Xarici muzeylərə daşınan milli-mənəvi sərvətlərimiz

Onlar haqqında nə bilirik?

Doqquz iqlim qurşağından yeddisinə sahib olan vətənimiz öz maddi və mənəvi sərvətlərilə bütün dünyada məşhurdur. Lakin təəssüflər olsun ki, zəngin məmləkətimizin bu var-dövləti həmişə özümüzə qismət olmayıb. Onu yadlara ya özümüz hədiyyə eləmişik, ya güclə əlimizdən alıblar, ya da başımızı aldadaraq ona sahib durublar. Hazırda Azərbaycan tarixinin qiymətli inciləri sayılan yüzlərlə ədəbi, fəlsəfi, mənəvi, folklor və etnoqrafik abidə xarici muzey və kitabxanalarda saxlanır.

Vaxtilə müxtəlif yollarla ölkəmizdən aparılan bu sərvətimiz o muzeylərdə özünə böyük tamaşaçı kütləsi qazanıb. Bizə aid olan bu dəyərlərin xarici ölkələrə daşınmasında öz günahımız heç də əcnəbilərinkindən az olmayıb. Çar Rusiyası dövründə camaatın avamlığından, insanların çox hissəsinin təhsildən, bilikdən uzaq olmasından istifadə edərək torpağımızın altını və üstünü bəzəyən tarixi materiallar Azərbaycan ərazisindən çıxarılaraq Sankt-Peterburq, Moskva, Kiyev, Tiflis muzeylərinə, arxivlərinə daşınıb. Guya ki, onları Azərbaycanda saxlamaq mümkün deyildi. Görkəmli şair, alim və filosoflarımızın əlyazmalarının böyük hissəsi də eyni aqibətlə üzləşib. Onların müəyyən qədəri ailələrdə, şəxsi kitabxana və arxivlərdə qorunsa da, çoxu başqa ölkələrə aparılıb.

Tarixçilər bildirir ki, Azərbaycanda uzun əsrlər maddi-mənəvi sərvətlərimiz sahibsiz qaldığından, yadlar ondan istədiyi kimi istifadə edib. Nədənsə, bu dəyərlərə yiyə durmağa çəsarəti çatan adamlar az olub. XIX əsrə qədər yalnız yerüstü abidələrimiz, sənət incilərimiz xarici məmləkətlərdə alqı-satqı obyektinə çevrilirdisə, bu dövrdən etibarən yeraltı sərvətlərimiz də həmin aqibətlə üzləşdi. Ötən yazımızda qeyd eləmişdik ki, Azərbaycana varlanmaq həvəsilə gələn əcnəbi sahibkarlar neftimizə, misimizə, filizimizə və başqa təbii sərvətlərimizə qane olmayıb qazıntı zamanı üzə çıxan abidələri, misgərlik nümunələrini, saxsı əşyaları, qızıl-gümüşlə süslənmiş qiymətli eksponatları və s. də öz ölkələrinə daşıyıb. Halbuki, onlara toxunmaya da bilərdilər. 1918-20-ci illərdə isə vəziyyət bir qədər dəyişib. Yenicə qurulan Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti bu qiymətli nümunələrimizin xaricə çıxarılmasının qarşısını almaqdan ötrü qərar qəbul edib. Ölkədə muzey təşkil edilib və arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxan bütün abidələri, bütün sərvətləri həmin muzeyə toplayıb. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da Azərbaycanın bu dəyərlərinin talanması istiqamətində işlər davam etdirilib. Sərvətlərimizin bir hissəsi Azərbaycanda qalsa da, xalçalarımızdan tutmuş, arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzə çıxan əşyalara qədər çox şey keçmiş SSRİ-nin başqa respublikalarına daşınıb. Çox zaman isə onları başqa xalqların adı ilə təqdim etməyə cəhd ediblər. Amma bütün bunlara baxmayaraq həqiqət üzə çıxıb. Bu gün dünyanın bir sıra muzey və kitabxanalarında saxlanan dəyərlərimiz haqda nəinki ziyalı kəsimin, tarixçilərin, mətbuat nümayəndələrinin, hətta sadə vətəndaşların da məlumatı var. Düzdür, bu sahədə geniş bilgiyə malik olan qeyri-elm adamları çox azdır. Bu da onunla bağlıdır ki, kütləvi informasiya vasitələrində bu məsələ həddindən artıq az işıqlandırılır.

Xarici muzey və kitabxanalarda Azərbaycana aid hansı maddi-mənəvi abidələr, qiymətli əşyalar, tariximizə, ədəbiyyatımıza dair nümunələr, dəyərlər var?

Paytaxt əhalisi arasında sorğu keçirib, kimin bu haqda nələr bildiyini öyrənməyə çalışdıq. Hər halda, cəmiyyətimizin müxtəlif təbəqələrində təmsil olunan bu insanların məsələyə münasibəti, bu haqda bilgiləri maraq doğurur. Sorğudan öncə İnternet saytlarında bəzi gəzişmələr elədik.

Xaricdəki abidələrimizin heç də hamısından vətəndaşlarımızın xəbərdar olmadığı bu sorğudan açıq göründü. Burada, əsasən Şah İsmayıl Xətainin Türkiyənin məşhur "Topqapı" Sarayında saxlanan şahlıq taxtından və onun İran şahı kimi təqdim edilməsindən danışılır. Bəzi yerlərdə Gürcüstanın Kutaisidəki Helat monastırında saxlanan çar Dmitri tərəfindən oğurlanaraq ölkəmizdən aparılan məşhur Gəncə qapıları və hazırda orjinalı Londonun Viktoriya-Albert muzeyində saxlanan "Şeyx Səfi" xalçası barədə xəbərlər var. Qalan abidələrimiz isə respondentləri maraqlandırmayıb.

Bakı küçələrində keçirdiyimiz sorğu zamanı da sakinlərin çoxunun bu məsələ haqda geniş məlumata sahib olmadığı aydın oldu.

İxtisasca əczaçı olan müsahibimiz Zamin Hümbətov sakinlər arasında bu cür sorğuların keçirilməsini yaxşı hal saydığını dedi. O bildirdi ki, xalqımızın mənəviyyat, mədəniyyət, dövlətçilik tarixində önəmli rolu olan bu abidələrin hər biri barədə vətəndaşlarımızın məlumatı olmalıdır: "Vallah, bu barədə təbliğat çox zəif olduğundan, mənim də bu haqda məlumatım elə də geniş deyil. Eşitmişəm ki, böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, "Əxlaqi-Nasiri" və başqa əsərlərin müəllifi Nəsirəddin Tusinin əlyazmaları Tiflis arxivlərində saxlanır. Gəncə qapılarının da Gürcüstanın hansısa bir monastırında olduğunu bilirəm. Hətta Azərbaycan dövləti rəsmi şəkildə bir neçə dəfə qapıların qaytarılması ilə bağlı Gürcüstan hökumətinə müraciət eləsə də istəyinə nail ola bilməyib. Nizami Gəncəvinin hansısa bir poemasının orjinalının Sankt-Peterburqda olması haqda da hardasa oxumuşam. Çox istəyirəm ki, onlar ölkəmizə gətirilərək Tarix Muzeyində qorunsun və bütün turistlər onlara baxıb Azərbaycanın necə qədim olduğunu öyrənsin".

Erməni işğalında olan Xocalı şəhərində doğulan Zamin Hümbətovun sözlərinə görə, ermənilər tərəfindən yerlə-yeksan edilən Xocalı şəhərində də qədim abidələr, xalçalar, əntiq əşyalar var imiş: "Onların isə ermənilər tərəfindən yağmalanaraq indiki Ermənistan ərazisinə aparılması faktdır. Onlar bizə aid bu qiymətli sərvəti öz adlarına çıxıb".

Səhiyyə Nazirliyinin 548 saylı Aptekinin əməkdaşı Roza Xudayeva isə Şah İsmayıl Xətainin Türkiyədə olan şahlıq taxt-tacından xəbərdar olduğunu dedi: "Şah İsmayılın taxtı və tacı "Topqapı"dadır. Bunu Türkiyəyə gedən qohumlarımızdan biri mənə danışıb. Yəqin dünyanın digər muzeylərində də bizim qədim abidələrimiz saxlanır".

Əslən Şuşa şəhərindən olan Könül Əhmədova adlı paytaxt sakini isə dedi ki, Şuşa şəhərindəki bütün abidələr ermənilər tərəfindən oğurlanıb. "Şuşanın yerüstü təbii muzey olduğu hər kəsə məlumdur. Bizim bütün qiymətli əşyalarımız - xalçalarımız, digər xalq sənəti nümunələrimiz ermənilərdədir. İbrahim xana və onun ailəsinə məxsus qiymətli əşyalar, Xurşud Banu Natəvanın, Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün və başqa şəxsiyyətlərin ev muzeylərindəki maddi və mənəvi sərvətlər, "Gövhər Ağa" Məscidinin bütün varidatı - hamısı ermənilərin əlindədir. Xaricdə olan sərvətlərimizə gəlincə, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının əlyazmasının "Vatikan" və "Drezden"də saxlandığını bilirəm".

Digər respondent - peşəsi sürücülük olan Elvin Qurbanov bildirdi ki, Gəncə qapıların Gürcüstanda saxlanır və ermənilər Azərbaycan xalqına aid bir sıra abidələri mənimsəyib: "Bildiyimə görə, Gəncənin qala qapılarını vaxtilə hansısa gürcü çarı oğurlayaraq Gürcüstana aparıb. İndi onu qaytarmaq istəmirlər".

Özünü Rəna Camalova kimi təqdim edən orta yaşlı xanım isə xarici muzeylərdə olan abidələrimiz haqda məlumatsız olduğunu dedi: "Yox, bu barədə heç nə bilmirəm. Açığı, bu mənim maraqlanmadığım mövzudur".

Nigar Şahverdiyeva adlı gənc qız da bu məsələnin onun maraq dairəsindən kənar olduğunu bildirdi.

Azərbaycan Turizm İnstitutunun III kurs tələbəsi Əlizadə Malikin bildirdiyinə görə, "Şeyx Səfi" xalçası Londonun "Viktoriya-Albert" muzeyindədir.

"Təfəkkür" Universitetinin III kurs tələbəsi Asim Əliyev isə bizimlə söhbətində xarici muzeylərdə məşhur Qarabağ xalçalarının və Azərbaycana aid bəzi arxeoloji materialların olması haqda məlumata malik olduğunu dedi: "Azərbaycanda tarixən xalçaçılıq geniş inkişaf edib. Bu gün qədim xalçalarımızın çoxu xarici muzeylərdədir. Qarabağ xalçaları da onların sırasındadır. Təəssüflənirəm ki, çox vaxt xalçalarımız öz adımızdan təqdim edilmir. Onlar bizim şöhrətimizdir".

İxtisasca hüquqşünas olan Vüsal Məmmədzadənin, digər sorğu iştirakçılarından fərqli olaraq, bu sahədə daha məlumatlı olduğu məlum oldu. Vüsal bəy bildirdi ki, istər Azərbaycanın cənub bölgəsində, istər Mil-Muğan düzlərində, istər Qərb regionunda vaxtilə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı külli miqdarda qədim abidələr üzə çıxarılıb: "Bilirik ki, əvvəllər ixtiyarımız öz əlimizdə olmayıb və bütün sərvətlərimiz xaricə aparılıb. Məlumatıma görə, Lənkəran ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan materialların çoxu ilk vaxtlar bu şəhərdə yerləşən diyarşünaslıq muzeyində saxlansa da, sonra - keçid dövründə müxtəlif vasitələrlə xaricə satılıb. "Şeyx Səfi" xalçası xaricdədir. "Dədə Qorqud" abidəsi də onun kimi. Qərbi Azərbaycanda olan bütün qoç, buğa heykəlləri, qəbirüstü abidələr, qiymətli əşyalar ermənilər tərəfindən mənimsənilib, bəzilərini xarici muzeylərə baha qiymətə satıblar. Mil-Muğan düzündən tapılan kurqanlardakı eksponatların çoxunun da taleyi naməlumdur. Küp qəbirlərdə, insan sümüklərilə yanaşı, qızıl-zinət əşyaları da basdırılırdı. Onları da xaricə aparıblar. Bizim Tarix Muzeyində küp qəbirlər var, amma hamısının içi boşdur, Bu mümkün deyil, onlarının içini çoxdan satıb-sovublar".

Nazim Tahirov adlı orta yaşlı kişi müəllim olduğunu bildirdi. Onun sözlərinə görə, Cavanşirin at üstündəki heykəli, Babəkin qılıncı, Şah İsmayılın taxtı və qılıncı xaricdədir.

Şamil Məmmədov adlı tələbə isə (harada təhsil aldığını demədi) bildirdi ki, onu bu məsələlər maraqlandırmır: "Adama elə sual verirsiniz ki. Mən bu barədə maraqlanmıram".

Aygün Zamanova adlı 11-ci sinif şagirdinin bildirdiyinə görə, "Dədə Qorqud" abidəsi xaricdədir: "Müəllimimizdən eşitmişəm ki, "Dədə Qorqud"un əlyazması hansısa muzeydədir".

Sorğumuzu buradaca yekunlaşdırırıq. Oxucularımızdan istəyimiz odur ki, öz tariximizə, milli dəyərlərimizə, yad məmləkətlərdə qolu qandallı qalan abidələrimizin taleyinə biganə qalmasınlar. Bütün vasitələrlərdən istifadə edərək onlar haqda müfəssəl məlumata malik olmaq hər birimizin borcudur. Onları öyrənməsək, barələrində geniş məlumat əldə eləməsək yadlar onlara sahib duracaq. Halal haqqımıza yiyə duraq ki, xalqımızın şərəfi olan o maddi və mənəvi abidələri nə vaxtsa öz vətəninə qaytaraq. Axı, hər quşa öz yuvası şirindir.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2011.- 4 aprel.- S. 11.