Qurani - Kərimin tərcümə qüsurları...

II yazı

Müstəqilliyimizin əldə etdiyi mənəvi dəyərlərdən biri də ayrı-ayrı xalqlara yox, bütün bəşərə nazil olan müqəddəs Qurani - Kərimin azərbaycanlı alimlər tərəfindən ədəbi tərcüməsidir. Səməvi möcüzənin məna və ləfz (hərf) məalini - anlamını çoxmilyonlu Azərbaycan oxucusuna ana dilində təqdim edən akademiklər Ziya Bünyadov (Allah rəhmət eləsin!) və Vasim Məmmədəliyev bu çətin və məsuliyyətli missiyanın öhdəsindən yetərincə gəliblər.

Belə saleh işlərin həm də bir ibadət kimi fəzilətinə toxunan Peyğəmbər(ə) buyurub: "Biliyilə xalqı faydalandıran alim yetmiş il ibadət edən adamdan xeyirlidir".

Quranın Azərbaycan dilinə bədii tərcüməsinin müəlliflərindən biri, Kitabın bütün nəşrlərinə "On söz" yazan Vasim müəllim bu işin nə qədər çətin olduğunu belə açıqlayıb: "Biz Qurani-Kərimin tərcüməsinin nə qədər çətin və məsuliyyətli bir iş olduğunu yaxşı başa düşür, tərcümənin nöqsan və xətalardan xali olmadığını yəqin bilirik. Bu barədə öz qeyd və mülahizələrini bildirəcək oxuculara əvvəlcədən təşəkkür edirik". Oxucuya verilən bu dəyərə görə, biz də Vasim müəllimə şükranlığımızı bildiririk və bəzi ayələrin mənalarının tərcüməsi barədə fikrimizi dəyərli oxucularla bölüşmək istəyirik.

1) "Mömin qadınlara de ki, gözlərini haram buyrulmuş şeylərdən çevirsinlər (naməhrəmə baxmasınlar), ayıb yerlərini (zinadan) qorusunlar (və ya örtülü saxlasınlar); ..., zinət yerlərini ərlərindən..., yaxud qadınların məhrəm yerlərini hələ anlamayan uşaqlardan başqasına göstərməsinlər..." (Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev, Qurani-Kərim, Məali, 2007, Nur 31).

Ayənin tərcümə olunan: "Mömin qadınlara de ki, gözlərini haram buyrulmuş şeylərdən çevirsinlər (naməhrəmə baxmasınlar), ayıb yerlərini (zinadan) qorusunlar (və ya örtülü saxlasınlar)" hissəsinin latın qrafikası ilə nazil olan dildə (ərəbcədə) daha yaxın ifadəsi belədir: "və qul lilmuminəti yəğzuznə min əbsarihinnə və yəhfəznə furucəhunnə". Orijinalın Azərbaycan dilinə hərfi tərcüməsi isə belədir: "və mömin qadınlara de: "yumsunlar gözlərini və qorusunlar ayıb yerlərini" (Qeyd: Müasir Azərbaycan əlifbasında apostrof işarəsi olmadığı üçün nümunə gətirilən bütün ayələrin orijinalının Azərbaycan dilində yazılışı apostrofsuz verilib).

Qeyd edək ki, Qurani-Kərimi tərcümə edən mütərcimlərin əksəriyyətinin ehtiyac duyulan yerlərdə ayələrə mötərizə daxilində qısa açıqlamalar verməsi geniş yayılmış metodlardan biridir. Rəbb kəlamlarının qavranmasına xidmət edən bu metod sözsüz ki, təqdirəlayiqdir və oxucu marağındadır. Belə yanaşmaya üstünlük verən Vasim müəllim yazır: "Ayələrin tərcüməsilə yanaşı, lazım gələn yerlərdə onlara mötərizə daxilində qısa izah verilmişdir". Təəssüf ki, Vasim müəllim bu prinsipi qoruya bilmədiyi üçün, izahi tələb olunan sözləri oxucuya nazil olan ayə kimi təqdim edib. Yəni mütərcim "haram buyrulmuş şeylərdən" ifadəsini müəllif sözü kimi mötərizədə yox, Rəbb kəlamı kimi tərcümə edib. Halbuki ayənin tərcüməsini qısa izahlarla aşağıdakı kimi vermək orijinala daha yaxın olardı: "Və mömin qadınlara de: "(Haram olan şeylərlə qarşılaşanda) gözlərini çevirsinlər və ayıb yerlərini (üz və əllərdən başqa bədənlərinin hər yerini özgələrin görməsindən) qorusunlar".

2) Həmin ayənin bir hissəsi isə belə tərcümə olunub: "... zinət yerlərini ərlərindən ..., yaxud qadınların məhrəm yerlərini hələ anlamayan uşaqlardan başqasına göstərməsinlər..." (Nur 31). Bu tərcümənin "yaxud qadınların məhrəm yerlərini hələ anlamayan uşaqlardan başqasına göstərməsinlər" cümləsinin latın qrafikası ilə nazil olan dildə daha yaxın ifadəsi belədir: "əvittiflil - ləziynə ləm yəzhəru ələ əvratin-nisəi". Kəlamın orijinala yaxın tərcüməsi isə bu anlama daha müvafiqdir: "yaxud qadınların əvrət yerlərini hələ anlamayan uşaqlardan başqasına göstərməsinlər". Lakin Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyevin I-nəşrdəki (1992-ci il) tərcüməsində "məhrəm" sözü təəssüf ki, heç bir dəyişikliyə uğramadan 15 ildən sonra çap olunan IX nəşrdə də yer alıb. Bu isə terminin mənasının tərcümə baxımından "daha da dəqiqləşdirilməsinə" (V.Məmmədəliyev) yox, əksinə, nazil olan "əvratin-nisəi" (qadınların əvrət yerləri) kəlamının ümumi kontekstdən kənarlaşdırılmasına xidmət edib.

Fikrimizi açıqlamaq üçün ilk öncə "məhrəm" sözünün lüğəti mənasına diqqət çəkək. Ərəb sözü olan məhrəm: a) hərəmxanaya girib-çıxma hüququna malik (kişi); v) yaxın dost; c) qohum terminlərini ehtiva edir. Yəni "məhrəm" termini bir hüquqdur, konkret şəxsdir. O, bədənin hər hansı üzvü deyil. Və təbii ki, həmin səbəbdən Rəbbimiz "məhrəm" yox, "əvratin-nisəi" sözündən istifadə edib. "Əvrat" sözü isə: a) bədənin gizli yerləri; v) arvad mənalarını verir. Bu sözün istilahi (terminin hamılıqla qəbul olunduğu mənada işlənməsi) mənası belədir: açması, başqasına göstərməsi, başqalarının baxması haram və ayıb olan yerlər; insanın həya edərək örtdüyü şey və ya bədən üzvləri. Beləliklə, yuxarıdakı arqumentləri nəzərə alaraq hesab edirik ki, sözügedən kəlamın əslə daha yaxın tərcüməsi belə olmalıdır: "yaxud qadınların əvrət yerlərini hələ anlamayan uşaqlardan başqasına göstərməsinlər" və ya: "yaxud qadınların gizli (ayıb) yerlərini hələ anlamayan uşaqlardan başqasına göstərməsinlər".

3) "İman gətirib yaxşı işlər görənlərin xoş halına! (Onları) gözəl bir sığınacaq (Cənnət gözləyir)!" (Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev, Qurani-Kərim, Məali, 2007, Ər-Rad 29). Ayənin latın qrafikası ilə nazil olan dildə daha yaxın yazılışı belədir: "Əlləziynə əmənu və amilus-salihati Tubə ləhum və husnu məəbin".

Ayənin orijinalında "Tubə" sözü olduğu halda, tərcümədə bu termin yoxdur. Halbuki, istər ayənin əslə daha yaxın tərcüməsinin vacibliyi, istərsə də Quran maarifləndirilməsi baxımından bu sözə böyük ehtiyac duyulur. Bu ayədə sözügedən xoşbəxtlər cənnət üstü cənnət sakinləridir. Onlar həm iman gətirib saleh işlər görənlər, həm də qəlbləri Allahı zikr etməklə aram tapmış səidlərdir (bəxtiyarlardır). Bu şəxslər: "İman gətirən və yaxşı işlər görən kimsələrə müjdə ver: Onlar üçün (ağacları) altından çaylar axan cənnətlər vardır" (Bəqara, 25) ayəsində zikr olunan cənnətməkanlarından bir pillə üstündür. Tubə belə müstəsna insanlara məxsusdur, onlar üçündür.

Tubə kökləri yuxarıda, gövdə və budaqları isə aşağı doğru uzanan Cənnətdəki müstəsna ağacın adıdır. Peyğəmbər(ə) buyurub: "Tubə bir ağacdır. Allah onu qüdrət əlilə yaradıb. Cənnət əhlinin paltarı onun yarpaqlarından tikilir". Göründüyü kimi, Tubə Cənnətdə altından çaylar axan ağaclardan fərqli olaraq kök, gövdə, budaq və yarpaqları ilə xariqüladə, çox nadir və daha qüdsi təyinata malik ağacdır. Beləliklə, yuxarıdakı qısa şərh və kəlamlara, "Tubə" sözünə istinad edərək sözügedən ayənin orijinala daha yaxın tərcüməsini oxucuya təqdim edirik: "Tubə ağacı iman gətirən və yaxşı işlər görən kəslərə məxsusdur və gözəl bir sığınacaq (gözləyir onları)!"

4) "Allah hər kəsə (dünyada) etdiyi əməlləri cəzasını vermək üçün belə edəcəkdir! Şübhəsiz ki, Allah tezliklə haqq-hesab çəkəndir" (Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev, Qurani-Kərim, Məali, 2007, İbrahim 51). Ayənin latın qrafikası ilə nazil olan dildə daha yaxın ifadəsi belədir: "liyəcziyəlləhu kullu nəfsin mə kəsəbət. innəlləhə səriyul-hisəbi".

Tərcümənin daha yaxşı qavranması üçün sözügedən ayədən əvvəlki kəlamlara diqqət çəkək: "O gün günahkarları qandallanmış (zəncirlə bir-birinə bağlanmış) görəcəksən! Köynəkləri qətrandan olacaq, üz-gözlərini də atəş bürüyəcəkdir!" (İbrahim, 49-50). Bu üç ayənin nəinki orijinalı, hətta bədii tərcüməsi göstərir ki, Rəbbimiz o gün "hər kəsə etdiyi əməllərin cəzasını vermək üçün" yox, yalnız "köynəkləri qətrandan olacaq... qandallanmış günahkarları cəzalandıracaq". Yəni Allah o gün hər kəsin əməlinə görə haqq-hesabını verəcək. Kiminin pis əməlinə görə cəzasını, kiminin də yaxşı əməlinə görə mükafatını, savabını verəcək. Həmin səbəbdən hesab edirik ki, orijinaldakı "liyəcziyəlləhu nəfsin mə kəsəbət"ifadəsinin əslə daha yaxın tərcüməsi belə olmalıdır: "Allah hər kəsə (dünyadakı) qazancına görə qarşılığını vermək üçün belə edəcəklər!"

Qeyd edək ki, ərəbcədəki "cəzə" sözü lüğətdə "yaxşı və ya pisin qarşılığı (əvəzi)" anlamını verir. Rəbbimiz son Kitabında bu sözdən bir neçə dəfə istifadə edib. (bax: Səffət 80; Nəhl 33; Əhqaf 25 və s.). Məsələn, "Kim yaxşı bir iş görərsə, ona həmin işin on qat əvəzi (savaba) verilir. Kim pis bir iş görərsə, ona həmin işin misli qədər cəza verilər. Onlara haqsızlıq edilməz" (Ənam 160). Buradakı "cəza" sözü orijinalda "yuczə" ilə ifadə olunub.

5) "(O mühacirlər hər cürə əziyyətə) Dözənlər və yalnız Rəbbinə təvəkkül edənlərdir". (Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev, Qurani-Kərim, Məali, 2007, Nəhl 42). Ayənin latın qrafikası ilə nazil olan dildə daha yaxın ifadəsi belədir: "Əlləziynə sabəru və ələ Rabbihim yətəvəkkəlun". Ayə özündən əvvəlki kəlamın davamıdır. Həmin səbəbdən bu iki ayəyə vahid kontekstdən baxılmalıdır. Müəlliflər həmin ayələri belə tərcümə ediblər: "Zülmə məruz qaldıqdan sonra Allah uğrunda hicrət edənləri dünyada gözəl bir sakin edəcəyik. ... Kaş (kafirlər və hicrətdən geri qalanlar bunu) biləydilər! (O mühacirlər hər cürə əziyyətə) dözənlər və yalnız Rəbbinə təvəkkül edənlərdir!" (Nəhl 41, 42).

Göründüyü kimi bütün kəlam və işləri hikmətli olan Rəbbimiz Nəhl 42 ayəsinin birinci hissəsində qatlaşma, dözmə, səbr etmə (ərəbcə - təəssi, təhəmmül) yox, səbr edənlər (ərəbcə - sabəru) sözündən istifadə edib. Çünki bəzi dözənlərdən fərqli olaraq, səbr edənlərin hamısı səbatlı və mətanətlidir.

Səbr edənlər Allahu-Təalənin Əs-Sabur isimləşmiş sifətinin təcəllisindən bir zərrəyə malik şəxslərdir. Allah bu sifətilə hər hansı bir işi görməyə nə tələsər, nə də gecikər. O, bu işi zamanı gələndə təxirə salmaz. Allahın bu sifətinə söykənən insan heç vaxt tələsməz, gecikməz və işin sonunu Ona həvalə edib, problemi vaxtında çözər.

Səbrin insan fəaliyyətində ki, roluna toxunan Peyğəmbər(ə) buyurub: "İmanın iki qanadı var: səbir və şükür". Təbir caizsə, bu dəyərlərə sahib olan bəndə bir can yox, iki can daşıyır. Səbr və şükür canı.

Bu iki cövhərin dəyərini xarakterizə edən Həz.Əli isə buyurub: "Səbr edin, çünki səbr imanla müqayisədə bədəndəki baş kimidir. Başı olmayan bədəndə xeyir yoxdur. Səbr tükəndikdə isə imandan xeyir gəlməz.... Bir para adamlar Allaha savab üçün ibadət edər: Bu ibadət tacirlərin ibadətidir. Bir bölük də Allaha qorxudan ibadət edər. Bu da kölələrin ibadətidir. Bir bölük isə Allaha şükür edərək ibadət göstərər. Bax, azad insanların ibadəti budur".

Qurani-Kərimdə Rəbbimiz Rəsulu Əkrəm(ə) və imanlı bəndələrə xitabən buyurub: "(Çətin vaxtda) səbr etmək və namaz qılmaqla (Allahdan) kömək diləyin" (Bəqara, 45); "(Ya Rəsulum!) Peyğəmbərlərdən əzm sahibləri olanların səbr etdiyi kimi, sən də (Allah yolunda çətinliklərə, əziyyətlərə) səbr et, onlardan (müşriklərə əzabın tez gəlməsindən) ötrü tələsmə" (Əhqaf 35); "Allah səbr edənləri sevər" (Ali-İmran 146); "Allah səbr edənlərlədir" (Bəqara 153) və s.

Dözümdən fərqli olaraq daha geniş fəaliyyəti əhatə edən səbr aşağıdakı hissələrə ayrılır: 1) Allaha qulluqda - ibadət və itaətdəki çətinliklərə qarşı səbr; 2) Nəfsin haramları tələb etməsinə qarşı səbr; 3) Cəza və qədərə riza göstərməyə, dünyavi bəlalara qarşı səbr; 4) Dünyanın aldadıcı təkliflərinə qarşı səbr; 5) Zaman və məkanın tələsdirməsinə qarşı səbr. Səbr bu növlərilə insan həyatında bir zirvədir. Bu zirvənin zirvəsi isə rizadır. Və düşünürəm ki, Allah dərgahında riza mərtəbəsindən daha yüksək bir ünvan yoxdur.

Lakin səbr yalnız imtahan ilə bəlli olur. Hər cür imtahanlar qarşısında Haqq qapısından ayrılmayanlar, o qapıda qalmaqda qərarlı olanlar, qapının hər açılıb bağlanmasında başını qapının kənarından çəkməyənlər bu sınaqdan üzü ağ çıxarlar.

Beləliklə, həm Rəbbimizin "sabəru" kəlamı (Nəhl 42), həm də dözüm və səbrin fərqliliyi ayənin əslə daha yaxın bədii tərcüməsini zəruri edir. Tərcüməni təqdim edirik: "Onlar səbr edən və yalnız Rəbblərinə güvənən kəslərdir".

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.-2011.-21 fevral.-S.15