Məun surəsi və onun təfsiri

Anlamı

1. Dini yalan hesab edəni gördünmü? 2. O elə adamdır ki, yetimi itələyib qovar. 3. Və (xalqı) yoxsulu yedirtməyə rəğbətləndirməz. 4. Vay halına o namaz qılanların ki, 5. Onlar öz namazlarından qafildirlər. 6. Onlar (namazlarında) riyakarlıq edər. 7. Və (xalqa) zəkat verməyi qadağan edərlər.

Surə yeddi ayədən ibarətdir. Klassik müfəssirlərin bəziləri hesab ediblər ki, surə Məkkədə nazil olub. Digərlərinə görə ilk 3 ayə Məkkədə, qalanları isə Mədinədə nazil edilib. Surəni təfsir edən Mədudi yazıb: "Bizə görə surənin içində onun Mədinədə nazil olmasına dair bir işarə var. Buna səbəb həm bəzi namaz qılanların səhlənkarlığı və həm də namazlarından qafil olanlar üçün ayədə "vay halına" deyilməsidir.

Çünki Mədinədə İslam dini və müsəlmanlar o qədər güclü idi ki, orada yaşayanların bəziləri mənfətləri üçün müsəlman görüntüsü yaradırdılar. Məkkədə isə vəziyyət belə deyildi. Orada heç bir şəxs süni, camaata göstərmək üçün namaz qılmağa ehtiyac duymurdu. Məkkə dövründə hətta iman əhli üçün namaz qılmaq çox çətin idi. O dövrdə İslamı qəbul edənlər namazlarını gizli qılardılar".

Çağdaş təfsirçilərin əksəriyyətinə görə, bir-birini izah edən və bir-birilə ayrılmaz yeddi kəlamdan ibarət olan bu surənin ayələri müxtəlif vaxtlarda nazil edilə bilməz.

"Məun" yardımlaşma mənasını verir. Quranın ruscaya ən mükəmməl tərcüməçisi İ.Kraçkovskiyə görə, "məun-avadanlıq, qazanc və sədəqədir". Surədə dinə və görülən işlərin axirətdə qarşılığının veriləcəyinə inamın əsas olduğu və cəmiyyətdə qarşılıqlı yardımlaşmanın vacibliyi vurğulanıb. Surə əsasən iki növ insandan bəhs edir: a) Allahın nemətini inkar edən nankorlar; hesab, cəza və mükafatın verilməsinə inanmayanlar: b) Gördüyü işlərdə Allah rizasının fərqinə varmayan, ibadətini camaata göstərmək üçün edən münafiqlər.

Surənin təfsiri

"1. Dini yalan hesab edəni gördünmü?" Xitab ilk öncə Həz.Peyğəmbərədir. Quran üslubuna görə isə, xitab həm də mükəlləf olan hər müsəlmana ünvanlanıb. "Gördünmü?" sualının mənası gözlə görməkdir. Çünki sonrakı ayələrdə bəyan edilən şeylər, görən gözü olan hər bir kəsin görə biləcəyi şeylərdir. Lakin sualın anlamı "anladınmı, bildinmi, düşündünmü?"-də ola bilər.

Məs., "baxın" "bir az düşünün" sözləri kimi. Ayədəki sözü bu mənada qəbul etsək kəlam belə olar: "Bilirsənmi din gününü yalan hesab edən kimlərdir?"; "Heç bilirsən ki, din gününü yalan sayan kimlərdir?".

Nazil olma səbəb

Rəvayətə görə, Peyğəmbər(ə)-nin ən qatı düşmənlərindən biri Əbu Cəhil bir yetimin vəsisi idi. Bir gün yetim Əbu Cəhildə saxlanılan malından bir şey istədi. Əbu Cəhil onunla pis davranıb və istədiyini də verməyib. Qureyş qəbiləsinin rəhbərləri yetimi ələ salaraq deyiblər: "Get Məhəmməd də sənə şəfaət etsin". Yetim onların məqsədini bilmədiyi üçün Həz.Peyğəmbərə müraciət edir ki, ona yardımçı olsun.

Həz.Məhəmməd heç bir xahişi rədd etmədiyi üçün yetimlə birlikdə Əbu Cəhlin yanına gedib. Naəlac qalan Əbu Cəhl yetimin malını verir. Qureyşlilər isə Əbu Cəhlə hirslənərək: "Sən də sapdın, dinindən çıxıb Məhəmmədin dininə qəbul etdin" deyib. Əbu Cəhl cavab verir: "Xeyr, çaşmadım.Lakin onun sağında və solunda silahlı əsgər gördüm, verməsəydim onlar məni döyəcəkdilər.

Peyğəmbər(ə)-nin əmisi oğlu İbn Abbasdan gələn rəvayətə görə ayə həm xəsis,həm də riyakar bir münafiq bərədə nazil olub. Ayənin nazil olma səbəbi bu hadisələrin birilə bağlı olsa da, fəqət ayə həmin rəvayətlərdəki adamlara və onlara bənzəyənlərə şamil olunur.

Ayədəki "din" sözü Quran istilahında axirətdə əməllərin qarşılığı olaraq və eyni zamanda İslam dini mənasını da ehtiva edir. Müfəssirlərə görə, "Haqq, hesab günü" mənanı daha yaxşı açır. Yetimi incidən, onun malını verməyən kəs, sözsüz ki, axirətə də inanmayır.

"2. O elə adamdır ki, yetimi itələyib qovar". Yəni gördün ki, yetimi qovub onun haqqını yeyirlər, bil ki, o adamlar Allahın haqq-hesab gününə də laqeyddirlər. Görməmisənsə, bil! Ayə bəlaların atla gəlib, piyada getdiyi müasir dövr üçün xüsusi önəm daşıyır.

"3. Və yoxsulu yedirtməyə rəğbətləndirməz". Yəni yetimə, yoxsula nə özü əl tutar, nə də başqasına imkan verməz. Əslində bu yardım verənin hədiyyəsi, bəxşişi yox, yetimin onun üzərində vacib olan haqqıdır. Zira Rəbbimiz buyurub: "(onların) Mallarında da dilənçinin və (abrına qısılıb dilənməyən) yoxsulun haqqı (payı) vardır" (Zəriyət,19). Ayədən göründüyü kimi, bu iş, verənin məxsusi işi deyil, onun Allah qarşısında borcu, öhdəliyidir.

Cəmiyyət halında yaşamağa layiq görülmüş insanların bir qismi Allahın onlara verdiyi maddi-mənəvi dəyərəri başqaları ilə bölüşdürmək əvəzinə, onları bu haqdan məhrum etməklə axirətin ən pis sakinlərinə çevrilirlər.

Bu mərhəmətsizlik dinsizlər üçün adi bir hala çevrilə də bilər. Lakin özünü dindar hesab edib yoxsula,yetimə, bir sözlə kasıb olan təbəqəyə əl tutmayan xəsis bir insan üçün belə hərəkət axirət sərmayəsinin itirilməsi deməkdir. Əslində belələrinin namazları da qüsurlu olar.Həmin səbəbdən Rəbbimiz buyurur:

"4.Vay halına o namaz qılanların ki". Yəni yazıqlar olsun o namaz qılanların halına. Və ya"Vay halına o kəslərin ki, onlar Cəhənnəmin qan və irinli Vəyl deyilən dərəsinə atılacaqlar."

5."Onlar namazlarından qafildirlər". Yəni qıldıqları namazın dəyərini bilməz, namaza girərkən ehtiram göstərməzlər, ona hörmətlə yanaşmazlar.

Diqqət əşayən o cəhətdir ki, ayədə "onlar namazlarından səhv etmişlər, yanılmışlar"deyilib, "namazlarında səhv etmişlər" yox. Çünki bəzən namaz içində səhv etmək, yanılmaq xoşa gələn olmasa da, istisna deyil.

Həmin səbəbdən səhabədən bir nəfər deyib: Həmd olsun Allaha ki, O, "namazlarında yanılanlar" deməyib, "namazlarından yanılmışlar" buyurub.

Qeyd edək ki, namazdan yanılmanın mənasını da klassik təfsirçilər müxtəlif tərzdə açıqlayıblar. Məs., namazda qəflətə düşüb onu dəyəri qədər ciddi vəzifə hesab etməmək; namazın tam qılınıb-qılınmamasının fərqinə varmamaq; namazın vaxtının keçib-keçmədiyinə fikir verməmək; namazı tərk etməkdən əndişə duymamaq; Allah üçün xalis niyyətlə qılmamaq; özünü camaata göstərmək üçün və nəhayət əyləncə üçün namaz qılmaq.

Mövzunu şərh edən ibn Cərir səhabə əbu Vəqqasa istinadən yazıb: "Peyğəmbər(ə)-dən soruşdum: "Onlar namazlarından qafildirlər" kəlamı ilə Rəbbimiz kimi nəzərdə tutub". Həz.Peyğəmbər buyurdu: "Onlar namazı gecikdirənlərdir" (Beyhaki). Digər səhabəyə istinadən Suyuti yazıb: "Bu ayə nazil olduğu zaman Rəsululləh(ə) buyurdu: "Allahu Əkbər, bu sizin üçün bütün dünya qədər baxış verilməkdən də xeyirlidir. Onlar o kəslərdir ki, namaz qılarsa namazın xeyri olmağını düşünməz, namazın tərkindən Allahdan qorxmazlar"

Burada diqqəti cəlb edən odur ki, namaz vaxtı qeyri-ixtiyari düşüncələrə dalmaq başqa, namaza etinasız yanaşmaq, namaz vaxtı bilərəkdən başqa şeylər haqqında düşünmək tamam başqa şeydir. Birinci hal, insanın özünü səfərbər edə bilməməsindən, yəni iradəsi xaricində olan haldır. Bu zaman mömin yenidən diqqətini namaza yönəldir. İkinci halda isə həmin şəxsin Allahı zikr etmə, Ona yaxınlaşması üçün niyyəti yoxdur. Belələri namazın fərz olunduğuna şübhə edər. Hansı düşüncə ilə namaza başlayarsa, o fikirlə də namazı yekunlaşdırarlar.

6."Onlar (namazlarında) riyakarlıq edər". Yəni nə etsələr Xaliq üçün yox, xalq üçün edərlər; özlərini namaz qılan mömin kimi göstərərlər. Müfəssirlərin bir qismi bu ayənin münafiqlər, digəri isə Məkkəli kafirlər üçün nazil olduğunu deyiblər. Bu təfsirlərə görə, müşriklərin də namaz qıldıqları bildirilib.

Əlbəttə, onlar namazı tərtibata görə yox, gəlişigözəl, öz istəklərinə uyğun qılarlar. "Onların Beytulləhin (Kəbənin) yanındakı namazı fit verib əl çalmaqdan başqa bir şey deyildir. (Ey müşriklər!) Etdiyiniz küfrə görə indi dadın əzabı!" (Ənfəl, 35) ayəsi isə onların fit verib, əl çala-çala namaz qıldıqlarına, yəni namazı bir əyləncə halına gətirdiklərinə işarə edir.

Qeyd edək ki, namaz, oruc, zəkat, həcc kimi ibadətlər İslamdan qabaqkı dinlərdə də olub.

Bunu Həzrəti İsanın körpə ikən dediyi: "O (Allah), harada oluramsa olum, məni mübarək etdi və mənə diri olduqca namaz qılıb zəkat verməyi tövsiyə buyurdu" (Məryəm, 31) kəlamı sübut edir. Digər ayədə isə buyurulur: "(Ya Rəsulum!) Kitabda (Quranda) İsmaili də yada sal! O öz vədinə sadiq bir elçi, bir peyğəmbər idi. O öz ümmətinə namaz qılmağı, zəkat verməyi əmr edirdi" (Məryəm, 55)

7."Və zəkat verməyə qadağan edərlər". Təfsirlərə görə ayədəki "zəkat"(orijinalda məun) sözü ümumi termin olub, zəkata, ehsana, az-çox mənfəəti olan hər hansı şeyə, qohum-qonşu arasında borc olaraq verilib-alınan qab-qacağa, tez-tez işlənən məişət əşyalarına verilən addır.

Bunlar elə adamlardır ki, qohum-qonşuya, ehtiyacı olana qaytarmaq şərtilə heç qab-qacaq da verməzlər. Belələri o qədər xəsis və o qədər dünya malına vurulublar ki, mallarını təmizə çıxartmaq üçün heç zəkat da verməzlər. Belələri dünya malını axirətdən üstün tutanlardır. "O kəslər ki, dünyanı axirətdən üstün tuturlar, onlar haqq yoldan azanlardır". (İbrahim 3).

Onlar öz mövqelərini sarsıtmamaq üçün başqalarına da tövsiyə edərlər ki, heç kimə yardım etməsinlər. Ayə həm də o kəslərə şamil edilir ki, namaz qılırlar, fəqət zəkat vermirlər. Halbuki, Quranda imandan sonra saleh əməl əsas olmaqla namaz və zəkat birlikdə zikr olunur. Onlar dünya malını axirətdən üstün tutduqları üçün haqq yoldan azanlardır

İnsanı pis işlərdən çəkindirən, yaxşı işlərə sövq edən, kimsəsizlərə və yoxsullara köməyin vacib olduğunu bildirən hiss, Axirət duyğusudur. Axirət inancı olmayan kəslər özündən başqa heç kimi düşünməzlər. Onlar ictimai yükdən imtina edən kəslərdir.

Həmin səbəbdən Məun surəsində axirətə inanmayan və namazı da riyakarlıqla qılan, ibadətin ruhuna önəm verməyən insanların cəmiyyət üçün bir bəla olduğu vurğulanır. Buradan aydın olur ki, Axirət düşüncəsi ilə, yaşayan adam yetimə acar, yoxsula əl tutar, namazını ixləs, təfəkkür və hüzünlə qılar, kimin qəbulunda olduğunu dərk edər.

Beləliklə, yeddi ayədən ibarət Məun surəsinin təfsiri göstərir ki, İslamda ən mühüm olanı iman ilə saleh əməlin vəhdətidir. Bu vəhdətə malik olan şəxslər fani dünyada Xaliq və xalqın sevimlisi, axirətdə isə Allahın səkkiz təbəqəli Cənnətinin sakini şərəfinə layiq bilinənlərdir. O ki qaldı özünü mömin kimi qələmə verib, xalq üçün namaz qılanlara, Allah hər şeyi daha yaxşı ayırd edəndir!

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.- 2010.- 11 may.- S. 12.