Spesifik ailə dəyərləri azərbaycanlı olmağın mühüm əlamətidir

Hər bir xalqın dəyərlər sistemində ailə münasibətləri mühüm yer tutur. Azərbaycan xalqı üçün də ailə dəyərləri müqəddəsdir. Hətta bir çox hallarda ailəyə kiçik dövlət kimi baxırlar. Milli dəyərlər sistemi möhkəm olan ailələr bu xüsusiyyətləri də qoruyub saxlaya bilir. Aşınmalara yol verildikdə isə ailə münasibətlərində də gərginlik yaranır.

Xalqımız qədimdən gələn bu dəyərləri ümumən qoruyub saxlayır. Amma indiki şəraitdə çağdaş dünyamızda gedən proseslər, qloballaşma, texnologiyanın inkişafı, inteqrasiya prosesi, internet və virtuallaşma kimi yeni düşüncə-informasiya modellərinin zərbələri Azərbaycan ailəsindən də yan keçməyib. Bu inkişaf bir tərəfdən müsbət yeniliklərə gətirsə də, digər tərəfdən milli-mənəvi dəyərlərin aşınmasına, Azərbaycan ailə institutunun deformasiyaya uğramasına aparıb çıxarır. Milli ailə modeli hər zaman Azərbaycanda müqəddəs ocaq, kiçik dövlət hesab olunub. Bəs, günümüzdə bu sahədə durum necədir? Son 10 ilin araşdırmaları göstərir ki, 140 oğlanla müqayisədə 100 qız uşağı doğulur. Deməli, 10-15 illik statistik nəticələri üst-üstə qoyanda bəlli olur ki, biz yaxın gələcəkdə oğlanları evləndirməyə qız tapmayacağıq. Klassik Azərbaycan ailəsi və onun dəyərləri, o dəyərlərin müasir dövrdə necə olması barədə sosioloqlar, siyasətçilər, kulturoloq və filosoflar arasında mübahisələr gedir. Amma Azərbaycanda bu mübahisələr radio və internet saytlarında aparılır. Daha ciddi konfranslarda və alimlərin əhatəsində isə bu mübahisələr getmir. Yaxud gedirsə də, orda iştirakçılar çox az olur. Baxmayaraq ki, əslində bu, müasir dövrün ən böyük problemlərindən birinə çevrilib. XX əsrə və XXI əsrin əvvəllərinə nəzər salanda, şərti olaraq Azərbaycan ailələrini iki qrupa bölmək mümkündür. Birincisi, daha çox əyalətdə yaşayaraq Şərq ailəsinə, milli mentaletitə tam uyğun ailə tipi. İkincisi, daha çox böyük şəhərlərdə, Bakıda və dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan ailələr. Bunların arasında müəyyən fərqlər var və bu fərq getdikcə kəskinləşməkdədir. Fakt budur ki, biz hazırda bu iki ailə tipi ilə rastlaşırıq və hətta onların özlərinin də indi müxtəlif problemləri var.

Məsələn, əvvəllər kişi və qadından ibarət ailə tipləri var idi. Bu ailə tipinə bütün dünyadan fərqli Azərbaycanda daha çox rast gəlinirdi. Amma indi tək qadın və tək kişidən, yaxud qadın və uşaq, kişi və uşaqdan ibarət ailə tipi ilə də rastlaşırıq. Yaxud vətəndaş nikahı ilə evlənmiş insanlardan ibarət ailə tipləri var. Hətta yalnız dini kəbinlə ailə qurmağı üstün tutan tiplər də mövcuddur. Bundan başqa, müstəqillik əldə etdikdən sonra azyaşlı qızların ərə verilməsi kimi hallar da artıb. Bu proses ailənin təməlinin möhkəm olmasına maneə olan amildir. Hələ uşaqlıq hisslərilə yaşayan bu qızlar ana olmağa hazır olmadığından, belə ailələrdə tez-tez konfliktlər yaşanır. Nəticədə həmin ailə dağılır. Normal qəbul edib-etməməyimizdən asılı olmayaraq, bu gün ailə modelində aşınmaların baş verdiyi göz qabağındadır. Bunun qarşısını almaq üçün tarixdə və yaxın keçmişimizdəki ən yaxşı ailə ənənələrimizi dirçəltməli, möhkəmləndirməliyik. Bildiyimiz kimi, əvvəllər çox uşaqlı, 5-10 uşaqlı ailə modelləri daha çox idi. Üstəlik, əvvəllər ailələr yaxın qohumların əhatəsində olurdu. Amma indi bunların çoxu yoxdur. Keçən əsrin 80-ci illərinin axırlarına yaxın bizdə yalnız, uzağı 3 uşaqlı ailələrin sayı çoxalmağa başlayıb. Hətta tək bir uşaqdan ibarət ailələrin sayı da əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Vəziyyətin belə olmasının əsas məqamı iqtisadi-sosial amillərlə bağlıdır. Digər tərəfdən, qloballaşma amili də burada öz sözünü deyir. Boşanmalara bağlı statistikaya baxanda məlum olur ki, ailələr əsasən iqtisadi problemlərlə əlaqədar olaraq dağılır. Ailədə işləyənin olmaması konfliktə gətirib çıxarır, bu da, öz növbəsində, bir çox hallarda ailənin dağılması ilə sonuclanır. Bizim mentalitetdə karyera quran qadına da pis baxırlar. Ona görə də bu işdə uğur qazanan qadının yaşadığı ailə çox halda dağılır. Çünki mentalitetimizə görə, ailədə əsas söz sahibi kişidir. Güclü cinsin nümayəndəsi bu üstünlüyünü qadına güzəştə getmək istəmir, bu baş verdikdə isə ailədə ziddiyyətlər yaranır.

Son zamanlar internet və televiziya vasitəsilə tanış olmaqla evlənmək halları da çoxalıb. Bu gün gənclərin bir çoxu bəzi telekanallarda yayımlanan verilişlər vasitəsilə ailə həyatı qurur. Bu tip yeni texnologiyanın zərərli cəhətləri çox olmasa da, bütün hallarda belə verilişlərlə milli dəyərlərimiz itir. Gələcəkdə kütləviləşəcək bu cür mənfi halların qarşısını almaq üçün insanların intellektual səviyyəsini qaldırmaq lazımdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan dövləti ailə problemini milli dəyərlərə daxil edərək, ona böyük önəm verdiyi, dövlət siyasətinin tərkib hissəsi hesab etdiyi üçün bu işlərlə məşğul olan komitə təsis edib. Cəmiyyətin inkişafı, insanların yer üzərində ünsiyyəti, münasibətləri ailə olmadan qeyri-mümkündür. Bütün iqtisadi, maddi, siyasi, ideoloji münasibətlər ailədə formalaşır. Azərbaycanın ailə modeli, ailədə şəxsiyyətin təşəkkülü prosesi milli-mənəvi dəyərlər sistemində formalaşıb. Başqa bir tərəfdən, ləyaqətli ailənin formalaşması güclü dövlətin, cəmiyyətin formalaşması deməkdir. Ailə dəyərləri qədim olmaqla yanaşı, heç şübhəsiz, zaman-zaman bəzi dəyişikliklərə məruz qalıb. Bu dəyişikliklər isə, dövrdən asılı olaraq, bəzən ailənin daha da möhkəmlənməsinə, bəzən də bu sahədə aşınmaların baş verməsinə gətirib çıxarıb. Azərbaycan xalqının ailə dəyərlərinin tarixən necə olduğunu, dəyişib-dəyişmədiyini aydınlaşdırmaq üçün ekspertlərə müraciət etdik.

Sosioloq Mətləb Mahmudov Azərbaycan ailəsinin rəsmi şəkildə 50-60 il öncə formalaşdığını bildirdi: "Azərbaycan ailəsi deyəndə biz 1918-ci ildən sonrakı dövrü nəzərdə tutmalıyıq. Ona kimi isə Azərbaycan ailəsi söhbəti rəsmi deyil, şüur altında formalaşmışdı. Eramızdan əvvəl Azərbaycanda yaşayan qədim xalqlara, manna, midiya və albanlara məxsus ailə münasibətləri vardı. Orada da ailə başçısı kimi ilk növbədə güclü cinsin nümayəndəsi qəbul olunurdu. Onun sözü ilə ailədə hər şey həll edilirdi. Bu bir model idi. Yəni göydə Allah, dövlətdə şah, evdə isə ata hakim rol oynayırdı. Sözsüz ki, ananın da müəyyən funksiyaları qorunub saxlanırdı. Ana Azərbaycanda həmişə müqəddəs mövqedə olub. Həmin münasibət indiyə kimi qorunub saxlanıb. Eramızın ilk əsrlərində, Azərbaycanda xristianlıq dövründə də ailə münasibətləri dini-əxlaqi dəyərlər fonunda formalaşıb. İslam dəyərlərinin gəlməsilə də xalqımız milli-etnik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayaraq, onu bu günə kimi gətirib çıxarıb. İslami dəyərlər baxımından da "Qurani-Kərim"də ailə dəyərləri yüksək qiymətləndirilib. Burada ailənin, ananın müqəddəs olması, cənnətin onun ayaqları altında olması kimi fikirlər öz əksini tapıb. Bu xüsusiyyətlər xalqımıza da şamil idi. Sözsüz ki, Azərbaycan yol ayrıcında, geosiyasi maraqlar dairəsində olduğundan, burada daim müharibələr olub. Hətta IX-X əsrlərdə Azərbaycan ərazisində 36 dəfə böyük həcmli müharibə olub. Belədə, hərbi əməliyyatlara yollanan kişi cinsinin çoxsaylı nümayəndəsi həyatla vidalaşmalı olub, nəticədə də ailələr başsız qalıb. Müəyyən dövrdə onun yerini başqaları tutana kimi ailələr müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Ailə köç edir başqa yerə, bura başqaları gətirilir. Bu proseslər fonunda çoxvektorial təsirlərə məruz qalan ailələr yaranır. Həqiqətən də bu məsələdə Azərbaycan geosiyasi məkan olaraq böyük təsirlərə məruz qalıb. Rusiya işğalı dövründə də ailə dəyərlərimizə müəyyən təsirlər olub. Amma həmin dövrdən 1918-ci ilə kimi bu məsələdə çox az dəyişikliklər baş verib. Yəni milli mentallığımıza təsir edən böyük amillər olmayıb. Dəyişiklik olubsa da, az olub. Azərbaycanda normal ailə modeli 1945-50-ci illərdən sonra formalaşmağa başlayıb. İnsanlar ailənin nə olduğunu məhz bu dövrdə başa düşüb. Bunun da müxtəlif səbəbləri var. İlk növbədə ona görə ki, ailəyə rəsmi olaraq məcburi şəkildə nikah, doğum haqqında sənəd verməyə başladılar. Amma o dövrə kimi yalnız lazım olanda sənəd alırdılar. Sovet ailəsində dəyərlər o dövrün prinsiplərinə, yəni kommunist ideyalarına uyğun formalaşırdı. Bu keçən dövr ərzində əhali çox şey qazanıb. Müstəqillik dövründə Türkiyənin ailə modelindən bəhrələnməyə başladıq. Sözsüz ki, burada da hər şey ideal vəziyyətdə deyildi. Türkiyənin özü də müəyyən islahatlardan yenicə çıxmışdı. Müstəqillik dövründə ailə modeli çoxvektorial kəsişmələr formasında formalaşıb. Azərbaycan həm dünyaya inteqrasiya edir, Avropa dəyərlərinin burada da bərqərar olması prosesi gedir. Həm də Azərbaycan İslam ölkəsi olaraq Şərq dünyası üçün müsəlmandır. Qərb dünyası üçünsə avropalıyıq. Belədə, Azərbaycan ailəsi çox mürəkkəb bir formatda inkişaf edir. Onun cənubu, şimalı, şərqi və qərbində də müxtəliflik hökm sürür. Hələ ailəyə kənar ideoloji təsirlər də çoxalıb. Xristian missionerlərin, vəhhabilərin təsirləri artıb. Yaxın qohumumun oğlu ibadət etməyə başlayıb. O, artıq birgə stol arxasında oturub çörək yemədiyinə görə ailədə ikitirəlik yaranıb. Bunun haram olduğunu deyir. Onu başa sala bilmirik ki, ən müqəddəs yaxınlar ata və anadır. Təəssüf ki, ailəyə pis təsir edən belə cərəyanlar da var. Bu təhlükəli amildir. Fikrimcə, xalqımızın ailə dəyərlərində əsas dəyişiklik İkinci Cahan Müharibəsindən sonra baş verib. Azərbaycan ailəsi son 50-60 il ərzində formalaşan ailədir. Ondan öncə isə ancaq elitar ailə modelləri olub".

Sənətşünas Ziyadxan Əliyev düşünür ki, ailə dəyərlərində bəzi yeniliklər olsa da, xalqımız ümumən bu keyfiyyətə möhkəm bağlı millətdir: "Xalqımız qədim tarixə malikdir. O özünün məişət və mədəniyyət ənənələrini yaşadıb. İş elə gətirib ki, biz qazanmaq əvəzinə itirə-itirə gedirik. İtirdiklərimiz içərisində ailə ilə bağlı dəyərlər də az deyil. Bununla belə, Azərbaycan xalqı ailə dəyərlərini kifayət qədər qoruyub saxlayan xalq kimi yaddaşımızda canlanıb.

Nəsillər bir-birini əvəz etdikcə, yeni nəsil həmişə əvvəlkilərin qınağına tuş gəlir. İndiki şəraitdə, qloballaşmanın baş verdiym məqamda hiss olunur ki, min illərlə yaşatdığımız ənənəvi ailə dəyərlərindən uzaqlaşırıq. Ailədə valideynin fikrinin qulaqardına vurulması bu gün artıq ənənə şəklini alıb. Ona görə də ailələr tez-tez dağılır. Uşaq ailədə bir cür tərbiyə alır, küçədə, məktəbdə başqa cür.

İnternet klublarda başqa aləmdə olur. Bütün bunlar yetişməkdə olan indiki uşağın çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu göstərir. Ailədə hansı dəyərlərin haqlı olub-olmadığını bilmir. Ailə dəyərlərinin qorunması həm də hər bir millətin özünəməxsus keyfiyyətlərini sabaha daşımaqdır. Bu baxımdan ailə dəyərlərinin qorunub saxlanması vacibdir.

Rüfət Sultan

Bakı xəbər.- 2011.- 11 may.- S. 15.