Şərqdə ilk demokratik respublika faktoru Azərbaycanın beynəlxalq imicində necə rol oynayır?

Elçin Mirzəbəyli: "ADR-lə bağlı tarixi həqiqəti dünyaya çatdıra bilsək, o zaman Azərbaycanın dünya miqyasında imici yüksələcək"

Cəmil Həsənli: "Bu həm də dünyada Azərbaycan demokratizminin, liberalizminin tarixidir"

Əhməd Qəşəmoğlu: "Azərbaycanın tarixi nailiyyətlərini dünya bildikcə, ölkəmizin imici daha da yüksələcək"

Tarix boyu Azərbaycan xalqı min bir faciə ilə üzləşib. Bir sıra istilaçı hücumlar nəticəsində zaman-zaman malik olduğu tarixi əraziləri itirmək məcburiyyətində qalıb. Bu da millətimizin yaddaşında acı izlər buraxıb. Məsələ ondadır ki, XIX-XX əsrlər bununla bağlı ən faciəli və dramatik hadisələrin baş verməsilə yadda qalıb. Belə ki, 1813-cü ildə İranla Rusiya arasında imzalanan Gülüstan, daha sonra 1828-ci ildə imzalanan Türkmənçay müqavilələrilə böyük Azərbaycan iki yerə bölünərək işğal edildi.

Yüzlərlə kənd yandırıldı, tarixi abidələr məhv edildi və s. Nəticədə xeyli sayda soydaşımız doğma yurdunu tərk etməli oldu. Ancaq bütün çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı xoşbəxtdir ki, dünyaya örnək sayıla biləcək bir sıra tarixi hadisələrdə öz adını qızıl hərflərlə həkk edə bilib. Baxmayaraq ki, xalqımız keşməkeşli və çox mürəkkəb, eyni zamanda, ziddiyyətli mərhələlərdən keçib. Həmçinin, tarixdə bir sıra ağır məhrumiyyətlərə, ədalətsizliklərə məruz qalıb. Müstəmləkəçiliyin, cəhalətin tüğyan etdiyi XX əsrin əvvəllərində Şərqdə ilk demokratik dövlətin əsasını azərbaycanlılar qoyub. Çoxlarına məlumdur ki, 1918-ci ilin 28 mayında elan olunan Azərbaycan Demokratik Respublikası 23 ay yaşasa da, Şərqdə ilk demokratik dövlət olaraq tarixə düşdü. Parlamentdə bir sıra fərqli siyasi görüşləri təmsil edən partiya və fraksiyalar təmsil olunurdu ki, bu da Şərq ölkələri timsalında çoxpartiyalılığı özündə əks etdirən ilk nümunədir. Burada diqqətçəkən məqamlardan biri də odur ki, ADR-i təmsil edən hökumət bütün parametrləri özündə əks etdirən sanballı bir elitadan təşkil olunmuşdu. Halbuki, o dövrün bir sıra Avropa ölkələrində belə, bu qədər demokratik əsaslara söykənən dövlət yox idi. ADR nəinki Şərq dünyasına, eyni zamanda bütün dünyaya örnək sayıla biləcək bir sivil dövlətçilik institutu modelini ortaya qoydu. Buna daha bir əyani misal ondan ibarətdir ki, müsəlman Şərq dünyasında qadınlara seçkilərdə iştirak hüququ ilk dəfə, məhz 23 ay mövcud olan ADR-də verilib. Halbuki, demokratiyanın beşiyi sayılan ABŞ-da qadınlara seçkilərdə iştirak hüququnun verilməsi 30-cu illərin ortalarına təsadüf edir. Hələ onu demirəm ki, Şərqdə ilk operanın, baletin yaranması Azərbaycanda baş verib.

Bütün bunların fonunda, 1918-ci ildə müsəlman şərqində ilk demokratik respublikanın əsasının Azərbaycanda qoyulması, dəyərlər sistemində böyük bir inqilab idi. Nəyə görə? Ona görə ki, o dövrün mürəkkəb tarixi reallıqları kontekstindən yanaşsaq, bunun nə dərəcədə misilsiz bir dəyər olduğunu anlamış olarıq. Çünki Birinci Dünya Müharibəsinin hələ başa çatmadığı, despotizmin kifayət qədər güclü olduğu müsəlman Şərq dünyasında demokratik bir dövlət yaratmaq həqiqətən də çox böyük tarixi fədakarlıq idi. Çox çətin bir tarixi şəraitdə, imperializmin dünyanın müqəddəratını həll etdiyi bir dönəmdə 1920-ci ilin yanvarında Versalda keçirilən görüşdə aparıcı dövlətlər Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı. Ortada tarixi bir reallıq var və heç kəs bunu dana bilməz. Həmin tarixi reallıqdan çıxış edərək, bizim öyünməyə, Şərqə və dünyaya örnək göstərməyə haqqımız var.

1918-ci ildə Azərbaycan müstəqillik əldə etsə də, bunun ömrü çox uzun olmadı. İyirmi üç aydan sonra bolşevik Rusiyası Azərbaycan Demokratik Respublikasının müstəqilliyinə son qoydu. Bütün bunlara rəğmən, Azərbaycan 1991-ci ilin 18 oktyabrında öz müstəqilliyini bərpa etdi. Bütövlükdə Şərqdə ilk demokratik dövlət yaratmaq missiyasının Azərbaycana nəsib olması, ölkəmizin dünyadaki imicinə necə təsir edir? Ölkəmiz üçün hansı mənəvi üstünlükləri var?

Politoloq Elçin Mirzəbəyli Hesab edir ki, müsəlman Şərqində ilk demokratik rkspublikanın Azərbaycanda yaradılması ölkəmizin demokratik ənənələrə malik olmasının tarixi sübutudur: "Bununla belə, Azərbaycanın demokratik ölkə olaraq beynəlxalq aləmdə qəbul olunmasına yardım göstərir. Həmçinin, bu onu göstərir ki, o zamanki dünyanın öncül dövlətlərində təməl insan haqları və azadlıqlarına əməl edilmədiyi bir dövrdə, Azərbaycanda demokratik ənənələri olan parlamentli respublikanın əsası qoyulub. Bu olduqca mühüm çəkiyə malik olan tarixi faktordur. O dövr üçün bu sıradan bir hadisə kimi dəyərləndirilməməlidir. Nəzərə alsaq ki, bu proses çox qarışıq bir dönəmdə, əksər Şərq ölkələrində cəhalətin hökm sürdüyü bir dövrdə baş verib, o zaman ADR-in yaranmasının nə qədər böyük tarixi əhəmiyyətə malik olması bir daha aydın olacaq. Digər tərəfdən, ADR-i yaradan insanların zəkasına, dünya görüşünə, eyni zamanda Azərbaycan xalqının bütövlükdə potensialına heyran qalmamaq mümkün deyil. Bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılır. O mənada ki, ADR-in araşdırılması və cumhuriyyətçilik ənənələrinin təbliği baxımından çoxlu sayda araşdırmalar var. Ancaq hesab edirəm ki, ADR-lə bağlı daha geniş araşdırmaların aparılmasına və addımların atılmasına ehtiyac var. Çünki dünya təkcə kitab və yaxud prinsip versiyası şəklində həqiqətləri bir o qədər də qəbul etmir. Mənə elə gəlir ki, ADR-lə bağlı çox geniş həcmli bir sənədli filmin hazırlanmasına ehtiyac var. Bununla yanaşı, həmin sənədli filmin müxtəlif dillərdə səsləndirilməsi başlıca faktorlardan biri olmalıdır. Yəni dünya bu tarixi həqiqətlə tanış ola bilsin. Ona görə də bu tarixi həqiqəti dünyaya çatdıra bilsək, o zaman Azərbaycanın dünya miqyasında imici yüksələcək".

Tarixçi alim Cəmil Həsənli də ADR-in yaranmasını çox böyük tarixi hadisə kimi dəyərləndirərək, bunun Azərbaycanın imicinə müsbət təsir göstərdiyi qənaətindədir: "Bu həm də millətin diriliyinin bir nümunəsidir. O mənada ki, 1918-ci ildə bizim xalq demokratik respublika formasında öz istiqlaliyyətini elan edibdir. Xalqların hüquqlarını tanımaq, insan haqlarına hörmət etmək, demokratik bir cəmiyyət quruculuğu baxımından ADR-in yaranması tək Azərbaycanın dövlətçilik tarixi deyil. Bu, həm də dünyada Azərbaycan demokratizminin, liberalizminin tarixidir. İnsəfən qeyd etmək lazımdır ki, bu tarixi həqiqəti dünyaya bəyan etmək üçün müəyyən işlər görülür. Bu istiqamətdə hazırkı dövlət kifayət qədər iş görüb. Görülən işlər ondan ibarətdir ki, parlament sənədləri, hökumətin, Müdafiə Nazirliyinin, Xarici İşlər Nazirliyinin 8 cilddən ibarət sənədləri çap olunubdur. O cümlədən, yaxşı tədqiqat işləri də aparılıb. Onu da qeyd edim ki, bununla bağlı Rusiyada mənim kitabım çap olunub. Hazırda ABŞ-daki Con Hopkins Universitetində həmin kitabın ingilis dilində nəşri çapa hazırlanır. ADR-lə bağlı digər müəlliflərin də yaxşı işləri var. Bütün bunların hamısı görülən işdir və Azərbaycanın dünyadaki imicinə müsbət mənada öz təsirini göstərir".

Sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu hesab edir ki, müsəlman Şərqində ilk demokratik dövləti biz yaratsaq da, bununla arxayınlaşmaq doğru olmaz: "Çalışmaq lazımdır ki, bu tarixi reallığı dünyaya çatdıra bilək. ADR-in yaranması tarixi reallıq olsa da, həm də təbii bir hadisədir. Çünki Azərbaycan coğrafi mövqeyinə görə Qərblə Şərqin qovuşduğu bir məkanda yerləşir. Digər tərəfdən, Azərbaycanın çox unikal bir mədəniyyəti var. Biz təkcə statistik rəqəmləri saymaqla, Azərbaycanın imicini yüksəldə bilmərik. Bunun üçün digər işlər də görülməlidir. Əvvəla, bütün bunların kökündə Azərbaycanın unikal mədəniyyətinin xüsusiyyətləri dayanır. Gərək, birinci növbədə, bütün dünyaya bunu sübut edək. Çünki Azərbaycanda elə bir mədəniyyət sistemi var ki, dünyanın heç bir yerində belə bir unikal mədəniyyət sistemi yoxdur. Nəyə görə yoxdur? Ona görə ki, Azərbaycanda bütün əsrlər boyu dünyanın ən aparıcı mədəniyyətləri inteqrasiya olunaraq çulğalaşıb. Deməyim odur ki, Azərbaycanda türk, yəhudi, fars, İslam, xristian, qafqaz, slavyan mədəniyyətləri tarix boyu çulğalaşıb inkişaf edib. Dünyada analoqu olan ikinci belə dövlət yoxdur. Biz bu mədəniyyətin spesifikasını açsaq çox şeyə nail olarıq. Yəni həmin bu unikal mədəniyyətin hesabınadır ki, Azərbaycanda bu cür demokratik düşüncə öndə olubdur. Bununla belə, Azərbaycanda 20-ci əsrdə dünyanın nəhəng insanları yetişib. Onların arasında Üzeyir Hacıbəyov, Cəlil Məmmədquluzadə, Qara Qarayev, Səttar Bəhlulzadə, Vaqif Mustafazadə, Rəşid Behbudov və digərlərinin adını çəkmək olar. Sadaladığım bu görkəmli insanların hamısının kökündə unikal Azərbaycan mədəniyyətinin xüsusiyyətləri dayanır. Ona görə də biz ölkəmizin imicini yüksəltmək üçün təkcə statistik məqamlara istinad etməməliyik. Statistikanı deyəndə, onu ortaya qoyan, şərtləndirən səbəbləri də demək lazımdır. Bunu edəndə, dünyada Azərbaycanın imici daha da yüksələ bilər. Azərbaycanın tarixi nailiyyətlərini dünya bildikcə, ölkəmizin imici daha da yüksələcək".

Vidadi ORDAHALLI

Bakı xəbər.- 2011.-13 aprel.-S. 12.