Orta ömrümüz 70 ili keçir

Hər bir insan uzun ömür sürməyə çalışır. Hətta belə bir deyim də var ki, yüz il yaşamadınsa, deməli normal həyat sürməmisən. Bunun üçün isə insan uzun ömür sürmək üçün lazım olan bütün komponentlərə cavab verməlidir. Yəni onun çox yaşaması birinci növbədə özündən asılıdır. Düzdür, burada kənar amillərin-ekoloji, tibbi, təbii mühit amillərinin də rolu böyükdür.

Bu günlərdə BMT dünyada insan inkişafının indeksini müəyyənləşdirib. Ona əsasən Azərbaycanda orta ömür həddi 70,7 ildir. Bildiyimiz kimi, müstəqilliyin ilk illərində ölkəmizdə orta ömür həddi olduqca aşağı səviyyədə idi. Həmin vaxt, hesablamalara görə, bizdə orta ömür cəmi 52 il idi. Bu vəziyyət kişilərdə daha aşağı-49, qadınlardan isə bir qədər yüksək-55 yaşa qədər müəyyənləşmişdi. O dövrdə Azərbaycan Ermənistanla hərbi vəziyyətdə idi. Cəbhədə döyüşlər gedirdi. Bundan başqa, torpaqlarımızın işğalı nəticəsində 1 milyona yaxın soydaşımız ev-eşiyindən didərgin düşmüşdü. Həmçinin iqtisadi inkişaf templəri də yox dərəcəsinə çatmışdı. Sovet rejiminin dağılması ilə keçmiş ittifaqda bütün iqtisadi əlaqələr qırılmışdı. Bundan başqa, insanların sağlamlıq göstəriciləri də aşağı enməyə başlayırdı. Yalnız son 10 il ərzində ölkədə baş verən iqtisadi yüksəliş insanların da rifahına öz təsirini göstərməyə başladı. Nəticədə əhalinin orta yaş həddi də yüksəldi. Bundan başqa, iqlim şəraiti və ekoloji vəziyyət də bu prosesə təsir edən amillərdəndir. Azərbaycanın iqlim şəraiti burada orta yaş həddinin yüksək olmasına stimul verən göstəricilərdəndir. Son illər ekoloji durumun sağlamlaşdırılması, çoxsaylı istirahət guşələrinin salınması da orta ömür həddinin artmasında özünəməxsus əhəmiyyət daşıyıb. Maraqlıdır, orta ömür həddi məsələsində əldə olunan son göstəriciyə necə baxmaq olar? Bunu normal göstərici saymaq mümkündürmü? Həmin göstəricilə fəxr duya bilərikmi? Digər tərəfdən, maraqlıdır, həmin məsələdə qazanılan yüksəliş necə əldə olunub?

Tibb elmləri doktoru, professor Adil Qeybulla orta ömür həddinin qalxmasında bir sıra amillərin rol oynadığını bildirdi: "Demoqrafik göstəricilər üzrə aparılan bu tədqiqatlar reallığa uyğun deyil. Çünki 3 milyona yaxın insan xarici ölkələrə səpələnib. Yəni xaricdə çalışan xeyli vətəndaşımız var. Bunlar arasında isə gənc və orta nəslə təsadüf edən insanlar daha çoxdur. Ona görə də, ölkədə qalanlar əsasən yaşlı nəslin nümayəndələridir. Ölkədə qalanlar arasında yaşlı nəsil çoxluq təşkil etdiyindən də bölgü zamanı orta yaş həddi kifayət qədər yüksək çıxıb. Amma bu zaman xaricə gedən gənclər də nəzərə alınsaydı, təbii ki, orta ömür həddilə bağlı başqa rəqəmlər çıxardı. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda iqlim şəraiti və ekoloji durumun potensialı elədir ki, buradakı soydaşlarımız uzun ömür yaşaya bilər. Lakin hazırda ərzaq məhsulları, su və dərman preparatlarının keyfiyyət problemi kimi məsələlərdə xeyli problemlər mövcuddur. Bu problemlər də insan ömrünə təsir edən amillərdəndir. Hazırda həmin məsələlər üzrə çoxsaylı problemlər yaşanır. Belə vəziyyət isə uzunömürlülüyə neqativ təsir edir. Amma bunlarla yanaşı, hesab edirəm ki, ölkə iqtisadi cəhətdən gücləndikcə Azərbaycanda uzunömürlülərin sayı artacaq. Belə şəraitdə orta yaş həddinin bir qədər də artacağı gözləniləndir. Bizdə həm genetik baxımdan uzunömürlüyə meylli insanlar var, həm də bunun üçün potensial mövcuddur. Eyni zamanda, vəziyyət düzəldikcə insanların sağlamlığının qayğısına qalan səhiyyənin səviyyəsi də buna imkan verəcək. Bu gün ölümün əsas faizini təşkil edən xəstəliklərin müalicəsi istiqamətində olan irəliləyişlər də ömür həddinə bilavasitə təsir edir. O mənada potensial olaraq yaxın gələcəkdə də orta ömür göstəricilərinin artması gözlənir, nəinki azalması".

Miqrasiya məsələləri üzrə ekspert Azər Allahverənov göstəricinin artmasını birinci növbədə tibb sahəsində əldə olunan uğurlarla əlaqələndirdi: "Azərbaycan üzrə göstəricilərdə, heç şübhəsiz, orta yaş həddinin artdığı müşahidə olunur. Bunu son on illərin statistikasına əsasən demək olar. Artım, şübhəsiz ki, hiss olunur. Bunun da bir neçə səbəbi var. Ən vacib səbəblərdən biri tibb sahəsinin inkişafı ilə bağlıdır. İnsanların səhhətilə bağlı bu və ya digər tibbi nailiyyətlərdən çox səmərəli şəkildə istifadə olunur. Bundan başqa, Azərbaycanda, xüsusən də Bakı şəhərində müasir tələblərə cavab verən klinikalar fəaliyyət göstərir. Burada peşəkar və yüksək ixtisaslı həkimlər çalışır. Xüsusilə də vaxtilə xaricdə çalışmış həkimlərimiz dəvət olunur. Hətta bir sıra hallarda xarici mütəxəssislər də ölkəmizə dəvət olunur. Onlar da bu sahədə çalışır. Bütün bunlar müəyyən mənada əhalinin səhhətilə bağlı yarana biləcək və yaranmış hansısa təhlükənin vaxtında aradan qaldırılması, bir çox qabaqcıl tibbi, elmi nailiyyətlərdən istifadə olunması, maddi-texniki bazanın müasir tələblərə cavab verməsi, bunlar hamısı bütövlükdə əhalinin ümumi səhhətinə və orta yaş həddinin qalxmasına rəvac verən amillərdir. Bu birbaşa prosesə təsir edən amildir". Digər tərəfdən, ekspert ekoloji prosesin də orta yaş həddinin artmasında əhəmiyyəti olduğunu qeyd etdi: "Ekologiya ilə bağlı yaranmış vəziyyət də burada öz sözünü deyir. Yaxın 10-15 ilə nəzər salsaq, həmin illərdə Azərbaycanda ekoloji məsələ, ətraf mühitin mühafizəsilə bağlı ciddi həyəcan təbilinin çalındığını görərik. Bir sıra beynəlxalq təşkilatlar ölkəmizdə həyata keçirdiyi humanitar xarakterli layihələrin çoxunu məhz ətraf mühitin mühafizəsinə yönəldirdi. Bu da məlum səbəblərlə bağlı idi. Bir tərəfdən sovetlər quruluşunun dağılması ilə ətraf mühitin mühafizəsilə bağlı məsələlər nəzarətdən çıxarıldı. Qeyri-rasional təbii resurslardan istifadə ekoloji vəziyyətin təhlükəli həddə gəlib çıxmasına səbəb olmuşdu. 10-15 il bundan qabaq həmin məsələlər gündəmdə saxlanırdı. Neft şirkətləri də Azərbaycanda humanitar sahəyə yönəltdiyi layihələrin bir qismini məhz ətraf mühitin mühafizəsinə yönəltməyə cəhd edib. İnsanların bu sahədə maariflənməsi, ona öz töhfələrini verməsi də ətraf mühit sahəsində bir çox müsbət nəticələrin əldə olunmasına gətirib çıxardı. Vaxtilə Azərbaycanda mavi yanacaqla bağlı problemlər vardı. Qaz qıtlığı ilə əlaqədar meşələrin qırılması müşahidə olunurdu. Buna alternativ olaraq ətraf mühitin mühafizəsi proqramı çərçivəsində Ekologiya Nazirliyi tərəfindən təbii resursların mühafizəsi kontekstində qəbul olunan dövlət proqramları ilə də bir çox nailiyyətlər qazanıldı. Bunun özü də ekoloji mühitin bir qədər düzəlməsinə təkan verdi. Belədə həmin proses də insanların səhhətinə müsbət mənada təsir edən hal oldu. Nəticədə orta yaş həddi bir qədər qalxdı. Vaxtilə insanların səhhətində mövcud olmayan bir çox problemlər indi özünü büruzə verir. Son zamanlar psixi xəstəliklərlə bağlı artım müşahidə olunur. İnsanların depressiv vəziyyətindən irəli gələrək səhhətində yaşanan bir çox xəstəliklər, mərkəzi sinir sisteminin pozulmasına gətirirlər. Bununla bağlı təkcə Azərbaycan deyil, dünya tibb elmi də həyəcan təbili çalmaqdadır. Bu istiqamətdə müəyyən müsbət nəticələr əldə olunsa, şübhəsiz ki, insanların səhhətində yarana biləcək fəsadlar aradan qalxar və orta yaş həddi bir qədər də artar. Ümumi kontekstdə vəziyyət belədir". A.Allahverənov bildirdi ki, insanların maddi imkanlarının yüksəlməsi də prosesə müsbət təsir edir: "Burada bir məsələ də var, onu da vurğulamamaq olmaz. Son illər insanların maddi imkanları bir qədər artıb. 10-12 il bundan öncə insanlar maddi-texniki bazanın zəif olduğu dövlət tibb müəssisələrinə üstünlük verirdi. O zaman dərman preparatlarının əldə olunmasında da bir sıra problemlər yaşanırdı. Bunlar da maddi imkansızlıq üzündən idi. İndilikdə isə orta əmək haqqının artması insanların daha keyfiyyətli və yüksək standartlara cavab verən tibbi müayinədən keçməsinə şərait yaradıb. İnsanlar da bundan yararlanır. Bunun özü də həmin məsələdə müəyyən müsbət nəticələr əldə etməyə xidmət edir. Burada üç komponenti vurğuladım. Səhhət, tibbi sahədə olan nailiyyətlər, ətraf mühitlə bağlı müsbət nəticələr və insanların maddi rifahının yaxşılaşması. Həmin üç amil yaş həddinin artmasına birbaşa təsir edən məqamdır. Təbii ki, burada başqa yardımçı amillər də var". Yaş həddi sahəsində əldə olunan göstəricini normal saysa da, ekspert onun, hələ ki, dünya miqyası üzrə orta ömür həddindən aşağı olduğunu da diqqətə çatdırdı: "Dünya miqyasında orta ömür həddi 80-82 yaş həddindədir. Vaxtilə ölkəmizdə bu həddi 65-66 il idisə, indi 70-ə çatıbsa, növbəti illərdə də müsbət dəyişiklikləri müşahidə etsək, təbii ki, bu, qürur keçirməyimizə səbəb olan haldır. Amma həddin öz-özünə qalxmasını da gözləmək olmz. Onun qalxmasına səbəb olan işləri günü bu gündən görmək gərəkdir. Bu sahədə əsas üç amillə yanaşı, digər məsələlərdə də ciddi işlər görülməlidir. Azərbaycanda müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirilir. Bunlar, əsasən geni modifikasiya olunmuş məhsullardır. Bu istiqamətdə ciddi işlərin görülməsinə ehtiyac yaranıb. İndilikdə isə burada müəyyən boşluq var ki, işbazlar da ondan istifadə edir. Nəticədə ölkəyə geni modifikasiya olunmuş məhsullar gətirilir. İndi bu proses ciddi fəsad verməsə də, bir müddət sonra səhhət nöqteyi-nəzərdən ciddi fəsadlar verəcək. Bu istiqamətdə bir çox təxirəsalınmaz işlər görülməlidir. Azərbaycanda ət məhsullarının istehsalında bir çox elmi nəticələrdən istifadə olunur. Ət məhsullarının şişirdilməsilə onları vaxtından qabaq satış vəziyyətinə çatdırırlar. Belə halı başlı-başına buraxmaq olmaz. Quşlara özbaşına alınaraq vurulan dərman və iynələr narahatlıq doğurur. Xüsusən də, hələ formalaşmaqda olan gənc nəsil, uşaqlar belə ərzaqlarla qidalanır. Belədə hələ formalaşma mərhələsində olan orqanizmə onun inkişafına birbaşa mənfi təsir göstərən zülallar yeridilir". Qadının orta ömür həddinin adətən kişidən çox olmasını ilə həmsöhbətimiz fizioloji amillərlə əlaqələndirdi: "Qadınlar daha çox emosional olur və hissələrini daha çox ifadə edə bilir. Kişilər isə bir qədər özlərini sıxır, bu da onlar arasında ürək xəstəliklərinin sayının artmasına səbəb olan haldır".

Rüfət SULTAN

Bakı xəbər.- 2011.-25-27 noyabr.- S. 12.