"Novruz fəlsəfəsi"...

Yaz bayramı türk xalqlarının qeyd etdiyi ən qədim bayramlardandır. Bu bayram türk xalqlarının yayıldığı coğrafi areal və bu xalqların mənəvi təsiri olan yerlərlə bağlıdır. Yaz bayramının Azərbaycanda qeyd edilməsinin azı 5-6 min illik tarixi var. Həm də türk xaqları arasında bu bayramın yaz bayramı adlanmasının özü xüsusi anlama malikdir.Çünki bu bayramın sahibi toplum fəlsəfəsini yaradan türklərdir.

Bu bayramın fəlsəfəsinə görə, yazda başlayan "həyat" payızın sonunda başa çatır ki, bu da insanın ana bətnindən həyata gəlişinə qədərki 9 aylıq bir dövrü əhatə edir. Yəni yaz, yay, payız fəsilləri hər biri 3 ay olmaqla 9 ay davam edir. 3 ay qış fəslinə gəlincə, türk düşüncəsi buna Şər kimi baxdı, qışdan yaza çıxmaq isə Xeyirin Şər üzərində qələbəsi sayıldı.

YAZ BAYRAMI: BƏŞƏRİ EHTİVA

Hələ insanların gücü-qüvvəni, xeyiri-şəri ayrı-ayrı hadisə və cisimlərdə axtardığı vaxtda Həqq bəşəri bu yollardan keçirərək özünə tərəf gətirirdi. Amma türkün içində yaranışından tanrıçılıq (allahçılıq) var idi. Həmin tanrıçılıq türkə Yaz bayramı kimi bayramlarüstü bir şənlik yaşatdı. Elə bir bayram ki, bu bayramın rəmzləri Həqq-insan fəlsəfəsinə bağlandı.

Həqq-Təala insanı topraqdan yaratdı, yaz bayramı özü torpağın bayramıdır.

Həqq bəşərə nemətlər verdi, yaz bayarmının süfrəsi həmin nemətlərin nümayişidir.

Həqq-Təala bəşərə müxtəlif səbəbli məşğuliyyət olan oyunlar verdi, yaz oyanları onların göstərisidir. Yəni yaz bayramında elə bir rəmz yoxdur ki, onun fəlsəfi əsası olmasın.

Yaz bayramının kökü torpağa, insan adlı varlığın yaranmasının və yaşamasının ən əsas atributuna bağlıdır.

Yazmaq türk dilində təkcə vərəq üstündə nəyisə yazmaq olmadığı kimi, yazı da təkcə vərəq üstündə yazılmış mətn deyil. Çöl, torpaq mənası daşıyan "yazı" sözü yaz sözünə və ya yaz bayramına bağlıdır. İnsanın yarandığı torpaq yazı olduğu kimi, elə onun üzərində əsl həyat da yazdan başlayır. Yəni yazın gəlişi ilə torpaq üzərində şumlama, arat, ağacların budanması, gübrələnməsi kimi proseslər işə düşür. Yaz torpağın qışdan çıxması və dirilməsi olduğu üçün həyat elə bu fəsildən başlanır. Torpaq üzərində iş və ya yazı üzərində yazılar, yəni şumlamalar başlayır. Bütün türk dünyasının elatlarında, obalarında, uluslarında el şənlikləri başlanır. Türk xaqlarının bu şənlikləri eyni vaxtda başlaya bilməsi üçün dağ zirvələrində tonqallar yandırılar, Köhnə Dünyanın orta çoğrafi zolağında olan türklər bütün qitə boyu şənliklərə başlayardılar. Çünki türk xaqları bu bayrama təkcə yeni il kimi yanaşmadı, həmin bayramın əsl fəlsəfəsini yaratdı və yaşatdı, onu türkün dünyanı dərketməsi biçiminə saldı. Yəni bu bayramın qeyd edilməsindən bu bayramla bağlı bütün xırda təfərrüatlara qədər hər şeyin öz fəlsəfi anlamı var.

YAZ BAYRAMI: ƏBƏDİ XEYİR-ŞƏR DÖYÜŞÜ

Yaz bayramı, yeni ilin ilk günü kimi, ilin 365 və ya 366 gün olmasından asılı olaraq, martın 20-21-nə təsadüf edir və bu bayram Köhnə dünyanın (yəni Asiya qitəsinin) ən qədim bayramı sayıla bilər. Əski türk anlamında yaz bayramının qeyd olunması təkcə ilin dəyişməsi və ya qışdan yaza keçidə bağlı deyil. Bu bayramın tərkibində qədim türk nəsillərinin dünyaya baxışlarının nümunələri də ortadadır.

Türk xalqları qış fəslinə yatmaq və ya ölmək kimi yanaşıblar, hətta yuxunun özünə "kiçik ölüm" deyiblər. Bu mənada torpağın 3 ay qışda bar verməməsinə "ölməsi" baxışı ifadə ediblər.

Əski türk düşüncəsinə "qış dumanı qar gətirir, yaz dumanı bar gətirir" kimi bir anlam hakimdir. Təbiət hadisələrini izləyənlər bilir ki, qış dumanı torpağı bərkidir, qış fəsli ərzində yağan qar tədricən torpağın üzərinə çökərək suya dönür, yaz fəslinin başlanması ilə yaz dumanı yenidən torpağı yumşaldır və həmin qar suyu torpağın canına hopur.

Hətta türk xalqları göydən yağan qarın torpağın canına hopmasına belə bir intimlik ovqatı qatıb. "Atam Göyün göz yaşından Anam Yerin bətni cücərdi" deyimilə bu məsələyə qadın-kişi münasibətləri müstəvisindən yanaşıb.

Həyatın başlanması dirilik və ya fəaliyyətdə olmaqdır. Bu dirilik isə yaza bağlanır. Torpaq yaşamağa və bar verməyə hazırlanır. Hətta yazın özünəməxsus "sevgi küləkləri" var. Bütün hərəkət edən varlıqlar kimi, hərəkət edə bilməyən varlıqlar da sevir. Ağacların tozlanması həmin "sevgi küləkləridir", bu küləklər heç bir fəsildə yox, məhz yaz fəslində əsir.

YAZ BAYRAMI: ƏBƏDİYYƏT

Türk anlamı yazın gəlməsini Xeyirin Şərə qalib gəlməsi kimi dəyərləndirdi. Xeyirin qələbəsi ölmüş həyatı dirildib. Əbədi dirilik fəlsəfəsində öz yeri olan Xıdır Nəbi və ya Xızır Nəbi məsələsi həmin əbədi dirilik anlamıdır. Zaman və dövrdən, rejimlərin zalımlığındın və xoş rəftarlılığından asılı olmadan xeyir mücəssəməsi Xızır-Nəbi dara düşmüş yaxşılara köməyə gəlir.

Xızır-Nəbi əbədi xilaskardır, xeyirxahlığın, imdada çatmağın rəmzidir. Həm də türk düşüncəsindən kənarda Xızır Nəbi fəlsəfəsi yoxdur. Odur ki, türk düşüncəsində yazın əbədi dirilik nişanələri bu peyğəmbərə də bağlanıb və yazın gəlişinə qədərki həftələrdən biri Xızır Nəbi həftəsi adlanır.

Günlərin uzanması, torpaqla bağlı işlərin başlaması, bir sözlə-müsbət nə varsa, hamısı Xeyirin Şər üzərində qələbəsinin nəticəsi sayılır.

YAZ BAYRAMI RƏMZLƏRİNİN İFADƏ ANLAMLARI

Yaz bayramının atributlarından səməni, yumurta, çərşənbələrin qeyd olunması, şam yandırılması, meydan tamaşaları təsadüf deyil, dünyanı dərk formasıdır. Bayramın qışdan yaza keçiddə qeyd olunması torpağın oyanması, məhsul verməyə hazırlanması məcazi mənada torpağın dirilməsi anlamına gəlir.

Səməni diriliyin rəmzi olan yaşıllığı ilə həyatın canlanması və əbədiliyini ifadə edir.

Yumurta Yer kürəsinin özüdür, yəni mövcud dünyamızın mini maketidir. Həm də dünyanın ilkin yaradılışının əsasına dair "yumurta əvvəl olub, yoxsa toyuq" sualının özüdür.

Yazın gəlişinə qədər qeyd edilən dörd çərşənbə insan yaradılışının tərkib hissələrinə aiddir. Əski türk düşüncəsinə görə, insanın yaradılışına hava, od, su, torpaq səbəb olub və nəticədə cisim ortaya çıxıb.

Üstəgəl, bu zahiri dörd varlığın birləşdiyi bədən adlı cismin daxilinə Tanrı ruh adlı əmanət üfürüb. Odur ki, adı çəkilən çərşənbələr də yel (hava), su, od, torpaq çərşənbəsi adlanır.

Bu çərşənbələrin sonuncusu elə sonuncu və ya ilaxır çərşənbədir.

Sonuncu çərşənbə həm də köhnə ilə vidadır. Odur ki, son çərşənbənin süfrə təmtərağı elə yaz bayramı gününün təmtərağı ilə eyni olur.

Bu bayramla Yer kürəsində iki bərabərlikdən biri olan yaz bərabərliyi baş verir, daha sonra isə günlərin uzanması, gecələrin qısalması başlayır. Yeri gəlmişkən, 21 mart dünya astronomlarının bayram günüdür.

Əbədi gecə-gündüz əvəzlənməsinə Xeyir ilə Şər arasında mübarizənin tərkib hissəsi kimi baxan türk xalqlarının təfəkkürünə görə, yazın gəlişi, gündüzlərin uzanması Xeyirin Şərə qalib gəlməsinin təcəssümüdür.

Şamların yandırılması xatirə anlamıdır, dünyasını dəyişən nəsillərə yaşayan nəsillərin ehtiram ifadəsidir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın rayonlarında qəbirlər üzərində şam yandırılması adəti indi də qalır.

Bundan əlavə, şamın həm də nur anlamına gəlməsi kimi bir keyfiyyəti var.

YAZ BAYRAMI: "ÖLÜMÜ" YENƏN BAYRAM

Yaz bayramına türk xalqlarının dünyagörüşünün məcmusu kimi də baxmaq olar.Türk xalqlarının anlamında od hərarət, həyat mənbəyi, qorunma vasitəsi, mənfi olan hər şeyi yandıra bilmək gücü kimi qavranılıb. Od üstündən tullanmaq adəti isə mənfi və pis olan hər şeyin odda yandırılması, köhnə ildə qalması, yeni ilə keçməməsi anlamına gəlir. Ona görə də od yazın gəlişilə torpağın hərarətə gəlməsi, canlanması, yaşaması mənasıdır. Bütün arat yazda başlanır, yazda başlanan torpaq işi yayda yetişərək payızda bar, məhsul adlı nəticəyə dönür.

Qış isə torpağın dincəlişi və ya "ölümü", Şərin qələbəsi, Xeyirin uğursuzluğudur. Türk xalqları küsməyi, dava-dalaşı, incikliyi Şərin əməli sayaraq, yaz bayramındakı barışların özünü belə məhz Xeyirin Şər üzərində qələbəsinin nəticəsi sayırdılar.

Üç qış ayının 40 və 20 gün çəkən böyük və kiçik çillələri çıxdıqdan sonra qalan bir ayı türk düşüncəsi boz ay adlandırıb. Həmin bu boz ay təbiət hadisələri baxımından zəngindir. Məhz bu ayda Xeyirlə Şər döyüşü son mərhələyə daxil olur, çərşənbələr bu ayda qeyd edilir. Hər çərşənbə Xeyirin qələbəyə doğru atdığı bir addımdır. Bu dörd çərşənbənin hər birində Xeyir oda, suya, havaya, torağa hakimliyi Şərin əlindən alır və nəhayət, son olaraq yaz fəsli bu qələbə nəticəsində bütün insanlara canlanmaq, işləmək, zəhmət çəkmək kimi fəaliyyət haqqını qaytarır.

YAZ BAYRAMI: YASAQLARDAN AZADLIĞA

Yaz bayramı türkün tanrıçı düşüncəsinin, dünyanı dərk fəlsəfəsinin nümunəsidir. Bu bayram türk xalqlarının həyatında mühüm yerə malikdir və el şənlikləri kimi qeyd edilmək hüququnu özündə saxlayır. Hətta Azərbaycanda İslamın yayılması, sərt dini baxışlar belə bu bayramı sıradan çıxara bilmədi.

Əksinə, İslam bu bayrama bəzi çalarlar qatmaqla özününkü etmək istədi. Sovet rejiminin hakim kəsildiyi 70 il ərzində bu bayramın el şənklikləri səviyyəsində qeyd olunmasına yasaq qoyuldu, sovet dönəminə aid yalnız 1966-67-ci illərdə bu el bayramı bütün əzəmətilə qeyd olundu və bu bayramın həmin dönəmdə ən yüksək səviyyədə qeyd edilməsi bir tərəfdən rəhmətlik Şıx-Əli Qurbanovun şəxsi təşəbbüsünün, digər tərəfdən xalqın əcdad bayramına sədaqətinin danılmaz nəticəsidir.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra bu bayram yenə bütün əzəmətilə özünü nümayiş etdirdi.

Türkiyənin son illərə kimi kürd məsələsinə görə "bu bayramı kürdlər keçirir" deyə yaz bayramından imtina etməsi bu bayramdakı "türklük silsiləsi"ni qırmışdı. Şükr ki, qardaş Türkiyə bu bayrama sahibliyini qaytarır və əski çağlardakı kimi türk dünyası bu bayramı boya-boy qeyd edir.

Xalqların tarixi dinlərin tarixindən qədimdir, xalqlara məxsus adətlər dini qaydalarla çulğalaşa və ya çulğalaşmaya bilər. Çünki hər bir xalq, dinin əməl atributları istisna olmaqla, düşüncə, təfəkkür tələb edən hissələrini öz milli süzgəcindən keçirir və onu özünəməxsus şəkildə qəbul edir. Bu mənada yaz bayramı türk milli təfəkkürünün məhsuludur, hətta İslam dinini qəbul etməsi onun bu bayramı əziz tutmasına mane olmadı.

YAZ BAYRAMI: TÜRK XANIMLARININ ƏBƏDİ OCAQ DÜŞÜNCƏSİ

Yazla bağlı türk xanımlarının öz düşüncələri var idi. Öncə ev-eşik, həyət-baca təmiz olmalı idi, çünki səliqə-sahman təkcə evin rahatlığı deyildi, həm də bu evin xanımı, qızı-gəlini barədə yaranacaq təsəvvür idi. Bayrama qədər xanımların "yaz təmizliyi" başlardı. Evlərin divarları suvaqlanır, qapı-pəncərə yuyulur, yorğan-döşək, xalça-kilim, palaz -paltar günə verilir, yuyulur və yeni ilə təmiz vəziyyətdə keçirdi. Bu təmizliyin özünü yaz bayarmının atributu da saymaq olar. Hökmən evə və ailə üzvlərinə yeni bir şey alınmalı idi. Əski çağlarda bu, xanımların yundan toxuduğu corablar, köynəklər, arxalıqlar, xalçalar idi.

Bundan əlavə, su çərşənbəsində su üstünə getmək, axır çərşənbədə qulaq falına çıxmaq, su dolu fincanda bəxtə "baxmaq", ərə getməmiş qızların bir qoluna ağ, digər qoluna qara bağlamaqla axar su üstünə gedərək su üzərindən atılmaları və son çərşənbədə səhərə qədər oturaraq "çillə" çıxarmaları kimi adətlər vardı. Bu adətlərin hər biri uzun tarixi dövləri keçib gələn və min illərin sınaqlarından çıxan əməllər toplumu idi.

Bu bayramda bəd danışmaq, acıqlı söz demək, qəlbə dəymək yasaq əməllər sırasındadır. Məhz qız-gəlinin qulaq falına çıxması adətinə görə böyüklər, xüsusilə həmin günlərdə hər hansı bədniyyətli söz deməyi, nifrin-qarğış etməyi, dava-dalaş salmağı ədəbdən bilməzdilər.

Məqalə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun jurnalistlər üçün müsabiqəsinə təqdim edilir

Tofiq Türkel

Bakı xəbər.- 2010.- 26-28 fevral.- S. 12.