Sən məni dəryaz
kimi biç, nə qədər bacarırsan, biç. Amma mənim
şəhidlərimin qanı torpağa toxum kimi
düşüb. Hər yerdən boy verib cücərəcək".
Əlləri ilə ağ saçlarını
üzüaşağı çəkən Əzizə
xanımın o halı mənə Azərbaycan adlı bir məmləkətin
sanki öz şəlalələri, dənizləri ilə qəzəbini
nümayiş etdirirdi. O günlər Əzizə xanım tək
deyildi. Tələbələri, həmkarları başına
toplaşmışdı. Anamız Azərbaycanın naləsi
sanki bu qadının bayatılarında dil açırdı:
"Boyuna qurban, oğul, boyun torpaq aparır".
Şairə Mədinə
Gülgün "Şəhid balaları" adlı şeiri
ilə içində haray salan tufanın
ağısını çəkirdi:
Dərdimi necə deyim,
vallah, deyə bilmirəm,
Mən necə üsyan edim
yerə, göyə, bilmirəm,
Başıma qara salıb
qara geyə bilmirəm,
Bu, şəhid balaların
ölən çağı deyildi.
O gün Azərbaycanın səsini
içində boğurdular ki, harayını kimsə
eşidib köməyinə gəlməsin. Səsimiz
içimizə düşsə də, o ağır məqamlarda
jurnalist həmkarlarımız dəridən-qabıqdan
çıxdılar. Xüsusilə də, mərhum
Ölümlə həyat
arasında çırpınan insanlar çox əziyyətlə
də olsa, Bakıda törədilən vəhşiliklərin
bir qismini videokameraların yaddaşına köçürməyə
çalışırdılar. Heç bir ölüm qorxusu
onların damların üstünə çıxıb sovet əsgərlərinin
qəddarlığını, vəhşiliyini əks etdirən
kadrları çəkməsinə mane ola bilmirdi. Fövqəladə
vəziyyət şəraitində Ali Məclisin təcili
toplantısında xalq artisti Zeynəb Xanlarova böyük
şücaət göstərərək öz şəxsi
kamerası ilə həmin iclası lentin yaddaşına
köçürdü. Görkəmli müğənnimiz bir
il şəhidlərə yas saxlayaraq oxumadı. O, bu sükutu
ilə qaniçənlərin murdar sifətlərinə sanki
tərs sillə vurdu.
Xalq şairi Qabilin qələmə
aldığı "Mərsiyə" şəhidlərin
yas məclisində müntəzəm səslənirdi. Analar
öz dərdlərini bu şeirin misraları ilə dilə gətirirdilər:
Öldü gənc,
öldü uşaq, öldü gəlin-qızlarımız;
Ölmədi! Şanlı
şəhid oldu neçə yüzlərimiz,
Bu saat Kərbübəla
düzləridir düzlərimiz;
Necə qan ağlamasın
üzlərimiz-gözlərimiz?!
Gecəni atəş ilə
qırmızı qan eylədilər,
Xalqımı, millətimi
gülləbaran eylədilər!
O gün Bakının
bütün küçələrinə sanki qərənfil
yağışı yağırdı. Azadlıq meydanından
başlamış ta Şəhidlər xiyabanınadək
baş-başa döşənmiş qərənfillər Azərbaycan
xalqının torpağa axıdılmış qanının
izi idi. Hər damla qan isə bizi intiqama, qisasa
çağırırdı. Millətin göz yaşları
qərənfillə qoşa düzülmüşdü o yerlərə.
Dünya özü dəhşətə gəlmişdi bu mənzərədən.
Qatillər yalnız igidlərə, uşaqlara, ağbirçəklərə
deyil, həm də mənəviyyatımıza, nəğmələrimizə,
ovqatımıza güllə atmışdılar. Bizim
bütün ruhumuz eyni simin üstündə köklənmişdi.
Gözlərimizdən eyni dərdin ağırlığı
asılmışdı. İndi fikirləşəndə heyrətə
gəlirəm ki, ruhumuzu, yazıb-yaratmaq eşqimizi, yaşamaq
həvəsimizi o sarsıntıdan necə çıxara
bildik? Mənəvi qürur hər şeyə qalib gəlir.
Bizi əysələr də, sındıra bilmədilər. Azərbaycanın
bütün ziyalı təbəqəsi, mədəniyyət
işçiləri, yazıçı və şairləri
düşmənə qarşı mübarizəyə
qalxmışdı. Düşmən üstünə gedəndə
ağlamazlar. Bəlkə də bu səbəbdən idi ki,
xalq şairi Məmməd Arazın bir şeirinə bəstələnmiş
mahnı ruhumuzu ölməyə qoymurdu:
Bu torpağın son
qurbanı mən olsam,
Öz odumda yanıb külə
tən olsam,
Eldən ötən güllələrlə
dən olsam,
Ata, millət, oğul, deyib
ağlama!
Ağlamağın yeri deyil,
ağlama!
Bu təmkinə
çağırışın, bu göz yaşına son
qoymağa yalvarışın bir məqamı bəlli idi. Qoy
pəncərəni döyən küləklər də
ağlasın, eyvanına qonan quşlar da sızlasın, lap
ürəyində ağlasan da, qoy içində qalsın,
yadlar sənin göz yaşını görməsin.
Çünki Məmməd Araz üzünü millətinə
tutub qətiyyətlə deyirdi:
Əyilməkdir
ağlamağın tərs üzü,
Dərdin dartıb üzməyəni
dərd üzür.
Ağlayanı tez də
tapır dərd-hüzür,
Bəlkə Tanrı belə
yazıb, ağlama!
Səsini boğ, millət
qızı, ağlama!
1990-cı ilin qanlı şənbə
gecəsi, əslində, azadlıq şimşəyə
döndü. Çünki müstəqillik arzusu ilə
yaşayan insanlara bu arzuya çatmaq üçün
ölümlə, qan-qada ilə üzləşmək
lazım gəlmişdi. O şənbə gecəsi Azərbaycanın
qəhrəman oğullarının ruhu da silahsız, əliyalın
ölüm üstünə gedən igidlərlə birgə
idi. Nə istəyirdi bu xalq? Azadlıq! Elə buna görə
də onun sinəsinə güllə sıxdılar.
Oğlunu, qızını tankın altına saldılar. Amma
şəhidlər öz ölümləri ilə sübut
etdilər ki, heç bir qüvvə onları bu müqəddəs
yoldan döndərə bilməz. Onların sinəsindən
axan al qana buludlar kişnədi, göy qan ağladı, vətən
torpağı qara bağladı. Bununla belə, millət təsdiqlədi
ki, azadlıq yolunda ölümə də hazırdır.
Yalın əllərlə tanklar üstünə atılan
cavanların ölümü göstərdi ki, azadlıq bu
millətə halaldır. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə
"Şəhidlər" poemasında yazırdı:
Şəhid rütbəsinə
qalxan cavanlar,
Sinəsi hər zülmə
qalxan cavanlar.
Böyük Nəsiminin, ulu
Babəkin,
Xeyir-duasını aldı o
gecə.
Zamandan irəli sıçrayıb
yəqin,
Tarixdə tarix tək
qaldı o gecə.
Şairlərimizdən Nəbi
Xəzri, Xəlil Rza Ulutürk, Cabir Novruz, Tofiq Mütəllibov,
Şahmar Əkbərzadə, Fikrət Qoca və digərləri
də o ağır günlərin dərdini misra-misra dilə
gətirirdilər. Nüsrət Kəsəmənli
yazırdı: "Bakı qanlı paltarını geyirdi...
Qanlı köynəyinə bürünənlər şəhidlik
zirvəsinə gedirdi". Çünki orada onların ikinci
həyatı var idi.
O gecə Azərbaycanda
başqa bir şərəfli ad da doğuldu. Şəhid
anası. Xalq şairi Fikrət Qoca 20 Yanvarla bağlı bir
xeyli şeir yazıb. Onun "Şəhid anaları"
şeiri kəsb etdiyi mənasına görə daha təsirli
və yaddaqalandır:
Dərd daş atar, ayna
sınar,
Sınar evin sonası da.
Dönər şəhid
anasına,
Dünyaya gələr analar.
Bəli, saçlarına
taleyin ağır qarı yağmış,
boğçasına qəm bağlamış şəhid
anaları övlad bağçasına dərd əkdilər.
Amma dözdülər, özlərini itirmədilər, əyilmədilər,
onların övladları vətən üçün
doğulmuşdu. Təsadüfi deyildi ki, gənc şair
Ülvi Bünyadzadənin ölümündən xeyli əvvəl
yazdığı bir şeiri bu mərd insanların məramı
kimi səslənmişdi:
Həyat üçün
doğulmuşuq,
Vətən
üçün ölməliyik.
Bax, bu ideya, bu istək, bu məqsəd
naminə insanların ürəyində ölüm qorxusu yox
idi. Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı qanlı 20 Yanvar gecəsini
"Ölən qorxumuz" adlandırıb. Şəhidlər,
həqiqətən, heç vaxt ölmürlər. Ona görə
də şair haqlı olaraq yazıb:
Kim deyir yolları
qırıldı qısa,
Onlar əbədidi,
batmayın yasa.
Unuda bilmədiyimiz və ürəyimizə toxtaqlıq gətirən məqamlardan biri də Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin birinci katibi Oljas Süleymenovun Azərbaycanda baş verən hadisələrdən xəbər tutan günün səhəri Bakıda olması idi. O, həmkarları, ziyalılar və gənclərlə görüşərək dərdimizə şərik çıxdı. Yaşadığı mehmanxananın divarlarına sovet əsgərlərinin tuşladığı avtomatları gözləri ilə görərək deyirdi: "Qışdan sonra mütləq bahar gələcək". Dəryalarımız qurumasın. Bir arx buxarlansa, dünya dağılmaz ki?!
O günlərdə Ramiz Quliyevin tarı, Habilin kamanı, Kamil Cəlilovun qaboyu millətin dərdini öz yanıqlı avazında dilə gətirməyə başlamışdı. Hər kəsin ürəyindən bu keçirdi ki, qoy haqqın fəryadı dilə gəlsin. Hər pərdədə təzə güllər bitsin.
Qanlı şənbə gecəsi ilə bağlı poeziyamızda nümunələr çoxdur. Nəsr əsərləri də var. Publisistlərimiz daha fəal olub. Amma təəssüf ki, teatrlarda tamaşaya qoyulacaq uğurlu bir əsərə hələ rast gəlinmir. Müxtəlif rejissorların poetik nümunələr əsasında hazırladığı kompozisiyalar olsa da, bu faciənin dramaturji mətndə əks-sədası və səhnə həlli çox vacibdir. Yəqin ki, gələcəkdə teatrların repertuarında biz bu məsələnin də həll ediləcəyini görəcəyik. Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin "Qafqaz" adlı şeirində oxuyuruq:
Qanlı Yanvar qan içindən yadigardı,
ona - ləkə, bizə - Vətən yadigarı.
O şanlı gün, o
kin-qisas unudulmaz,
Azərbaycan!
Gör nə deyib qoca Qafqaz,
Azərbaycan:
qar nə qədər
çox yağsa da, yaza qalmaz,
Azərbaycan!
Ruzigarın hər
gedişinin sonrasını şairlər daha tez duyurlar. Bəlkə
də buna görədir ki, dərdlərimiz, bizə üz
vermiş faciələr poeziyamızda daha çox dilə gətirilib,
nəinki nəsr əsərlərində. Təki millətin
ruhu ölməsin. O gecə güllə yağışı
altında dünyaya gələn körpələrin
arasında oğlan cocuqları daha çox idi. Vətən
üçün yeni əsgərlər doğulurdu.
Dağları aşıb sönən Günəş səhərlər
yenidən məmləkətimizə boylanırdı...
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.-2009.-20 yanvar.-S.5.