Tarix dərslərində fəal (interaktiv) dərs necə qurulmalıdır?

Dünya təhsil sisteminə inteqrasiya etdiyimiz bir dövrdə yeni təhsil sistemini heç də hər kəs eyni mənalı qəbul etmir. Bu gün təhsilə dövlət səviyyəsində diqqət və qayğının artdığı, təhsil islahatlarının sistemli şəkildə həyata keçirildiyi bir dövrdə hər bir müəllim yeni dərs modellərini tətbiq etməyə borcludur. Tarix fənninin tədrisində yeni dərs metodlarının tətbiqi artıq gündəlik həyatda adi hala çevrilir. Tarix fənni uzaq keçmişimizi, ulu vətənimizin şərəfli tarixini, dünya xalqlarının sivilizasiyaları və mədəniyyət tarixini öyrətməklə yanaşı, şagirdlərin vətənpərvər ruhda tərbiyə olunmasını, geniş dünyagörüşünə malik, müstəqil fikir yürüdə bilən şəxsiyyət yetişdirməyi qarşıya məqsəd qoyur. Bu məqsədə çatmaq üçün tarix dərslərində yeni dərs üsullarını tətbiq etmək müəllimlərdən son dərəcə peşəkarlıq və yaradıcılıq tələb edir. Təbii ki, bu zaman mülki və bəşəri dəyərlərə istinad etmək mühüm tələblərdən biridir. Bu baxımdan bir dərs modelində fəal (interaktiv) təlim metodlarının tətbiqi prosesinə nəzər salaq. Fəal təlim metodu yeni biliyin şagirdlər tərəfindən kəşfi məqsədilə tədqiqatın aparılmasına əsaslanmalıdır.

Mövzu: Qədim Azərbaycan ərazisinə türk xalqlarının axını.

Dərsin məqsədi: Azərbaycan tarixinin mühüm məqamı olan qədim türk tayfalarının Cənubi Qafqaza axını və bu məskunlaşmanın siyasi, mədəni və etnik əhəmiyyətini tədqiq etmək, Azərbaycan xalqının Qafqazda qədim sakinlər olması faktını irəli sürülən fərziyyələrlə təsdiq etmək.

Əşyavi mühit:

1. "Azərbaycan tarixi dərsliyi" (VIII sinif)

2. Kompüter.

3. Elektron audiovizual dərs vəsaiti.

4. Mövzuya aid sənədlər və xəritə.

5. Kağızlar, markerlər.

Dərsin planı:

1. Azərbaycanda oğuz türklərinin məskunlaşması.

2. Xalqımızın təşəkkül prosesində türk tayfalarının rolu.

3. Azərbaycan xalqının Cənubi Qafqazda əsas etnik amilə çevrilməsinin əsas amilləri.

Fəal dərsin quruluşu:

1. Motivasiya: Problemin qoyulması.

2. Tədqiqatın aparılması.

3. İnformasiya mübadiləsi.

4. İnformasiyanın müzakirəsi və tədqiqatı.

5. Yaradıcı tətbiqetmə.

6. Tədqiqatın nəticələri.

7. Qiymətləndirmə və refleksiya (yekunlaşdırma).

I mərhələ - Motivasiya: Problemin qoyulması

Müəllim mövzuya aid bir neçə problemli suallarla şagirdlərə müraciət edərək onları tədqiqatın aparılmasına yönəldir:

- Uşaqlar, Cənubi Qafqaz coğrafi məkanına hansı ərazilər daxildir?

- Sizcə, qədim Azərbaycan ərazisində hansı tayfaların məskunlaşması daha çox əhəmiyyət kəsb edirdi? Skif-kimmer-saklarınmı, hunlarınmı, oğuzlarınmı?

II mərhələ: Tədqiqatın aparılması.

Şagirdlər öz fərziyə və fikirlərini söyləyirlər. Müəllim bütün cavab verən şagirdlərin fikirlərinə tolerantlıqla yanaşaraq kiçik müzakirədən sonra yekun nəticəni elan edir: Qədim Azərbaycan ərazisinə köç etmiş bütün türk mənşəli tayfaların eyni payda rolu olmuşdur. E.ə. VII əsrdən başlamış ilk türk axınları XI əsrdə başa çatmışdır. Türk tayfalarının axını Azərbaycan xalqının təşəkkül tapmasında, sosial - iqtisadi və mədəni həyatının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

III mərhələ: İnformasiya mübadiləsi, İllüstrasiyalarla iş.

Müəllim şagirdləri qruplara bölmək məqsədi ilə eyni sayda 3 həndəsi kağız fiqur paylayır. Hər fiqurun öz qrupu təşkil olunaraq onlara simvolik adlar verilir: "Səlcuqlar"; "Sabirlər"; "Saklar". Sonra hər komandaya müxtəlif illüstrasiyalar verilir və tapşırıq izah olunur:

İllüstrasiyalara diqqətlə baxın və oğuzların həyat tərzi, məşğuliyyətləri, sərvətləri, dini inancları və s. haqda nəyi öyrəndiyinizi izah edin.

Hər qrup verilmiş tapşırığı təqdim edərək öz cavablarını əsaslandırır. Müəllim cavabları dinləyərək ümumiləşdirmə aparır. Yekun nəticə iri kağıza markerlə yazılaraq lövhəyə asılır.

Sxem üzərində iş.

Lövhədə səlcuqlara aid sxem asılır və hər qrupa sxemi doldurmaq tapşırığı verilir:

Hər qrup verilmiş tapşırığın cavabını yapışqanlı kiçik vərəqlərə yazıb lövhədə asılmış sxemə yapışdırır. Təbii ki, bu cavablar müxtəlif olur və müəllim bu tapşırığın düzgün cavablarını sxemə daxil edir. Şagirdlər öz cavablarının düzgün və ya səhv olduğunu analiz edirlər.

IV mərhələ: İnformasiyanın müzakirəsi və tədqiqi:

Kompüterdə "Səlcuqların Azərbaycana yürüşü" mövzusunda elektron audiovizual material nümayiş etdirilir. Bu materiala baxdıqdan sonra müəllim "Əqli hücum" vasitəsilə şagirdlərə bir neçə suallar verir:

- Səlcuq dövləti haqqında nə öyrəndiniz?

- İlk səlcuq dövləti hansı şəraitdə yaranıb?

- Səlcuqların Bizans imperiyasının hərbi qüvvələrini darmadağın etməsinin Azərbaycan üçün əhəmiyyəti nədən ibarət idi?

- Nə üçün Azərbaycan feodalları səlcuq türkləri ilə yaxınlaşmağı üstün tutdular?

- Hansı hadisə ilə səlcuqlar ölkəmizin işğalını başa çatdırdılar?

- Azərbaycanda türk xalqının formalaşması prosesinə türk axınları necə təsir göstərib?

Şagirdlər baxdıqları video material əsasında sualları cavablandırırlar.

V mərhələ: Yaradıcı tətbiqetmə.

Şagirdlərə test tapşırıqları paylanır. Verilmiş vaxt ərzində mövzuya aid testləri yazılı şəkildə cavablandırırlar. Test nümunələri:

1. Qərbə doğru axışmağa başlayan səlcuq türklərinin əsas hücum hədəfi oldu:

A) Xorasan torpaqları

B) Qərbi İran

C) Bizans torpaqları

D) Azərbaycan

E) İraq

2. Səlcuq axınları nəticəsində:

A) Oğuz-türk tayfaları bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada başlıca etnik və siyasi amilə çevrildi.

B) Şərq torpaqlarının səlibçilər tərəfindən tutulması asanlaşdı.

C) Bizans, erməni və gürcü feodallarına qarşı mübarizə daha da çətinləşdi

D) Azərbaycanın qərb torpaqları erməni və gürcü feodallarının əlinə keçdi.

E) Cənubi Qafqaz və Ön Asiya xristian dövlətlərinin təsiri altına düşdü.

VI mərhələ: Tədqiqatın nəticələri.

Bütün tapşırıq və təqdimatlar başa çatdıqdan sonra şagirdlər öz müstəqil fikirlərini ümumiləşdirərək 3-5 dəqiqə vaxt ərzində esse yazırlar. Essenin həcmi bir səhifədən artıq olmamalıdır. Essenin təxmini yoxlanılması:

- Azərbaycan türk xalqlarının məskəni olub.

- Türk xalqlarının Cənubi Qafqazda məskunlaşması, əsas etnik amilə çevrilməsi mütərəqqi hadisə idi.

- Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak edən tayfaların ümumi mədəniyyəti formalaşıb.

- Dərbənd keçidindən Qızılüzən çayına qədər böyük bir ərazidə türk tayfaları yaşayıb, ümumi mədəniyyət formalaşarkən türk - islam amili ön plana keçir.

- Bizans-erməni-gürcü feodallarına qarşı mübarizə daima türk tayfalarını birləşdirib və vahid xalqa çevirib.

VII mərhələ: Qiymətləndirmə.

Fəal (interaktiv) təlimdə müəllim ən çox şagirdin səhvlərini deyil, nailiyyətlərini qiymətləndirir. Belə qiymətləndirməyə şagirdin öz şəxsi keyfiyyətləri də təsir göstərir.

Leyla Hüseynova,

135 saylı məktəbin tarix müəllimi

Bakı təhsili.- 2010.- 19 fevral.- S. 6.