Qəriblikdə həsrətli qalan herbarilər Azərbaycanın qiymətli bitki arxivinin eksponatlarıdır

Qürbət cənnət olsa da Vətən ola bilməz. Bu özünü zaman-zaman təsdiq etmiş həqiqətdir. Bütün canlılar qəriblikdə sıxılır, darıxır. Yaradılmışlar hər zaman vətən havasına möhtacdır. Doğma torpaqdan havalanan bir əsim yel də onların dərdinə dərman ola bilir.

Azərbaycanın bir çox maddi-mənəvi sərvəti müxtəlif yollarla əlimizdən alınaraq xarici məmləkətlərə daşınıb. Həmin dəyərlər, demək olar ki, təbiətin, sənətin bütün sahələrini əhatə edir. Yad ellərdə sürgün həyatı yaşayır xalqımızın bu varidatı. Qədim əlyazmalarımız, arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən tapıntılar, xalı-xalçalarımız, musiqi alətlərimiz, geyim növlərimiz aparılıb xaricə. İndi bizə məlum olub ki, gedər-gəlməzə göndərilənlər sırasında yalnız Azərbaycanda bitən bitkilərin herbariləri (bitki arxivi) də var. Bitkilər alimlər tərəfindən toplanır, min qayğı ilə bəslənir, qurudulur, sonra onlar herbari şəklində saxlanıb gələcək nəsillərə əmanət edilir. Elə bitkilər, gül-çiçək növləri var ki, ancaq Azərbaycan ərazisində bitir, onların Vətəni buradır. Məlumatlara görə, belə nadir bitkilər əsasən Qarabağda olub. İndi isə o torpaqlar işğal altındadır, o bitkiləri əldə edə bilmirik. Bu bitkilərin bir çoxunun herbarisi vaxtilə ölkədən çıxarılıb. Onları məmləkətimizə qaytarmaq isə mümkünsüzdür. Xarı bülbülün və başqa bitkilərimizin də herbarisi qürbətdədir. Bu gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Botanika İnstitutunun herbari laboratoriyası fəaliyyət göstərir. Burada yüzlərlə herbari növü mühafizə olunur. Bu sahə ilə məşğul olan alimlər ürək yanğısı ilə bildirir ki, Şeyx Səfi xalçası, qədim əlyazmalar və başqa sərvətlərimiz kimi herbariləri də ölkəmizə qaytara bilmirik.

Botanika İnstitutunun Herbari laboratoriyasının müdiri Pərvanə Qaraxani bizimlə söhbətində bildirdi ki, xaricdə ezamiyyətdə olarkən qürbət ellərdə Vətənə qayıtmağın həsrətini çəkən herbariləri çox görüb. Alimin sözlərinə görə, çoxsaylı müraciətlərə baxmayaraq, o herbariləri qaytarmaq mümkünsüzdür. Şöbə müdirinin dediyinə görə, Azərbaycanda 4500-dən artıq bitki növü var, onların da 230-dan artığı ölkəmizdən başqa heç bir ölkədə bitmir. Endemik bitkilərin sırasına Xarı bülbül də daxildir. 1700-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda herbari toplanmasının həyata keçirildiyini deyən P.Qaraxani dedi ki, rəhbərlik etdiyi fondda qədim herbarilər saxlanır.

Azərbaycan bitkilərinin herbarilərinin əsasən Tiflis Botanika İnstitutunda, Sankt-Peterburq, Moskva Botanika İnstitutlarında və muzeyində saxlandığını bildirən alim onların Avropa ölkələrində də olduğunu istisna etmədi: "Botanika İnstitutunun əsas işi Azərbaycan florasına daxil olan bütün bitkiləri öyrənməkdir. Bitkilər daim inkişaf edir, yaranır. Bəzi növlər var ki, onlar bəlkə də yaranma prosesində üstünlük qazanıb. Amma bizim onlara əlimiz çatmır. Bizim qürbətdə olan bitki növlərimiz iki qrupa bölünür. Onların bir qismi işğal olunmuş Qarabağda erməni tapdağında qalıb. Başqaları isə vaxtilə herbari şəklində yığılaraq qürbətə aparılıb. Onlar indi Sankt-Peterburq Botanika İnstitutunda, Tiflis Botanika İnstitutunda saxlanır. XX əsrin əvvəllərində burada işləyən alimlər ya ekspert rəyi almaq üçün, ya da hədiyyə olaraq həmin institutlara verib. Sonradan onları qaytarmaq çətin olub. O elm qurumlarında çalışanlardan herbariləri geri istəyəndə deyirlər ki, onlar bizim fonda daxil olub, nömrələnib. Bu bizə aiddir, sizin deyil. Qarabağda hansı bitki növlərinin olduğunu müəyyən etmək üçün herbarilərə istinad etməliyik. Həmin herbarilərin çoxu Sankt-Peterburqda, Moskvadadır. Ezamiyyətdə olanda görürük ki, orada Qarabağa aid elə herbarilər var, onlar heç bizdə yoxdur. Onlar nə vaxtsa bizim fonddan götürülüb, indi geri ala bilmirik. Herbarilər qürbətdən vətənə qayıtsaydı çox yaxşı olardı. Elə növlər var ki, yalnız Qarabağda yayılıb, onların başqa ölkələrdə məskunlaşmasını istəməzdik".

Herbariləri mənəviyyatımıza daxil olan əsas faktorlardan biri sayan P.Qaraxani deyir ki, muğamımız, dilimiz, bayrağımız və s. bizi dünyada nə qədər tanıdırsa, herbarilərimiz də o qədər tanıdır: "Onlar Azərbaycanın bitkiləridir. Quruyub herbari olublar. Bu növlər xaricdə çap olunan ədəbiyyatda yer alır. Əcnəbilər gəlib deyəndə ki, filan bitkini kitabda gördüm məni valeh etdi, onu görmək istəyirik, tutalım, o bitki də Qarabağda-Daşaltıda bitirdi, biz əcnəbilərə o bitkilərin fondumuzda olan herbarilərini göstəririk. Azərbaycanda 230-dan artıq endem bitki var ki, onlar ancaq burada bitir. Onlar bizim qürur yerimizdir. Nə olsun bitkilərin dili yoxdur, onların gözəlliyi var, o gözəlliklər baxanı valeh edir. Onları görməklə Azərbaycanın gözəlliyini təbliğ edirlər".

P.Qaraxaninin sözlərinə görə, herbarilər həm də azərbaycanlıların bu torpaqda lap qədimlərdən məskən saldığını təsdiq edir:

"Herbarilər özləri də böyük sərvətdir. Azərbaycanda çox qiymətli herbarilər qorunur. Hətta onlar arasında 1800-cü ilə aid olanlar da var. 1936-cı ildə institutumuz qurulub. Amma ona qədərki dövrdə alimlər işləyib, bitki toplayıb. "Dərviş Parisi partladır" filminə baxmısınız yəqin. Görürsüz, Müsyö Jordan bitkiləri yığıb öz ölkəsinə aparır. Müsyö Jordan kimi bitkiləri sevən insanlar ölkəmizdə də olub. Onlar çox qiymətli herbarilər hazırlayıb. Yüzillərdən bəri yığılıb bizə əmanət edilən herbarilər var ki, o bitkilər Qarabağın müxtəlif yerlərində bitib. Biz onları göz bəbəyi kimi qoruyuruq. Ümid edirik ki, torpaqlarımız qayıdacaq, biz də onda yeni növlərlə qarşılaşacağıq. O növlər bizi haraylayır".

Herbari məsələsində də erməni iddiasının olduğunu bildirən P.Qaraxaninin dediyinə görə, mənfur qonşularımız "bu herbarilər bizimdir" deyir: "Onların iddiasının əsassız olduğunu hər zaman sübut edirik. Bizdə 1700-cü, 1800-cü ildən qalan herbarilər var. Bizim herbarilərin çoxu Moskvada, Kiyevdə və başqa şəhərlərdədir. Bu herbarilər bizim öz adımızla təqdim edilir. Bu herbariləri bizim öz alimlərimiz işləyib. Amma o bitkiləri yoxlayan rus alimləri "yaxşıdır, amma bizdə qalmalıdır" deyib. Onlar bu herbariləri tip kimi götürüb saxlayırlar. Bu da o deməkdir ki, onlar ancaq Azərbaycana məxsus bitkilərdir. Onlar ilk dəfə Azərbaycandan yığılıb. Herbariləri respublikadan kənarlara verənlər bunu rəsmi qaydada edib. Yəni herbarini verdiklərinə dair sənədlərə qol çəkiblər ki, mən filankəsov filankəs bu herbarini verirəm. O insanlar indi həyatda yoxdur. Bizim o herbariləri qaytarmağa mənəvi haqqımız çatır, amma hüquqi cəhətdən səlahiyyətimiz yoxdur. Moskvanın Baş Botanika İnstitutunda da ezamiyyətdə olarkən onlara dedim ki, Qarabağa aid herbarilər sizə lazım deyil, onları bizə verin. Vermədilər. Dedilər ki, sizin alimləriniz onu bizə hədiyyə edib. Bu herbariləri mərhum alimlərimizin onlara könüllü şəkildə verdiyinə inanmadım. Çünki herbariləri toplamaq, onları işləmək çox əziyyətli bir işdir".

Bəlkə də nə vaxtsa o herbarilər Vətənə qayıdıb, öz bitki arxivimizi daha da zənginləşdirəcək. Gəlin, buna ümid edək. Dünyanın işini bilmək olmaz.

İradə Sarıyeva

Bakı xəbər.- 2011.- 30 iyun.- S. 15.