Azərbaycanın yaşayan və itməkdə olan tarixi sənətkarlıq növləri...

Xalq sənəti, folklor mədəniyyəti, etnoqrafiya hər bir xalqın ilk ünvanı sayılmalıdır. Bir xalqın qədimliyini müəyyən etmək üçün onun folklor külliyyatına, ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxan nümunələrə istinad edilir. Azərbaycan xalqı tarix səhnəsində öz zəhmətsevərliyi, istedadı, sənətkarlığı ilə də qalan millətlərdəndir. Əsrlər əvvəl xalqımızın oğul və qızları çox möhtəşəm əsərlər yaradıb.

Yaddaşlara xalçaçılıq, ipəkçilik, misgərlik, dulusçuluq, qalayçılıq, keçəçilik və digər adlarla düşən bu dəyərlər sonradan xalq sənəti nümunələri adlandırılıb. Bu gün yerli və xarici muzeyləri bəzəyən bu sərvətlər Azərbaycanın qüdrətli sənətkarlarının əl və zehni əməyinin bəhrəsidir.

Ölkəmiz bütün mənalarda zəngin bir məmləkətdir. Torpaqdan, sudan çıxan faydalı məfhumlar insanların diqqətini cəlb edib. Onlar həyat şəraitini yaxşılaşdırmaqdan ötrü bu tapıntılardan istifadə edərək müxtəlif əşyalar, toxuculuq məhsulları ərsəyə gətirib.

Respublikamızın İsmayıllı, Şamaxı, Şəki, Gəncə, Qəbələ, Lənkəran, Naxçıvan və s. rayonlarında misgərlik, dulusçuluq, qalayçılıq, ipəkçilik, arıçılıq, xalçaçılıq, keçəçilik, döyməçilik, dəmirçilik, nalbəndlik və başqa sənətlər çox yüksək səviyyədə inkişaf edib. Təəssüf ki, hazırda bu sahələr öz dəyərini itirməkdədir. Hazırda İsmayıllının Lahıc qəsəbəsində, Bakının ucqar məhəllələrində qədim xalq sənətinin bəzi növləri yaşadılır. Amma onlar da azlıq təşkil etdiyindən qənaətbəxş sayılmır.

Azərbaycanda xalq sənətinin inkişafı üçün həmişə təbii bir stimul olub. Bu da torpağımızın zənginliyilə əlaqədardır. Bu yerdə kənd təsərrüfatı, qoyunçuluq, maldarlıq mövcud olub. Bunun da nəticəsi olaraq misilsiz xalçalar, palazlar, zililər, kilimlər, xurcunlar, keçələr və s. toxuculuq məhsulları meydana gəlib. Pambıqçılıq və baramaçılığın vətəni sayılan Azərbaycanda ipəkçilik də inkişaf edib. Pambıq və ipəkdən yaranan növbənöv parçalara nənələrimiz, analarımız naxışlar salıb, bəzək vurub. Tikmə, təkəlduz, qurama kimi xalq sənəti inciləri öz zərifliyi və gözəlliyilə görənləri heyran qoyub. Yaşlı və orta nəslin nümayəndələri xatırlamamış olmaz - son 25-30 ilə qədər kənd yerlərində bu sənətlər də, digərləri də yaşayırdı. Ərə gedən qızın cehizinin tutulmasında bu sənətlərin hamısı işə yarayırdı. Xalça, palaz toxunur, qalayçıya, misgərə səhəng, sərnic, cam, parç, dolça, məcməyi, teşt, satıl və s. məişət əşyaları sifariş edilirdi. Adları çəkilən əşyaların hamısına misgərlər tərəfindən gözəl naxışlar vurular, yazılar yazılardı. Dulusçuluq məhsullarına da böyük ehtiyac vardı. Xüsusi küplərin, bardaqların, çəlləklərin, piti qablarının hazırlanması onlara həvalə edilərdi. Bu sənətkarlar yalnız sifarişlə işləmirdi. Onların əməyindən yaranan məhsullar yerli və Şərq bazarlarına ayaq açardı. Azərbaycan sənət nümunələri sonrakı mərhələlərdə Avropaya da gedib çıxıb.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda bir neçə böyük sənətkarlıq mərkəzi olub. Bu mərkəzlərdə həm sənətkarların emalatxanaları, həm də bu sənət əsərlərinin satış yeri yerləşib.

Keçəçilik çox spesifik bir xalq sənəti növüdür. Qoyun yunundan hazırlanan keçə xüsusi qayda ilə keçə atanlar tərəfindən düzəldilirdi. Çox böyük əziyyətlə başa gələn keçədən həm yatacaq, həm bürünəcək kimi, həm də alaçıqların istiliyini təmin etmək üçün istifadə edirdilər. Məlumatlara görə, hansı alaçığa keçə çəkilirdisə, o qışda isti, yayda sərin olardı. Bu gün o biri sənət növləri cüzi də olsa yaşayır, amma keçəçilik, demək olar ki, itib-batmaq həddindədir. Azərbaycanda keçəçiliklə məşğul olan hələlik yeganə rəssamımız Rauf Hüseynoğludur (İsmayılov). Rauf müəllim çox böyük əziyyət bahasına keçəçilik ənənələrini qoruyur.

Sazbəndlik sənətinin də taleyi misgərlik, dulusçuluq, ipəkçilik, döymə, dəmirçilik kimi ənənəvi sənətlər kimidir. Düzdür, bir çox adamlar sazbəndliklə məşğul olur, amma ortaya yüksək səviyyəli sənət əsəri çıxaranlar çox azdır.

Xalq sənəti nümunələrinin geniş şəkildə işlənməməsinin bir çox səbəbləri var. Baxmayaraq ki, Azərbaycan dövləti, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Heydər Əliyev Fondu tətbiqi xalq sənətinin inkişaf etdirilməsi üçün münbit şərait yaradır, lakin sənətkarlar bu sahə ilə məşğul olmaqda o qədər də maraqlı deyil. Bu da xalq sənəti nümunələrinin bazarının olmaması ilə bağlıdır. Camaatın bu sənət növlərinə tələbatı, demək olar ki, çox aşağıdır.

Respublikanın paytaxtında və bir neçə bölgədə xalça sexləri fəaliyyət göstərir. Xalça toxuculuğu üstünlük təşkil etsə də, xurcun, palaz, kilim, zili toxuyanlar, demək olar ki, yoxdur. Bu sənət növlərinin inkişaf etdirilməsində ustalar maraqlı deyil. Səbəb isə onların qətiyyən gəlirli olmamasıdır. Sənətkarlar şikayət edir ki, toxuduqları palazların satılması üçün bəzən aylarla gözləyirlər. Məhsulun satılması baş tutursa, onda da qəpik-quruş qazanırlar. Azərbaycanda tətbiqi xalq sənətinin inkişafı üçün xüsusi proqram hazırlanmalı olduğunu deyən mütəxəssislər bildirir ki, müasir dövrdə yaranan bu nümunələrin xarici ölkələrə aparılması da təmin edilməlidir. Sənətşünasların dediyinə görə, misgər, qalayçı, kəlağayı basan, təkəlduzçu, sazbənd, xalçaçı, dulusçu, dəmirçi və başqa sənətkarların əməyi ölkədə və xaricdə satılarsa, onlar bundan gəlir götürərsə sənətin inkişafına çalışacaqlar. Bu sənətlərin məktəblərdə öyrədilmədiyi bəllidir. Onlar ustaddan şəyirdə təcrübə nəticəsində keçən bir sənətdir. Bu sənətlərin gəlir gətirmədiyini görən cavanlar gününü dəmirçi, misgər, qalayçı, dulusçu, dülgər emalatxanasında keçirmək istəmir, başqa bir sahənin qulpundan tutur. Bəzi kurslarda qızlara tikmə sənətinin sirləri öyrədilir. Müəyyən qədər ortaya gözəl sənət əsərləri qoyanlar da var. Naxış salma xalqımızın qədim sənət növüdür. Qızlar, gəlinlər vaxtilə balınc, yorğan üzünə, süfrə və pərdələrə, baş örtüyünə, paltarların qoluna, ətəyinə naxışlar salardı. Bu sənətin də gələcəyi haqda ürəkdən danışmaq mümkünsüzdür.

Xalq sənəti növlərimizin vəziyyətinin o qədər də yaxşı olmadığı məlumdur. Artıq bu təhlükəni başa düşənlər bu sahələrə diqqət göstərilməsini istəyir. Bəzi ekspertlər deyir ki, xalq sənəti nümunələrinin satış yerləri yalnız İçəri Şəhərdə olmalı deyil, şəhərin hər yerində olmalıdır.

Turizm zonası elan edilən bəzi rayon və kəndlərimizdə yaşayan sənətkarlar da öz əl işlərini sata bilmir. Onlar günlərlə yollara göz dikir ki, bəlkə hansısa bir əcnəbi gəlib o məhsulları ala. Yoxsa onların adını çəkən yoxdur.

Sənətşünaslardan birinin dediyinə görə, bu sənət növlərinin qığılcımı qalıb, bərk bir küləyin əsməsi onları tamamilə yox edə bilər. O təklif edir ki, xalq sənətilə məşğul olan ustalara böyük şərait yaradılsın. O həmçinin bildirir ki, ustaların dükanlarını, emalatxanalarını böyütməsi üçün onlara uzun müddətli kreditlər ayrılmalıdır.

Ənənəvi xalq sənəti nümunələrinin yaşamasına, min illər sonra da xalqımızın nişanəsi kimi heykəlləşməsinə böyük ehtiyac var. Düşünürük ki, xalq sənəti növlərinin inkişafı üçün əlaqədar qurumlar əlindən gələni edəcək. Çünki onların itib-batması, sıradan çıxması, ənənənin davam etdirilməməsi xalqımızın qədimlərə hopub qalmış izinin itməsi deməkdir. Buna isə yol vermək olmaz.

İradə Sarıyeva

Bakı xəbər.- 2011.- 24 iyun.- S. 12.