Quran xətmində "Allahu Əkbər" zikrinin hikməti

Zuha surəsi və onun təfsiri

Nizil olma səbəbi

11 ayədən ibarət Zuha surəsi Məkkədə nazil olub. Məhəmməd(ə) peyğəmbərliyinin ilk dövründə ilahi vəhylərin bir müddət kəsilməsi səbəbindən çox əziyyət çəkirdi. Bu hadisə ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər vardır. Buxari (v.e. 870-il) yazıb: "Vəhylərin kəsilməsinə görə sarsıntı keçirən Peyğəmbər(ə) hətta 2-3 gecə namaza belə qalxmayıb. Bu zaman bir qadın Allah Rəsuluna lağa qoyaraq (haşə!) deyib ki, ey Məhəmməd, Sahibini görmürəm, deyəsən Onun sənə acığı tutub. Və Rəbb də bu surəni nazil edib". Müslim (v.e. 875-il) və Tirmizi (v.e. 893-il) isə olayı belə rəvayət ediblər: "Quran ayələrinin nazil edilməsinin bir müddət kəsildiyini görən müşriklər: "Məhəmməd tərk edildi" - dedilər. Buna rəğmən Allah: "Rəbbin səni (Ya Peyğəmbər!) nə tərk etdi, nə də sənə acığı tutdu" deyib, Zuha surəsini bir dəfəyə nazil etdi".

Vəhyin kəsilməsinin müddəti haqqında da müxtəlif fikirlər var. Belə ki, bəzi qaynaqlar həmin müddətin 4, digərləri isə 12, 15, 25, 40 gün olduğunu güman ediblər. Doğrusunu isə Allah və Onun Rəsulu(ə) bilir...

Hadisə ilə bağlı rəvayətlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, vəhylərin bir müddət kəsilməsindən Peyğəmbər(ə) mənəvi sarsıntı keçirib. Əlbəttə, İlahi feyz və yardımın müvəqqəti dayandırılması Rəbbin Rəsulunu unutması kimi qəbul edilməməlidir və edilmir də.

Anlamı

1. And olsun səhərə; 2. And olsun sakitləşməkdə olan gecəyə ki... 3. Rəbbin səni nə tərk etdi, nə də sənə acığı tutdu; 4. Şübhəsiz ki, axirət sənin üçün dünyadan daha xeyirlidir; 5. Həqiqətən, Rəbbin sənə (qiyamət günü ən uca şəfaət məqamı, Cənnətdə tükənməz nemətlər) bəxş edəcək və sən (Ondan) razı olacaqsan; 6. Məgər O səni yetim ikən tapıb, sığınacaq vermədimi?! 7. Səni şaşqın vəziyyətdə tapıb yol göstərmədimi?! 8. Səni yoxsul ikən tapıb dövlətli etmədimi?! 9. Elə isə, yetimə zülm etmə. 10. Dilənçiin də qovma! 11. Və (Həmişə) Rəbbinin sənə olan nemətindən söhbət aç!

Təfsiri

1. "And olsun səhərə". Ayədəki "səhər" sözü orijinaldakı "zuha"nın məalı olub, müəyyən zamanı bildirir. Bu, fəcrin (dan vaxtı, erkən sübh) başlaması ilə günəşin batması arasındakı zamanın 1/4 saatına, imsaq vaxtının başlanğıcı, quşluq vaxtına təsadüf edir. Müqəddəs kitabında incir və zeytuna, Günəş və Aya, Yer və Göyə, Məhəmməd(ə) və Quran oxuyanlara və digər yaratdıqlarına and içən Rəbb, burada səhərə and içir. Bu andla O, bəşərə həmin zaman bölümünün müqəddəsliyini aşılayır. Peyğəmbər(ə) buyurub: "Cənnətin "Zuha" adlı qapısı da var ki, oradan yalnız Zuha namazını qılanlar girər", "Günahları dəniz köpüyü qədər çox olanlar iki rükət Zuha namazını mütəmadi qılarsa, onların günahları əfv olunar". Konkret olaraq, ayədəki "səhər" sözü gecənin qaranlığının əksi olan işığı, gündüzü ifadə edir.

Səhərə and içilməsini, Məhəmməd(ə)-nin bazar ertəsi günündə həmin vaxtda anadan olmasına Rəbbin işarə etməsi kimi də qəbul etmək olar. Yəni ayə, həqiqət günəşinin Məhəmməd(ə) üfüqündən doğub, onun bütün bəşərə Peyğəmbər, hidayət göndərilməsinin simvoludur. Zira Rəbb buyurub: "Səni də (ya Məhəmməd) aləmlərə ancaq bir rəhmət olaraq göndərdik" (Ənbiya 107).

2. "And olsun sakitləşməkdə olan gecəyə ki..." Ayədə and içilən gecə elə bir zamandır ki, artıq qaranlıq maksimum həddə yaxınlaşaraq, qərarlaşıb və səs-səda da yox olubdur. Surədə səhər və gecəyə and içilməsinin hikmətləri bunlar da ola bilər: Gündüz aydınlığı insanın çalışması səbəbindən onu yorur, gecə qaranlığı yorğun olan insanın rahatlanmasına xidmət edir. Vəhylərin kəsilməsi Peyğəmbər(ə)-də mənəvi stress yaratdığı üçün, gecənin sükunəti onu bu gərginlikdən azad edir. Və ya, vəhy günəş aydınlığı, onun kəsilməsi isə gecə qaranlığı və sükunətə bənzər.

Birinci və ikinci ayələrin təfsiri, ümumiyyətlə işıq-qaranlıq, müsbət-mənfi, sükunət-hərəkət və s. əksliklərin vəhdətindən doğan və dinamik inkişafa səbəb olan əşya və hadisələrə içilən andlardır. Yəni and olsun zamanın müxtəlif anları olan və bir-birini əvəz edən səhər və axşama ki...

3. "Rəbbin səni nə tərk etdi, nə də sənə acığı tutdu". Yəni səni və sənin təbliğ etdiyini qəbul etməyənlərin əksinə olaraq, Rəbbin səninlədir, ya Peyğəmbər(ə).

4. "Şübhəsiz ki, axirət sənin üçün dünyadan daha xeyirlidir". Yəni sənin üçün hər işin sonu əvvəlindən daha xeyirli və bərəkətli olacaq. Və sən haldan-hala, xeyirdən-xeyrə doğru irəliləyərək, daim tərəqqi edəcəksən. Sənə verilən peyğəmbərlik statusu, vəhylərin nazili və onların müvəqqəti kəsilməsi halları, vəhylərin yenidən nazilinə sübut olan Zuha surəsi göstərir ki, sənin hər halın əvvəlkindən daha yaxşıdır, axirətin də dünyandan daha bərəkətli olacaq. Bu ayəni Peyğəmbər(ə)-yə iman gətirənlərə də şamil etmək olar. Çünki ümmət, Peyğəmbərin ardınca gedən imanlı bəndələr toplumudur. Bunu: "(İbrahim dedi) İndi kim ardımca gəlsə, o, şübhəsiz ki, məndəndir" (İbrahim 36) ayəsi sübut edir. Məhəmməd(ə)-nin dünyadakı xeyrindən hətta kafirlər belə istifadə edərlər. Axirət feyzi və axirətdəki Peyğəmbər(ə) şəfaəti isə, yalnız möminlər üçündür.

5. "Həqiqətən, Rəbbin sənə (qiyamət günü ən uca şəfaət məqamı, Cənnətdə tükənməz nemətlər) bəxş edəcək və sən (Ondan) razı olacaqsan!" Rəbbin sənə heç kimə vermədiyi elə lütf, ehsan və imkan verəcək ki, sən Ondan tamamilə razı qalacaqsan. Ya Məhəmməd(ə)! Rəbbinin bu nemətlərindən sonra səni gələcək işlərində "görəsən bu iş necə olacaq" sualı da, təşvişə salmayacaq.

Həsən Bəsriyə (v.e. 723-il) görə ayədəki "bəxş edilən" ehsan, Məhəmməd(ə)-nin ümmətinə olan şəfaətidir. Suyutuya (v.e. 1505-il) görə, Həz.Peyğəmbər buyurub: "Mən, Rəbbim mənə "razı oldunmu ya Məhəmməd" deyənə qədər ümmətimə şəfaət edəcəm". Ayə barədə Buxari bu hədisi nəql edib: Həz.Məhəmməd deyib: "Hər Peyğəmbərin qəbul edilən duası var. Və bütün peyğəmbərlər dualarını dünyada ikən ediblər. Mən isə duamı qiyamət günü ümmətimə şəfaət üçün saxladım". İbni Abbas (619-687) isə ayənin iki təfsirini verib: a) "Əhli beytdən heç kimin atəşə girməməsi üçün edilən dua"; b) "Ümmətin Cənnətə girməsi üçün edilən dua".

Lakin seçdiyi Peyğəmbər(ə)-yə Rəbbin bəxş etdiyi nemətləri təkcə axirətə şamil etmək doğru olmaz. Həmin səbəbdən, bəzi şəxslər hesab edib ki, Peyğəmbər(ə)-yə verilən bu ehsanlar həm dünya, həm də axirət nemətləridir. Və sözsüz ki, axirətdəki lütflər dünya nemətlərindən daha fəzilətlidir.

6. "Məgər O səni yetim ikən tapıb sığınacaq vermədimi?!" Məlumdur ki, Həz.Məhəmməd ana bətnində 6 aylıq ikən atadan, 6 yaşından isə anadan yetim qalıb. Onu əmisi Əbu Talib himayə edib. Həz.Peyğəmbər də daxil olmaqla, yetimlərə sığınacaq verən yalnız Allahdır. Deməli, yetimləri qayğı ilə əhatə edənlər Allah rizasını qazanan bəndələrdir.

7. "Səni şaşqın vəziyyətdə tapıb yol göstərmədimi?!" Allah Rəsulu ağıl və dində heç vaxt zəlalətdə olmayıb (haşə). O Allahdan başqa heç bir məbuda inanıb sığınmayıb. Onun əxlaqı Allah və Qurandan qaynaqlanır. Həz.Məhəmməd peyğəmbər olmadan öncə ərəblərin pozğun etiqadlarını görmüşdü. O, yəhudilik və xristianlıq kimi iki dinin təhvid yolundan çıxdığına da əmin idi. Bununla yanaşı, o, girilməsi vacib olan və ağıl ilə idrak edilib, qavranması qeyri-mümkün olan bir haqq dinin - İbrahim(ə) dininin olduğunu da sezmişdi. Lakin o, həmin dinin hökmlərindən xəbərsiz idi. Həmin səbəbdən, Rəbb sanki buyurur: Ya Məhəmməd, sən peyğəmbərlikdən öncə ağlın idrak edə bilmədiyi həqiqətlərdən və şəriətdən xəbərsiz və doğru yolu heyrətlə axtarmaqda idin. Rəbbin səni bu vəziyyətdə tapıb hidayət yolunu göstərdi. Nazil etdiyi vəhylərlə O səni haqq yola dəvət etdi.

8. "Səni yoxsul ikən tapıb dövlətli etmədimi?! İslam tarixinə görə, Həz.Məhəmmədə atasından bir dişi dəvə və qulluqçudan başqa heç bir miras qalmayıb. O, Şama ticarət səfərindən və varlı Həz.Xədicə ilə evləndikdən sonra dövlətli olub. Bunu nəzərə alan klassik təfsirçilərin hamısı bu ayəni sırf mal-dövlət kontekstində şərh ediblər. Lakin müəllif hesab edir ki, oxuyub-yaza bilməyən, haqq dinin axtarışında olan Həz.Məhəmməd üçün ən böyük dövlət Quran və İslamdır. Çünki İslama qədərki dövrdə Peyğəmbər(ə)-dən qat-qat artıq dövlətli qəbilə başçıları var idi. Həz.Məhəmmədin əmisi kafir Əbu Ləhəb, Əbu Süfyan və b. var-dövlət və söz sahibləri idilər.

Rəbb surənin 6.7.8-ci ayələrində seçdiyi Peyğəmbər(ə)-yə verdiyi üç nemətdən sonra ona üç əmr edir ki, onlardan birincisi budur:

9. "Elə isə, yetimə zülm etmə!" Yəni Rəbbin sənə verdiyi və verəcəyi nemətlərə görə, sən də yetimə zülm etmə. Çünki sən özün də yetim idin. Yetim, yetim olduğu üçün yox, insan olduğu üçün sən də onun haqq və azadlığına qəsd etmə. Yetimə sahib durmaq barədə Peyğəmbər(ə): "Mən və Allahdan qorxan yetimin vəkili bu barmaqlarım kimidir" - deyib, şəhadət və orta barmaqlarını göstərib" (Buxari).

10. "Dilənçini də qovma"! Bu, Rəbbin ikinci əmridir. Orijinaldakı "səil" sözü "istəyən" anlamındadır. Bəzi təfsirçilər dilənçinin dünya malı istəyən olduğunu önə çəkib, ayəni "onunla sərt davranma" şəklində şərh ediblər. Əbu Davud (v.e. 889-il) və başqaları isə ayəni, "elm istəyəni qapıdan qovma" kimi açıqlayıblar. Qeyd edək ki, İslamda elm "dilənçiliyi" bəyənildiyi halda, dünya malını istəmək bəyənilmir.

11. "Və (həmişə) Rəbbinin sənə olan nemətindən söhbət aç!". Bu isə üçüncü əmrdir. Ayədəki "söhbət aç" ifadəsi, göstəriş vermək anlamında işlədilmir. Sən Rəbbin sonsuz sayda nemətlərini, sənə verdiyi lütf və ehsanı ümmətinə anlat və onları təbliğ və təşviq et. Çünki neməti anlatmaq və onun sahibini tanıtmaq, əslində bir şükrdür. Unutma ki, sən bütün aləmlərə bir rəhmət olaraq göstərilmisən. Həmin səbəbdən, sən bəşərə Quran, hidayət nemətini açıqla, ya Peyğəmbər.

Surəni şərh edən Alusi (v.e. 1853-il) yazıb: "Sən yetim və fağır idin. İslamı da tanımırdır. Allah sənə sığınacaq verib, haqq yolu göstərdi və dövlətli etdi. Bu nemətləri unutma. Yoxsula yardım, yetimə də rəhm et. Rəbbin sənə doğru yolu göstərdiyi üçün, sən də Allah qullarına haqq yolu göstər".

Quran xətmində "Allahu Əkbər" hikməti

Quran tərtibatına görə, Zuha surəsindən sonra gələn 21 surə oxunarkən "Allahu Əkbər" təkbiri demək, Peyğəmbər(ə) sünnətidir. Çünki vəhyin müvəqqəti kəsilməsindən sarsıntı keçirən Məhəmməd(ə), Zuha və sonrakı surələr nazil olduqca Rəbbin nemətinə müqabil şükranlıq hissini, həm də bu təkbir ilə izhar edib. Bu sünnətə əməl edən İslam ümməti 1400 ildir ki, Quran xətm olunarkən, "Allahu Əkbər" (Allah böyükdür) deyir və bununla da Rəbbin seçdiyi Peyğəmbər(ə)-yə məhəbbətini izhar edir. Xətmin sonunda Fətiha surəsinin hamısı və Bəqaranın ilk beş ayəsini oxumaq isə, Quranın davamlı oxunan bir kitab kimi növbəti xətminin başlanğıcına işarə edir. Məgər bəşər iman, elm və iradəsinə heyran olan Ay, Rəbbə şükranlıq hissini ona ilk qədəm qoyan N.Armstronqa (20.VII.1969) "Allahu Əkbər" təkbirilə izhar etmədimi?!".

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.- 2011.- 26 sentyabr.- S. 15.