İslamda yas mərasimləri və əyintilər

Əyintilər nədən qaynaqlanır? Kimdir günahkar?

Qloballaşan dünyamızda milli-mənəvi və dini dəyərlərin qorunması bu gün ən aktual problemlərdən biri, bəlkə də birincisidir. Belə taleyüklü məsələdə gözləmə mövqeyi tutmaq öz ayağınla uçuruma doğru getmək, sabaha, gələcəyə qəsd etmək deməkdir.

Xüsusilə, dini dəyərlərimizdə zaman-zaman baş verən və bizim laqeydliyimiz ucbatından sezmədiyimiz ən xırda əyintilər belə, ağacı qurd içindən yeyən kimi, gizli-gizli "öz işini görür", səmavi dinlər sırasında ən möhtəşəm və humanist din olan İslamın bel sütununu zədələyir. Tanrının bizə bəxş etdiyi bu gözəl dinə - İslamın və onun bəşəri dəyərlərinə barmaqarası baxmaq ən böyük günah deyilmi?! Günahı görə-görə göz yummaq, yaxud ona qəsdən rəvac vermək, həmin dəyərləri maddi təmannaya, nəfsə qurban vermək, sadəcə, cinayətdir. Bugünkü dini mərasimlərdə (yas mərasimləri də daxil olmaqla) yol verdiyimiz əyintilər şübhəsiz bir günün, beş günün işi deyil, illərin yüküdür. Biz bu yükü çiynimizdən ata bilməsək, o qədər ağırlaşacaq, elə qarşısıalınmaz fəsadlara gətirib çıxaracaq ki, diz üstə çökmək məcburiyyətində qalacağıq. Bəs bu əyintilər hardan və nədən qaynaqlanır? Bu suala cavab kimi "gördüklərimi" və "eşitdiklərimi" oxucalarla bölüşmək istərdim.

İsam əfəndi İslami qayda-qanunların təminatçısı idi

Doğulduğum Şamaxı rayonunun dağlıq ərazisində yerləşən Hasılı və Əhmədli obalarından ibarət Kürdəmir kəndində nə məscid vardı, nə molla. Hər halda biz 50-60-cı illərin uşaqları belə görmüşdük. O zaman hələ sovet hakimiyyətinin nəfsinin "tox" vaxtı idi. Uşaq yaddaşı möhkəm olur.

Kənddə yas mərasimlərini, orucluq və qurban bayramlarını yola vermək üçün kəndimizdən 25-30 kilometr aralıda-Pirqulu rəsədxanasına gedən yolun yaxınlığında yerləşən Avaxıl kəndindən İsam əfəndini gətirərdilər. Arıq, ortaboylu, ortayaşlı, nurani çöhrəsi olan bu adam rayonun əksər dağ kəndləri sakinlərinin sitayiş etdiyi Hacı Seyyid ocağının nümayəndəsi idi. Kəndimizə gələndə böyüklü-kiçikli hamı onun əlindən, ətəyindən öpərdi. O da yaşlılarla hal-əhval tutar, uşaqların başını sığallayardı. O, kəndə öz atında gələrdi. Bir evdə hüzür düşəndə mərhum həyətdə, xalça, gəvə və sumaq çeşnili, yun palazla tutulmuş "yuvat" yerində, əsasən səriştəsi olan qan qohumları tərəfindən, mollanın nəzarəti altında yuyulub kəfənlənərdi. Ölünü "yad göz" görməməli idi. Sonra tabut çiyinlərdə, yaxınlıqdakı Şeyx Səid kənd qəbiristanlığına aparılırdı. Dəfndə yalnız kişilər iştirak edirdi. Qəbir səriştəli kənd adamları tərəfindən qazılardı. Üzü qibləyə namaz qılınır, sonra meyit daşla hörülmüş "əlhədə" qoyular, üstü tava daşlarla örtülür və torpaq tökülürdü. Hamı çalışırdı ki, mərhuma son borc kimi qəbirə bir ovuc torpaq ata bilsin. Həmin gün, dəfndən sonra "süfrə" verilirdi. ("Süfrə" Şirvan mahalında dəfn günü verilən ehsana deyirlər). Bu işdə böyüklü - kiçikli bütün kənd iştirak edirdi-odun doğrayan kim, su daşıyan kim, xörək hazırlayan kim, sac asıb yuxa bişirən kim, bir sözlə, heç kəs kənarda qalmırdı. "Yasin" surəsi oxunandan sonra süfrəyə kasada iki iri dolma, bir kartof, bir iri tikə ət verilər, göy-göyərti qoyulardı. Ehsan yeməyi başa çatandan sonra dua oxunar, əvvəlcə süfrədən çörək götürülərdi. Süfrə yığışar, gedənlər başsağlığı verib gedər, qalmaq istəyənlər qalar, mollanın dini söhbətlərinə qulaq asardılar. Şübhəsiz, İsam əfəndinin vaxtında məclisdə milçək uçsaydı səsi eşidilərdi. Bu minvalla mərhumun "üçü", "yeddisi", və "qırxı" verilərdi. "Üç" günü halvanı nəzərə almasaq, hamısında eyni menyu təkrar olardı. 70-ci illərin əvvəlində, İsam əfəndi vəfat edəndən sonra ildönümü də dəbə düşdü, bu azmış kimi, cümə axşamları da peyda oldu. Cümə axşamları əsas mərasim günlərindən o qədər də fərqlənmirdi. Artıq bu illərdə ehsan süfrəsi "simasını" dəyişdi. Ət xörəyi, qaralı aşla yanaşı, mövsümə uyğun olmayan, əcnəbi ölkələrdən gətirilən meyvələr, o cümlədən xurma süfrənin əsas menyusuna daxil oldu. Üzdəniraq bəzi mollalar İran xurmasını cani-dildən təbliğ edə-edə onun yerini möhkəmlətdilər. Güya xurma olmasa ehsanın "qəbul" məsələsində problem yaranar. Beləliklə, Allahla "gizlənpaç" oynayan, Qasım Bəy Zakir demişkən, "batində lum-lum udub, zahirdə başqa söz deyən" çalmalı siyasətçilər sovetin tikanlı çəpərini hələ ki, "xurma şirinliyi" ilə keçməyə çalışırdılar. Onlar əsrlər boyu Azərbaycanı zəhərli ideyalarının hədəfinə çevirməkdən usanmamışlar. Azərbaycana "qardaşlıq dini-imanı" ixrac etmək üçün min oyundan çıxan bu ölkə 90-cı illərdə "bakkuş" qutularında Ermənistana müxtəlif çaplı patronları (gilizləri) ərməğan aparırdı. Tökülən qanımızda həmin patronlardan çıxan güllələrin də payı var. Bu rəzaləti unutmağa bizim mənəvi haqqımız yoxdur. Bu sözləri gəlişigözəl olsun deyə xatırlamıram. Bu gün yas mərasimlərimizdə də bu barmaq oynamaqdadır.

"Görəcəyimiz vaxt imiş..."

Bu sözləri dindar atamdan eşitmişəm. O bu dünyanın faniliyinə, o biri dünyanın varlığına elə sidq-ürəkdən inanırdı ki, "kommunist" şinelindən çıxan biz övladları təəccübləndirirdi. Əslində, özümüzdən asılı olmayaraq, haqq-ədaləti, düzlüyü ondan əxz eləmişdik. O, İsam əfəndiyə az qalapeyğəmbər kimi baxırdı. Aşdım-daşdım ehsan mərasimləri onu əsəbiləşdirirdi: "İsam əfəndi deyirdi ki, ehsanın mərhuma heç bir xeyri yoxdur, yalnız onun ruhuna dua etmək vacibdir". Əfəndinin sağlığında beş-altı namaz qılıb, oruc tutan vardısa, əfəndinin vəfatından sonra son nəfəsinədək oruc-namazını keçirməyən, özgə təamı yeməyən yeganə adam mənim atam oldu. Kəndçilərim buna şahiddir.

Atam deyirdi ki, 50-ci illərə qədər yas düşən evdə ehsan verməzdilər ki, ev sahibinin əli-üzü qanlıdır, hüzn içindədir. Ehsanı yaxın qohumların birinin evində verirdilər. "Süfrə" günü pendir, çörək, çay, "üç"də isə halva qoyulardı. "Yeddi" yox idi. "Qırx"da imkanı olan özü xərc çəkər, olmayana əl tutardılar. Atamın dediyinə görə, 30-cu illərə qədər kəndimizdə yas mərasimlərini bizim təbəhdən olan qohumumuz molla İsrafil əfəndi idarə edirmiş. Atam onu da vurğulayırdı ki, "Əlhədi" daşdan hörmək olmaz. Qəbir daşına çəkic vurulmamalıdır. İnsan torpağa qarışmalı, qəbir itməlidir. Onun vəsiyyətinə əməl etdik - "əlhədi" torpaqdan qazdırdıq - 1991-ci ildə.

Ağıllısı Gülüm olanın, başına külüm olar

Bu zərb-məsəldə böyük həqiqət var. Yas mərasimlərini idarə edən mollanın savadlı, qabiliyyətli, natiq olması vacib şərtlərdəndir. Yas mərasimləri əvvəlcədən məxsusi təşkil olunmuş məqsədli yığıncaq deyil ki, dəvət olunanların kimliyini biləsən. Yasa cəmiyyətin ağıllısı, savadlısı, cahili və s. zümrələrini təmsil edən nümayəndələr gəlir. Molla ağzından çıxan sözə diqqət etməli, dediyinə inandırmağı bacarmalıdır. Din tarixini bilməyən, hədisləri saf-çürük etməyə qabiliyyəti çatmayan, kənar təsirlərə uyub ağlına gələni danışan mollanın sözünün kəsərindən söhbət gedə bilməz. Belə anormal hadisələrin çox şahidi olmuşam.

Yas mərasimlərində israfçılığın, yeni-yeni qondarma adətlərin yaranması onları maraqlandırmır, əslində işlərinə yarayır. Məsələn, mərhumun 52-si günü. Bəli, 9 məclisin üstünə biri də gəldi. Qırxdan sonra 52-si gün qeyd olunur. Yenə qohum-əqraba, yenə tanış-biliş ehsan süfrəsinə yığışır. Hansı molla etiraz edib ki, İslamda belə şey yoxdur? Bu xristianlardan gəlmədir. Bizim nəyimizə lazımdır? Deməzlər, çünki məclisə havayı gəlmirlər. Özü də qiymət oxuyurlar. İslam qanunlarına görə bu yasaqdır. Kim deyər ki, molla gəlib atası üçün təmənnasız Quran xətm eləsin? Molla da insandır, o da yaşamalıdır. Lakin sui-istifadə edib, yas sahibini küncə qısnamaq hansı dinə, hansı məzhəbə sığar?! İndi az qala "ara xəlvət, tülkü bəy" prinsipi hökm sürür. İslam Universitetində təhsil alanların bir çoxu təkcə "Yasin" surəsini əzbərləyən, yaxud kiril, həmçinin latın qrafikası ilə buraxılan kitabçalardın surələri oxuyanlardan fərqlənmir: nitq yox, təbliğ qabiliyyəti yox, meydan qalıb özündən mollalara.

Bu yaxınlarda bir qohumun yas mərasimində belə bir mənzərənin şahidi oldum. Çox ağır məclis idi, molla da başında təsək cavan adam. Süfrədə nə desən vardı, şadlıq saraylarındakı kimi masada barmaq basmağa yer yox idi. Məclis boyu "Amin", "Fatihə", "filankəslərin ərvahına bir salavat çevirək" deyən mollanın səsi hərdənbir eşidilirdi. Camaat da yemək-içməyində, sözündə-söhbətində. Məclis yasdan çox, çadıra toplanmış turist əhval-ruhiyyəsində idi. Vay o gündən ki, mərhum yaşlı, qoca ola, toydan seçilməz. Yas yasdır nə cavan, nə qoca? Bu da bizim ən kəsir cəhətimiz. Digər dinlərin heç bir nümayəndəsi belə hərəkət etmir. Kim istəsə, maraqlansın və görsün ki, onlar belə mərasimlərdə necə hüzrlü görünürlər. Qeyd etdiyim kimi, iki-üç surəni əzbərləyib adam arasına çıxan, "Mən mollayam" deyənlər üçün münbit şərait var. İndi bir çox bölgələrdə yasda pul yığmaq adəti var. Həmin bölgələrin şəhərlərdə, o cümlədən paytaxtda məskunlaşan sakinləri bu adəti şəhərdə də davam etdirir. Bir cəhətdən bu yaxşıdır, yas sahibinə köməkdir. Digər tərəfdən, elə də ürəkaçan deyil. Şəhər məclislərindəki israfçılıq ağlagəlməz rəqəmlərlə ölçülür ki, bu adətin də bir yaxşılığı qalmır. Stolun arxasına keçər - keçməz çoxları süfrəyə göz gəzdirib, bir-birinin üzünə baxır: üzlərdə açıq-aşkar ya məmununluq, ya da təəssüf hissi görünür. Çadırdan restorandan çıxan kimi çıxırlar. Elə bil ödədikləri pulun əvəzinə ofisant onları aldadıb-yeyib-içməkdən narazı qalıblar. Bir-birinə: "Necə idi?" "Əşşi, belə də, zəif" deyənləri də görmüşəm. Yas mərasimlərində əyintilərin yaranma səbəblərindən biri də, cüzi sayda maraqlananları nəzərə almasaq, əksəriyyətin "Qurani-Kərim"dən xəbərsiz olmasıdır.

Ən vacib məsələ: müqəddəs kitabımız "Qurani-Kərimin hər bir evdə stolüstü kitaba çevrilməməsi belə əyintilərə rəvac vermirmi? Bu məsələyə birbaşa cavabdeh olan Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin başbilənləri görəsən nə fikirləşir? Bəlkə idarənin maddi imkanı yoxdur?! Azərbaycanda nə qədər müqəddəs ocaqlar, ziyarətgahlar, məscidlər var, əksəriyyətinin də qapısında neçə-neçə nəzir qutusu, yanında da bığıburma nəzarətçilər. Onlar da gələnlərin üzünə elə acgözlüklə baxırlar ki, adam xəcalət çəkir, elə bil ziyarətə yox, tamaşaya baxmağa gəlmisən, hökmən pul verməlisən. Qutular da dolub-boşalır. Bu vəsait hara gedir? Hələ indiyədək bu suala yerli-yataqlı cavab verən olmayıb. Xalqın verdiyi nəzir-niyazın hesabına "Quran"ı kütləvi tirajla nəşr edib xalqın özünə paylamaq savab deyilmi? Şahidi olduğum bir mənzərə: 2003-cü ildə Azər TAc-da işlədiyim vaxt soyuq fevral ayında əlində bir neçə kitab olan kəs məni saxladı, "Krişna" kitabını uzatdı "xahiş edirəm alın, dedi: - pulsuzdur". Üzünə baxdım - soyuqdan gömgöy göyərmişdi. Aldım. Yəqin çoxları görüb. Qalın, gözoxşayan illüstrasiyalarla bəzədilmiş, nəfis tərtibatlı bu kitab bütpərəstliyin yeni qolunun təbliği məqsədilə nəşr edilib və Azərbaycanın paytaxtında pulsuz paylanır. "Qurani-Kərim" isə pulla satılır. Buna nə ad qoymaq olar? Şəxsən mən ad tapa bilmirəm. Dini kitablar, xüsusilə hədislərin əksəriyyəti İran alimləri tərəfindən "quraşdırılıb". İslamda sünni-şiə təriqətləri arasında daim əsassız təfriqə salan bu "çalmalılar deyilmi? Çadır düşərgəsində öz didərginliyinə yas tutan qaçqınlara yardım adıyla bir ovuc düyü paylayıb, o saat ayrıca bir çadırda mədrəsə açanların məqsədi nədir görəsən?! Sonra da baş sındırırıq ki, bu əyintilər hardan qaynaqlanır. Məsələ ondadır ki, hər hansı ərzaqdan, yaxud meyvə-tərəvəzdən zəhərlənənləri sağaltmaq elə də çətin problem deyil. Vay o gündən ki, beyinlər zəhərlənsin.

Qəbiristanlıq, yoxsa "ölülər" şəhəri?

Qəbiristanlıqlar əzizlərimizin uyuduğu və bizim gedəcəyimiz son mənzildir. Bu dünyada müvəqqəti qonaq olan bizlər qəbirstanlığa torpaq altda yatanlarımızı yad etmək üçün gedirik, muzeyə yox. Bu gün şəhər qəbirstanlığına (rayonlar da geri qalmayıb) yolu düşənlər sanki başqa bir məkana - "ölülər" şəhərinə qədəm basır. Sadə ağ daşdan yonulmuş baş və sinə daşlarından ibarət qəbirlər azdır, əksinə, mərhumun şəkli əks olunmuş mərmər qəbrüstülər, qranit heykəllər, bir sözlə, sükuta bürünmüş cah-cəlal daha çox diqqəti cəlb edir. Dinimizdə buna yol verilirmi? Belə təm-təraq yalnız mərhumun əziz xatirəsinə münasibətdən irəli gəlirmi? Belə möhtəşəm qəbirüstülərin yanında sadə qəbirlər nə qədər yazıq və miskin görünür!... İlahi, son məkanımızda da təbəqələşməyə rəvac vermişik - burada yatan kasıb, orada yatan isə imkanlı imiş. Budurmu müsəlmançılıq? Uzağa getməyin. Türkiyənin nə şəhərində, nə də köyündə belə qəbirlərə rast gələrsən. Məgər onların arasında tanınmış, yaxud imkanlı adamlar olmayıb?! Sadəcə, onlar dinimizin qayda-qanunundan kənar çıxmırlar. Demək, nöqsanı özümüzdə axtarmalıyıq.

Göz qabağında, lakin görünməyən "kölgə" iqtisadiyyatı

Bu yarımbaşlıq ilk baxışda qəribə görünə bilər, çünki dövlətdən, xalqdan gizli, müxtəlif yollarla qanunsuz əldə edilən qazanca əsaslanan iqtisadiyyata "kölgə" iqtisadiyyatı deyirlər. Hər şey münbit şəraitdə inkişaf edir. Yas mərasimlərindən "qidalanan", gün-gündən intişar tapan əsl "gölgə" iqtisadiyyatı - əcaib bir biznes növü də öz işindədir. Onu hamımız həm görür, həm də görməzdən gəlirik. Ona görə görməzdən gəlirik ki, onu biz öz "səxavətimiz"lə bəsləyirik. Ən acınacaqlı hal da odur ki, bütün bunlar Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin gözü qarşısında baş verir. Aldığım qeyri-rəsmi məlumata görə (rəsmi məlumatlar bu sahədə reallığı əks etdirmir), çadırın bir günlük kirayəsi 300-400 manatadır. "Qırx"a qədər 8 mərasimi nəzərə alsaq, 2400-3200 manat çadır haqqı verməlisən. "Şəhər qəbiristanlığında qəbir yeri 2000-10000 manat arası vəsaitə, şəhər ətrafı qəsəbələrdə bu yer 150-2500 manata başa gəlir. Qəbirüstü mərmərlər, qranitlər, heykəllərin hədsiz-hüdudsuz qiymətləri haqda danışmağa belə dəyməz. İndi bu məsrəfləri də üst-üstə gəlsək, yas mərasiminin neçəyə başa gəldiyini hesablamaq çətin deyil. Qazanılan vəsait hesabına "bal tutub barmaq yalayanlar" barınır. Nə haqq tələb edən, nə hesab çəkən var. Yasdan qazanc umanlardan isə din-iman, insaf-mürvət ummağa dəyərmi?!

Cəmiyyətin qınağı

Hamıya məlum olan - qeyd etdiyim və etmədiyim əyintilərin qarşısını almaq üçün ən kəsərəli vasitə cəmiyyətin qınağıdır. Bu gün bu varmı? Yoxdur. Çünki hamı dəb dərdindədir. Cəmiyyətin varlısı da, kasıbı da, eyni zamanda ziyalısı da, savadlısı da bir nöqtəyə vurmaq əvəzinə "qınaq hədəfi"nə çevrilməmək üçün dəbdən kənar çıxmamağı üstün tutur. Gəlin, əyri oturaq, düz danışaq. Tutaq ki, bir imkanlının, yaxud bir kasıbın doğması-əzizi dünyasını dəyişir. O da məsciddə mürdəşirin, mollanın, eləcə də çadır sahibinin, qəbiristanlıqda yer satanın və s. "oxuduğu" qiymətlə razılaşmır. Mərhum da qalıb ortalıqda. Kimsə onu haqlı sayacaqmı? Əksinə, hərə bir tərəfdən dodaq büzüb onu qınayacaq: "Əşi malına-puluna qıymır. Heç utanmır, ölüsü ortalıqda qalıb, deyə araya qoyub, şər-şəbədə qoşacaq. Bizim bu "eqoistliyimiz" əyintilər üçün yaşıl işıqdır. Laqeydliyimizdən, mütəhərrik düşüncələrimizdən istifadə edənlər mövcud əyintilərdən diqqətimizi yayındırmaq üçün yeni-yeni "ideyaları" şüurumuza yeritmək məqsədilə hər vasitəyə əl atırlar. Məsələn, hicabın qalmaqala çevrilməsi. Vaxt var idi, çarşabı cırıb yandırırdıq, indi baş örtüyü ölüm-dirim məsələsinə çevrilib, daha doğrusu çeviriblər. Hər yarağımız düzəlibmiş, bircə saqqal darağımız çatmırmış. Onsuz da kiminsə baş örtüyünə toxunan yoxdur. Lakin onu kütləviləşdirmək məqsədli siyasətdən xəbər verir. Cəmiyyət birmənalı təpgi versə, belə təsirlər reallığa çevrilməz. Görünür, İslami dəyərlərimizə münasibətimiz hələ, istənilən səviyyədə deyil ki, yas mərasimlərimiz də əndazəsindən çıxıb. Bəlkə inzibati üsula əl atmağımız daha düzgün olardı? Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi bu məsələdə sərt mövqe tutmalı, qayda-qanun yaratmalı və ciddi nəzarətdə saxlamalıdır. Bəs indiyəcək niyə belə tədbirlərin keçirilməsi heç kəsi maraqlandırmayıb? Kim udur? Kim uduzur? Və nəhayət... Kimdir günahkar?

Mən, sən, o, yəni hamımız.

Etibar Etibarlı

Bakı xəbər.- 2011.- 4 aprel.- S. 12.