Azərbaycanın tarixi və müasir dövründə dünya üçün nümunəvi olan elementlər

Bir çox mütərəqqi işləri ilk edənlərdənik

Bütün qədim xalqların bəşər mədəniyyətinə bağışladığı maddi və mənəvi dəyərlər olur. Hər bir xalq öz zəngin xəzinəsindən dünyaya bəxşiş verir. Azərbaycan xalqı da dünyaya bir çox dəyərlər bəxş edib. Şərqdə baş verən bir sıra yeniliklərin vətəni Azərbaycandır. Elə hadisələr var ki, onlar birinci dəfə respublikamızda yaşanıb. Qonşu dövlətlər də, bizdən uzaqlarda yerləşən məmləkətlər də buna həsədlə baxıb.

Ölkəmizdə tarixən çox böyük mədəniyyət mərkəzləri olub, burada yüzlərlə sənət incisi yaranıb. Bəlkə də yer üzündə İçəri Şəhər kimi şəhərlərə, Qız qalası kimi qalalara, Azıx mağarası kimi mağaralara, Atəşgah kimi məbədlərə, Yanardağ kimi təbii yanan od məskəninə, Qobustan qayaları kimi qayalıqlara az-az təsadüf edilir. Bunlar ilk insan ünvanlarından biridir. Onlar əski çağların nişanəsi kimi bütün dünya üçün nümunəvi bir dəyərdir. Belə olmasaydı, respublikamıza qonaq gələn əcnəbilər onlara heyranlıqla baxmazdı.

Azərbaycan coğrafi baxımdan Şərqə aid edilsə də, burada Avropa, Qərb mədəniyyətilə çulğalaşan çox nümunələr var.

Xalqımızın mənəvi dünyasını araşdıran alimlər deyir ki, Azərbaycan sivilizasiyanın beşiklərindən biri kimi bütün dönəmlərdə nümunəvi dəyərlərə sahib olub. Dünya xalqları da müxtəlif yollarla o dəyərlərdən bəhrələnib. Azərbaycanın tarixi və müasir dövründə dünya üçün nümunəvi olan elementlər çoxdur. Hər şeydən əvvəl onu deməliyik ki, respublikamız qədim dövlətçilik ənənəsinə malikdir. Ərazilərimizdə yerləşən ayrı-ayrı şahlıqlar, xaqanlıqlar, xanlıqların başında yalnız kişilər durmayıb. Tarixə öz şöhrətilə səs salan qadınlar da hökmranlıq edib. Bizə "geridə qalmış" damğası vuranlar, nədənsə, bu həqiqətə göz yumur. Massagetlər hökmdarı Tomris, Bərdə hökmdarı Nüşabə və başqa qadınlar öz idarəçilik qabiliyyətləri, döyüşkənliklərilə heç də başqa xalqların qəhrəman qadınlarından geri qalmayıb.

Yalnız Şərq aləmində deyil, hətta bir sıra Qərb ölkələrində də çox şeyə birinci olaraq Azərbaycan sahib olub. Qeyd edək ki, 1918-20-ci ildə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə qadınlara ilk dəfə seçki hüququ verilib. Səhv etmiriksə, buna qədər nəinki qonşu respublikalarda, heç iri dövlətlərin çoxunda qadınların səs vermək hüququ olmayıb. O vaxt bu fakt Avropa dövlətlərinin böyük marağına səbəb olub. Şərqdə ilk nəsr əsərinin müəllif Məhəmməd Füzulidir. Onun "Şikayətnamə" tənqidi mətni tarixə nəsr nümunəsi kimi düşüb. Şərqdə ilk dəfə dramaturgiya da Azərbaycanda yaranıb. Böyük ədib, mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin qələmindən çıxan komediyalar buna nümunədir. Dramaturqun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran", "Hacı Qara", "Xırs quldurbasan", "Dərviş Parisi partladır" və başqa dram əsərləri Şərqin mədəniyyət tarixində önəmli yer tutur. Demək olar ki, Şərqin bir sıra mədəni hadisələrinin ünvanını Azərbaycan olaraq qalır.

Xalqımız istedadlı xalqdır. Onun övladları həm sənət, həm mədəniyyət, həm siyasət, həm iqtisadiyyat, həm sosial sahədə böyük nailiyyətlərə sahibdir. Şərqdə peşəkar teatrın yaranması da Azərbaycanın adı ilə bağlıdır. 1873-cü ildə səhnələşdirilən "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" əsəri səhnə tariximizin əsasını təşkil edir. 1906-cı ildə böyük ədib, maarifçi, satirik Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdə nəşr etdirdiyi "Molla Nəsrəddin"i də ilk saymaq olar. Çünki onun nüfuzu və təsir dairəsi o qədər geniş idi ki, bütün Şərq aləmini, hətta çar Rusiyasının əsarəti altında olan türkdilli xalqları da əhatə edirdi.

1908-ci il mədəniyyət tariximizə böyük bir hadisə ilə daxil olub. Söhbət Şərqin ilk operası "Leyli və Məcnun"dan gedir. 22 yaşlı Üzeyir Hacıbəyovun ölməz Füzulinin eyni adlı poemasının motivləri əsasında bəstələdiyi bu opera bütün dünyada məşhurdur. 100 ildən artıq ömrü olan "Leyli və Məcnun" dünyanın bir sıra ölkələrində səhnəyə qoyulub. Onun təsiri altında çoxlu sayda operalar yaranıb.

Üzeyir bəyin 1910-cu ildə yazdığı "Ər və arvad" operettası da Şərqin ilk operettası kimi xatırlanır. Düzdür, bu opera o qədər də dünyaya yayılmadı. Amma Üzeyir bəyin "Arşın mal alan" operettası Çindən belə yer üzünün çox nöqtələrində tamaşaçılara təqdim olunub.

Əfrasiyab Bədəlbəyli 1940-cı ildə özünün ölməz "Qız Qalası" baletini bəstələdi. Məşhur "Qız qalası" əfsanəsinin əsasında yaranan bu baletə qədər Şərqdə balet yaranmayıb. Balet SSRİ xalq artisti, ilk balerinamız Qəmər xanım Almaszadəyə ithaf edilib. Həmin dövrdə bir-birini sevən bu cütlük ailəli idi. Almas xanımdan əvvəl Şərqdə balerina yox idi. Hansısa bir Şərq dövlətində balet nümayiş olunurdusa, ora gələnlər əcnəbilər olurdu. Səhv etmiriksə, dəniz üzərində şəhər- "Neft daşları" da Şərq tarixində birinci hadisədir.

Azərbaycan qadınları digər Şərq qadınlarından xeyli dərəcədə fərqlənir. Bizim qadınlar öz fikirlərini azad şəkildə ifadə etmək, yaradıcılıqla ciddi məşğul olmaq qabiliyyətinə malik olur. İlk qadın bəstəkarlarımız Ağabacı Rzayeva, Ədilə Hüseynzadə, Hökumə Nəcəfova, Şəfiqə Axundova bəstələdikləri gözəl musiqilərlə tarixə düşüb. Şəfiqə Axundova, həmkarlarından fərqli olaraq, Şərqdə ilk opera yazan qadındır. Şəfiqə xanıma qədər ikinci bir Şərq qadını opera yazmayıb. Onu da vurğulayaq ki, Şəfiqə xanım həm də operetta yazan ilk qadınımızdır. Onun "Ev bizim, sirr bizim" operettası dediklərimizə misaldır. Peşəkar rəqs sənətinə gəlincə, ilk rəqqas və rəqqasələr də bizim ölkədəndir. Əminə xanım Dilbazinin ilk rəqqasə kimi tarixə düşdüyünü deyən sənətşünaslardan birinin sözlərinə görə, başqa Şərq ölkələrində onun səviyyədə ikinci bir rəqqasə yox imiş.

Bəzən deyirlər ki, digər Şərq ölkələrində də şöhrətli rəqqasələr var. Ola bilər. Amma onlar son 50-60 ildə yetişib. Tarixə baxsaq görərik ki, bizim peşəkar rəqqas və rəqqasələrin çoxu Şərq dövlətlərinə ezam edilərək orada pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub.

Azərbaycan xalqı bəşər mədəniyyətini zənginləşdirmək sahəsində böyük işlər görüb. Yanılmırıqsa, ilk arxeoloq, şərqşünas, tarixçi qadınlar da Azərbaycanda yetişib.

Bu gün də Azərbaycanda bir sıra yeniliklər var ki, onlar bütün dünya üçün nümunə sayıla bilər. Elə götürək dini və milli məsələdə xalqımızın, dövlətimizin tolerantlığını. Bu nümunəvi bir hadisədir və başqaları da bundan bəhrələnməlidir.

Azərbaycan tarixində və müasir dövründə dünya üçün nümunə sayıla biləcək hadisələr bitib tükənməzdir. Möhtəşəm xalçalarımız, muğamlarımız, aşıq sənətimiz YUNESKO-nun xəttilə bütün dünyaya təqdim edilib. Bu unikal abidələrə elə-belə yanaşmaq mümkün deyil. Dünya müzeylərini bəzəyən xalçalarımız, dinləyənləri heyran edən muğam və aşıq sənətimiz, dulusçuluq, ipəkçilik, misgərlik, döymə kimi folklor sənət növlərimiz artıq bütün dünyaya çıxarılır. Burada Heydər Əliyev Fondunun xüsusi əməyi var. Bu qurumun xəttilə dünya bizim mədəniyyətimizdən bəhrələnir. Artıq müasir Avropa alimləri muğamımızı, aşıq sənətimizi, xalçalarımızı, Qobustanımızı və s. öyrənir. Bütün bunlar bizim nailiyyətimizdir. Dünya Azərbaycana qədim mədəniyyət, dövlətçilik məsgəni kimi baxır və ondan çox şey görüb götürür. Təbii ki, qarşılıqlı olaraq Azərbaycan da dünyadan nümunəvi şeyləri əxz edir.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2011.- 10-12 iyun.- S. 15.