Azərbaycanda "əyalət mədəniyyəti" deyilən ziyanlı bir məfhum formalaşır

Bütün böyük mədəniyyətlərin öz mənbəyini ucqarlardan götürdüyü deyilir. Elə unikal sənət abidəsi sayılan bir çox əsərlərin də paytaxtdan kənarlarda yarandığına dair faktlar var. Azərbaycanın bir sıra mütəfəkkirləri, şair və yazıçıları da öz doğulduğu bölgədə oturaraq ədəbi prosesə, elmin inkişafına öz təsirini göstərib.

Əyalətlər yalnız indi deyil, əsrlər əvvəl də mədəniyyət ocağı kimi özünü göstərib. Dövlətimiz bölgələrin inkişafına böyük qayğı göstərir. Bu bütün sahələri əhatə edir. Amma buna baxmayaraq, bəzi sənətşünas və mədəniyyətşünaslar əyalətdə yaranan mədəniyyət və incəsənət nümunələrinə, ədəbi əsərlərə və s. qeyri-ciddi yanaşır. Hətta onlara aşağılayıcı nəzərlərlə baxanlar da var. Bu adamlar məqalə və çıxışlarında "əyalət mədəniyyəti", "əyalət ədəbiyyatı", "əyalət teatrı", "əyalət sənətkarları" kimi ifadələr işlədir. Özü də, bütün cümlələrdə açıq şəkildə ironiya və lağ özünü göstərir. Təəssüflər olsun ki, bu artıq bir tendensiyaya çevirilməkdədir. İctimai rəyə az-çox təsir edə bilən insanların bəziləri də əyalət mədəniyyəti barədə mənfi fikir bildirir. Onlara elə gəlir ki, heç bir vaxt əyalətlərdə böyük mədəniyyətlər yarana bilməz. Halbuki, əyalətlər hər zaman mədəniyyət yaradıcısı rolunda çıxış etməyi bacarıb.

Qeyd etdiyimiz kimi, həm dövlət, həm prezident, həm Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi əyalətlərdə mədəniyyətin inkişafına xüsusi önəm verir. Onların məqsədi bölgə mədəniyyətinin, teatrının, ədəbiyyatının, burada yaşayan sənətkarların fəaliyyətini gücləndirməkdir. Eyni zamanda da onların şəhər mədəniyyətinə təsir göstərməsini istəyirlər.

Hətta bir neçə ay əvvəl Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycanın qeyri-maddi irsinə aid islahatların davamı olaraq diyarşünaslıq, folklor və sənətkarlıq nominasiyaları üzrə "paytaxtlar" seçib. Belə ki, 2011-ci il üçün Şabran "Azərbaycanın Əfsanələr Paytaxtı", Lənkəran Azərbaycanın Folklor Paytaxtı", İsmayıllı isə "Azərbaycanın Sənətkarlıq Paytaxtı" elan edilib. Bu da paytaxtdan kənarda olan şəhər və rayonların həqiqətən də mədəniyyət mərkəzləri olmasına dəlalət edir.

Azərbaycan bölgələrinin, əyalətlərin bəzi sənətşünas və mədəniyyətşünaslar tərəfindən aşağılanması, onlara mənfi münasibət bəslənməsi digər mütəxəssisləri narazı salıb.

Əlaqə saxladığımız sənətşünas və mədəniyyətşünasların bir çoxu bildirir ki, Azərbaycan mədəniyyətini şəhər və kəndə bölmək düzgün deyil. Mütəxəssislərə görə, xalqımızın ictimai fikir tarıxinin, mədəni və mənəvi dəyərlərinin, ədəbiyatının, mədəniyyətinin, dövlətçiliyinin formalaşmasında rolu olan insanların əksəriyyəti paytaxta əyalətlərdən gəlib. Mədəniyyətşünaslardan birinin dediyinə görə, artıq bu bölgünün aparılması dövlət tərəfindən yasaqlanıb. Buna baxmayaraq, bəzi mütəxəssislər kütləvi mədəniyyətin şəhərə axınının qarşısının alınmasını istəyir. Onların qənaətinə görə, bölgə mədəniyyəti primitivdir, bayağıdır, dərin və məzmunlu deyil. Bu şəxslər əyalət teatrlarının aktyor və aktrisalarına, dramaturqlarına, rejissorlarına belə inamsız yanaşır. Nədənsə, bu fikirdə olanlar əyalətlərdə yaranan mədəniyyət abidələrini unudur. Əyalətlərdən paytaxta gəlib burada məktəb, xəstəxana, kitabxana açan, dövlətçilik quran, ictimai-siyasi həyatda aktiv rol oynayan insanları xatırlamaq istəmir. Azərbaycan dramaturgiyasının banisi Mirzə Fətəli Axundov da, görkəmli satirik, yazıçı, "Molla Nəsrəddin"çi Cəlil Məmmədquluzadə də, başqaları da əyalətlərdən gəlib böyük mədəniyyət yaradıblar. Onların qurub yaratdığı unikal mədəniyyət 200 ilə yaxındır ki, xalqımızın mədəniyyət tarixini zənginləşdirir. Bir sıra aktyor və aktrisalar, rəssamlar, yazıçılar, alimlər, böyük siyasətçilər, dövlət xadimlərinin də böyük bir qismi kəndlərdən Bakıya gəlib.

Əyalət mədəniyyətinin dəyərsiz olduğunu düşünənlər, nədənsə, bir neçə həqiqəti unudur. Ötən əsrin 70-80-ci illərində Şəki Teatrının qazandığı uğurlar hələ ikinci bir teatra nəsib olmayıb. Hətta indiyə qədər paytaxt teatrları belə o uğuru təkrarlamaq iqtidarında deyil. Mərhum rejissor Vaqif Abbasovun bu teatrın direktoru olduğu dövrdə mərhum xalq artisti Hüseynağa Atakişiyevin Şəki Teatrında gördüyü işlər indiyə qədər də xatırlanır.

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin (ADMİU) mədəniyyətşünaslıq kafedrasının müdiri, kulturologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sədaqət Əliyeva bizimlə söhbətində bildirdi ki, bölgələrdə fəaliyyət göstərən kifayət qədər mədəniyyət xadimləri var. Onların yaratdıqlarının mədəniyyətimizin inkişafına təsiri böyükdür: "Bölgələrdə yaranan mədəniyyətə aşağılayıcı münasibətlə yanaşmaq düzgün deyil. Paytaxt mədəniyyətini bölgə mədəniyyətindən kənarda təsəvvür etmək olmaz. Azərbaycan böyük dövlətdir, burada müxtəlif xalqların nümayəndəsi yaşayır, ayrı-ayrı mədəniyyətlər özünü göstərir. Əyalətlərdə yaranan mədəniyyətə ironiya ilə yanaşmaq yaxşı hal deyil. Hər bölgənin özünün mədəniyyəti, musiqisi, rəqs mədəniyyəti var. Mədəniyyətimiz rəngarəngdir. Araşdırmalar göstərir ki, Borçalı aşıq mədəniyyəti bütün bölgələrin aşıq sənətini üstələyir. Hətta o, Qars aşıq sənətindən də irəlidir. Azərbaycanda həm kütləvi mədəniyyət, həm də elitar mədəniyyət mövcuddur. Onlar bir-birilə sıx bağlıdır. Əyalət mədəniyyəti kütləvi mədəniyyətə daxildir. Tutalım, orada bir mədəniyyət kütləvi şəkildə yayılıbsa, həmin ərazidə ikinci bir mədəniyyəti aşılamaq mümkünsüzdür. Aşıq sənətinin kütləvi yayıldığı əraziyə caz, estrada və digər musiqi sahələrini gətirmək çətindir. Sadəcə, o əyalət mədəniyyətinin özü kütləvi xarakter daşıyır".

Bəzilərinin bəyənmədiyi əyalətlərdən Azərbaycanın dahi şəxsiyyətlərinin çıxdığını deyən S.Əliyevanın sözlərinə görə, onlar sadəcə şəhərdə mərkəzləşib: "Bu şəxsiyyətlər əyalət mədəniyyətinin içindən çıxıb gəlib. Şəhərə özlərilə böyük bir dünya gətiriblər. Mənə belə gəlir ki, artıq əyalətlərin özləri böyük mərkəzlərə çevrilib. O mərkəzlərdə doğulub şəhərə gələn insanlar sonra elitar mədəniyyətin də formalaşmasına səbəb olur. Bu şəxslərin elmdə, sənətdə, siyasətdə, ictimai həyatda gördüyü işlər danılmazdır".

S.Əliyevanın bildirdiyinə görə, ərazimiz coğrafi baxımdan bölgələrə bölündüyü kimi mədəniyyətimiz də bölünür. Kafedra müdirinin dediyinə görə, o özü bölücülüyün əleyhinədir: "Coğrafi bölgü təbiidir. Amma onun şəxsiyyətlərə, mədəniyyətlərə aid edilməsi tərəfimdən qəbuledilən deyil. Ucqar kənddə elə bir adam ola bilər ki, o öz biliyi, düşüncəsi, intellektilə şəhərdəkilərdən üstün olsun. Şəhər və kənd mədəniyyətini bir-birindən şəraitinə, texniki məsələlərinə, iqtisadiyyatına, siyasətinə, düşüncə tərzinə görə fərqləndirirlər".

S.Əliyevanın sözlərinə görə, hazırda əyalət mədəniyyətinin şəhər mədəniyyətinə təsiri böyükdür. Onun fikrincə, artıq əyalətdə hökmranlıq edən musiqinin, folklor sənətinin paytaxtın şadlıq saraylarına ayaq açması bu təsirin nəticəsidir: "Bu gün aşıq sənətinin Bakının iri, çil-çıraqlı, təmtaraqlı şadlıq saraylarında oturuşması, paytaxt toylarında səslənməsi artıq onu göstərir ki, mədəniyyətlər regionlara bölünməli deyil. Artıq əyalət mədəniyyəti şəhərə axışır. Mədəniyyəti şəhərə və kəndə bölmək qəti qadağandır. Azərbaycan mədəniyyəti nə qədər rəngarənk olarsa, bir o qədər də uzunömürlü olar. Xalqımız da mənəvi cəhətdən daha zəngin bir xalq kimi seçilər. Əyalət və şəhər mədəniyyəti bir ananın övladlarıdır, onları bir-birindən ayırmaq mümkünsüzdür. Azərbaycan xalqının mədəniyyəti möhtəşəm və rəngarəngdir. Bu müxtəliflik xalqımıza baş ucalığı gətirər. Respublikamız tolerantdır, mədəniyyətimiz də həmçinin. Əyalət mədəniyyətindən danışırıqsa, heç vaxt az saylı xalqları unutmalı deyilik".

Mədəniyyətşünaslıq kafedrasının müdiri Sədaqət Əliyeva sonda bu vacib məsələni gündəmə gətirib müzakirəyə çıxardığımıza görə qəzetimizə minnətdarlığını bildirdi: "Bəzi adamlar tərəfindən əyalət mədəniyyətinə bəslənən bu münasibət məni də narahat edir. Bu məsələni qaldırdığınız üçün qəzetinizə təşəkkür edirəm"

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2011.- 9 iyun.- S. 14.