Nadir milli sənətlərimizi yaşadan qadınlarımız haradadır?

Ziyadxan Əliyev: "Tarixən Azərbaycan xalqı xalça vasitəsilə öz yaşantılarını, duyğularını ifadə edib"

Azərbaycanda əksər geniş yayılmış sahələrdə qadınlar və kişilər bərabər səviyyədə təmsil olunur. Həm istehsalat, həm də elm-təhsil və xidmət sahələrində qadınların təmsil olunmasında ciddi ayrı-seçkiliyin mövcudluğundan söhbət gedə bilməz. Düzdür, elə sahələr var ki, orada əmək fəaliyyətilə məşğul olanlar arasında kişilər üstün çəkiyə malikdir.

Ona görə də bir çox ailələrdə yalnız bir nəfər - güclü cinsin nümayəndəsi işləyir. Bu da qəribə deyil ona görə ki, bunun özünəməxsus səbəbləri var. Məsələ ondadır ki, tikinti, neftçıxarma və ağır sənayedə qadınların çalışması fiziki baxımdan onlar üçün çox çətindir. Bu kimi ağır fiziki əmək tələb edən sahələrdə, təbii ki, qadınların kütləvi çalışması mümkünsüzdür. Bu təkcə bizim ölkədə deyil, əksər mədəni ölkələrdə belədir. Söz yox ki, bunu inkişaf baxımından geri qalmış üçüncü dünya ölkələrinə aid etmək olmaz. Çünki sözügedən dövlətlərdə qadınlar ən ağır işlərə cəlb olunur, yorucu fiziki əməklə məşğul olurlar. Ancaq tarixən inkişaf etmiş dünya ölkələrində zərif cins nümayəndələri əsasən fiziki əməyin az tələb olunduğu sahələrdə çalışmağa üstünlük verib. Məlum məsələdir ki, bundan sonra da belə olacaq. Bu gün Azərbaycanda qadınlar bölgələrdə də əmək fəaliyyətinə cəlb olunsa da, işsiz qadınlar arasında regionların çəkisi daha böyükdür. Azərbaycan qadını əsasən təhsil və tibb sahəsində çalışır. Burada fəaliyyət göstərənlərin böyük hissəsi məhz qadınlardan ibarətdir. Amma bir sıra sahələr var ki, orada zərif cinsin nümayəndələri yox səviyyəsindədir. Məsələn, sahibkarlıqla məşğul olan qadınların sayı olduqca azdır. Bizdən fərqli olaraq, əcnəbi dövlətlərdə qadınların sahibkarlıqla məşğulluq dərəcəsi qat-qat üstün səviyyədədir. Halbuki, 20 ildir müstəqil olan Azərbaycan azad bazar iqtisadiyyatı yolunu seçib. Mövcud hakimiyyət tərəfindən liberal iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi istiqamətində davamlı olaraq işlər həyata keçirilir. Təəssüf ki, Azərbaycan cəmiyyətində hələ də mövcud olan müəyyən stereotiplər qadınların müəyyən sahələrdə - sahibkarlıq, incəsənət və bu kimi sektorlarda təmsil olunmasına maneələr yaradır. Cəmiyyətimizdə bu kimi hallara, milli mentalitet əsas gətirilərək, elə də yaxşı baxılmır. Elmi-texniki tərəqqinin, təhsilin geniş yayıldığı müasir dövrdə hələ də bu cür yanaşmalar qalmaqdadır. Düzdür, son bir neçə ildə populyar mədəniyyətin geniş yayılması ilə əlaqədar bu sahədə olan maneələrin çoxu götürülüb. Ölkədə keçirilən muğam və bu kimi mahnı müsabiqələrinə qoşulanlar arasında qadın cinsinin nümayəndələri üstünlük təşkil edib. Həmçinin, teatr tamaşalarına və kinolara çəkilməklə bağlı müraciət edənlər arasında qadın cinsinin nümayəndələri fəallığı ilə seçilib. Bütün bunlara baxmayaraq, mövcud stereotiplər üzündən qadınlar müəyyən komplekslərlə üzləşir.

Azərbaycanda elə sahələr də var ki, qadın və qızların orada işləməsi ölkənin milli sənətinin inkişafına xidmət edir. Məsələn, buna ən bariz nümunə xalçaçılıqdır ki, bu sahənin inkişafında zərif cins nümayəndələrinin xidmətləri olduqca böyükdür. Əsrlər boyu Azərbaycanda qadınlar bu sənət növünün yaşadılmasında mühüm rol oynayaraq öz misilsiz töhvələrini bəxş ediblər. Xalçaçılıq sahəsi həm də bizim milli sərvətimizir. Xalçaların üzərindəki naxışların timsalında öz təcəssümünü tapan, milli ornamentlərimizin ən gözəl nümunələrindən olan butalar bir növ dünyada Azərbaycanın brendi hesab olunur. Bütün hallarda Azərbaycanın milli sənət növü olan xalçaçılığın inkişafında qadınların xidmətləri əvəzsizdir. Bu gün də Azərbaycan xalçaları dünyada məhşurluğu ilə seçilir. Xalçalar üzərində ölkəmizin mədəniyyətini, incəsənətini əks etdirən çoxsaylı nümunələr var. Xalçaçılıq sənəti ilə məşğul olan sənətkarlar dünyada tanınmış bir sıra ictimai-siyasi xadimin xalça üzərində portretlərini yaradıblar ki, bunun özü də milli sənətimizin tanınmasına xidmətdir. Azərbaycan xanımlarının əl işləri olan və milliliyi özündə əks etdirən xalçalar dünyanın tanınmış əntiq muzeylərində, kolleksiyalarında nümayiş olunur. Bütün bu deyilənlərin fonunda, milli sənət növü olan xalçaçılığın inkişafında bu gün hansı işlər görülür və bu sahənin yaşadılması üçün nə kimi işlərin görülməsinə ehtiyac var?

Sözügedən məsələ ilə bağlı fikirlərini "Bakı-Xəbər"lə bölüşən tanınmış sənətşünas Ziyadxan Əliyev açıqlamasında bir sıra maraqlı məqamlara toxundu. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın mədəni irsinin tanıdılmasında bir sıra sənət növlərinin rolu və mənəvi dəyəri var: "Onlardan biri Qurandır. İkincisi miniatür, üçüncüsü muğam, dördüncüsü isə xalça sənətidir. Tarixən muğam, miniatür və xalça sənəti Azərbaycan xalqının xaricdə tanınma nişanı olub. Bununla bağlı bizim görkəmli xalçaçı Eldar Mikayılzadənin gözəl deyimi var. O bildirir ki, xalça Azərbaycan xalqının danışıq dilidir. Yəni tarixən Azərbaycan xalqı xalça vasitəsilə öz yaşantılarını, duyğularını ifadə edib. Xalçanın bu qədər sirli olmasından çıxış edərək, bir dəfə yazılarımda xalçanı gələcəyə göndərilmiş məktub kimi dəyərləndirmişdim. Çünki biz bu gün xalçanı hələ tam öyrənməmişik. Görkəmli sənətkarımız Eldar Mikayılzadə 50-ci illərdən başlayaraq xalça sənətinin öyrənilməsi sahəsində çoxsaylı fundamental işlər görüb. Azərbaycan xalçası adlı üç cildli kitab yazıb. Demək olar ki, Azərbaycan xalçaçılığının nədən ibarət olması tamamilə o kitabda öz əksini tapıb. Bütün elementlər, kompozisiya növləri, xalçaçılıq məktəbləri, qrupların hamısı müəyyənləşdirilib. Xalçaçılığın müəyyən məktəblər üzrə təkcə zahiri görüntülərini deyil, həm də onun poetikasını, fəlsəfəsini və bədii estetikasını təhlil etmək, yaymaq lazımdır. Xalçaçılıq üzrə çoxlu tədqiqat işləri yazılsa da, nədənsə Azərbaycan xalçaçılığının fundamental öyrənilməsi sahəsində çoxsaylı işlər görülməyib. Ümid edirəm, nə vaxtsa bu yöndə ciddi işlər görüləcək. Onu da qeyd edim ki, Xalçaçılığın qorunması ilə bağlı Milli Məclis qanun qəbul edib. İnsafən etiraf etməliyik ki, müəyyən addımlar atılır. Məsələn, Beynəlxalq Muğam Mərkəzi yaxınlığında yeni müasir tipli xalça muzeyinin inşası tamamlanmaq üzrədir. Yəni belə götürdükdə, xalçaçılıq da digər sənət növləri kimi dövlətin diqqət mərkəzindədir. Ancaq xalçaçılıq sənətinin təbliğini təkcə muzeyin, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin öhdəsinə buraxmaq doğru deyil"

Z.Əliyev açıqlamasında bir çox Şərq dövlətlərində milli irsin toplanması, öyrənilməsi və təbliği üzrə nazirliklərin fəaliyyət göstərməsinə diqqət çəkdi: "Deməyim odur ki, sözügedən orqanda milli irs dərindən öyrənilərək toplanır. Ona görə də həmin dövlətlərdə milli irsin bədii ənənələri bu günə kimi saxlanmaqdadır. Çox təəssüf ki, bizdə belə bir qurum yoxdur. Tarixən bütün yük Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin üzərinə toplanıb. Sözügedən qurum isə bütün bu yükü daşımaq gücündə deyil. Bu gün xalçaçılığın təbliği sahəsində ara-sıra müxtəlif ölkələrdə Azərbaycan günlərinin keçirilməsini nəzərə almasaq, elə bir önəmli təbliğat işi aparılmır. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda mütləq milli irsin toplanması, öyrənilməsi və təbliği üzrə qurum olmalıdır. Məhz toplanması məsələsi bizdə bu saat sıfır vəziyyətindədir. Bu ilin sonu və yaxud da gələn ilin əvvəllərində xalça muzeyinin açılışı olacaq. Həmin muzeydə nümayiş etdirmək üçün XVIII-XIX əsrlərə aid xalçalarımız yoxdur. Ancaq dünyanın ən məşhur əntiq mağazalarında, kolleksiyalarında XVI əsrdən üzübəri Azərbaycan xalçaları saxlanmaqdadır. Dünyada məşhur olan həmin xalçaları satın alıb xalça muzeyində saxlamaq olar. Arzu edərdim ki, müvafiq orqanlar bununla məşğul olsun. Muzeydə mütləq qədim dövrə aid xalçalar olmalıdır".

Z.Əliyevin fikrincə, xalçaların bazara çıxışı yaxşı təşkil olunmadığına görə son illər qadınların bu sahəyə həvəsi xeyli azalıb: "İranda xalçanı daha çox kişilər toxuyur. Bizdə isə tarixən xalçanı qadınlar toxuyub. Bu gün də həmin işləri əsasən qadınlar görür. Milli irsimizin bir qolu olan xalçaçılığın yaşadılmasında qadınların rolu böyükdür. Ancaq bu gün toxunan xalçaları bazara çıxara bilmədiklərindən, bu sahəyə o qədər də maraq göstərmirlər. Gərək xalça normal qiymətə satılsın ki, bu sahəyə maraq da artsın. Bu gün Azərbaycanda yerli xalçaların satışı məsələsi bir növ Allahın ümidinə buraxılıb. Baxmayaraq ki, qonşu İranda milli gəlirin bəlkə də yarısını xalça satışından gələn gəlirlər təşkil edir. Bizdə isə bu heç 1-2 faiz belə deyil. Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı üçün bütün təbii şərait və xammal var. Xalçaçılıq sahəsi inkişaf etdirilərsə, bundan çox yaxşı gəlir əldə etmək olar. Nəticədə qadınların bu sahədə məşğulluq səviyyəsi əhəmiyyətli şəkildə artacaq".

Göründüyü kimi, tanınmış sənətşünas xalçaçılığın inkişafına xüsusi diqqət yetirilməsinin vacib olduğunu bildirdi. Bütün bunlardan çıxış edərək öz milli irsimizə sahib çıxmalıyıq.

Vidadi ORDAHALLI

Bakı xəbər.- 2011.- 4 oktyabr.- S. 15.