Moskvada erməni həkimin qəsdlə öldürdüyü məşhur generalımızın izi ilə...

BAKININ XİLASKARI Məmməd Bağır Hadı oğlu Bağırov (1901 - 1946)

Azərbaycanın üç min ildən artıq dövlətçilik tarixində adları fəxrlə çəkilən görkəmli şəxsiyyətlər çox olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində yeridilən ayrı-seçkilik siyasətinə baxmayaraq, öz bacarığı, savadı və qətiyyəti sayəsində general rütbəsinə yüksəlmiş Azərbaycanın qeyrətli oğulları da belə şəxsiyyətlərdəndir. Bu görkəmli şəxsiyyətlərin bəziləri haqqında bir sıra kitab və məqalələr, bədii əsərlər yazılmış, hətta filmlər çəkilmişdir. Lakin Azərbaycan xalqı qarşısında misilsiz xidmətləri olmuş bir çox şəxsiyyətlər diqqətdən kənarda qalmış, onlar haqqında tədqiqiat işləri aparılmamışdır ki, bu da ciddi narahatlıq doğurmaya bilməz. Belə şəxsiyyətlərdən biri general-mayor Məmməd Bağır Hadı oğlu Bağırovdur.

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında verilmiş qısa yazıdan başqa general-mayor Məmməd Bağır Bağırov haqqında elmi ədəbiyyatda heç bir məlumata rast gəlmək mümkün deyil. Bu qısa məlumatda deyilir: "Bağırov Məmmədbağır Hadı oğlu (1901, Bakı - 26.12.1946, Bakı) mühəndis - texniki xidmət general - mayoru (1944). 1929-cu ildə hərbi məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan atıcı diviziyasında vzvod komandiri olmuşdur... 1926-cı ildə Leninqradda təkmilləşmə kurslarını bitirmiş, bölmə komandiri vəzifəsində çalışmış və yüksək ixtisaslı mühəndis qoşunları zabiti kimi yüksəlmişdir. Bağırov 1940-cı ildə Bakı şəhər Yerli Hava Hücumundan Müdafiə rəisi təyin olundu və Bakı şəhər Soveti sədrini müavini seçildi. "Lenin ordeni, Qırmızı Bayraq, Qırmızı Əmək Bayrağı, Qırmızı Ulduz ordenləri və medallarla, 1930-cu ildə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti tərəfindən Mauzerlə, 1938-ci SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən yubiley medalı, 1940-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdu.

Böyük Vətən Müharibəsinə aid bəzi yazılarda və veb saytlarda müharibədə qəhrəmanlıqlar göstərmiş digər generallarla yanaşı, Məmməd Bağır Bağırovun barəsində yalnız aşağıdakı abzas verilmişdir: "1944-cü ilin iyul ayından Pribaltikada və digər cəbhələrdə fəal iştirak edən 77-ci diviziyanın yüzlərlə əsgər və zabiti orden və medallarla təltif edildi, 8 döyüşçü Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını aldı. Döyüş əməliyyatlarına Krımdan başlamış 77-ci Simferopol dağ-atıcı Azərbaycan milli diviziyası 11000 kilometrə yaxın məsafəni qət edərək Berlinə qədər getdi. Diviziyanın döyüş yollarında Heybət Heybətov, Tərlan Əliyarbəyov, Mahmud Əbilov, Məmmədbağır Bağırov, Hacıbaba Zeynalov, Hüseyn Məmmədov kimi generallar yetişmiş və onların hər biri böyük sərkərdəlik məharəti göstərmişlər".

Rusiya Federasiyasının saytında Məmməd Bağır Bağırova 9 fevral 1944-cü ildə mühəndis-texniki xidmət general-mayoru fəxri adının verilməsi haqqında bir neçə cümləlik informasiya verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra da Azərbaycan generalları haqqında nəşr olunan kitablarda M.B.Bağırov haqqında məlumatların olmaması təəccüblüdür.

General Məmməd Bağır Bağırov haqqında bu günə qədər heç bir tədqiqat işinin aparılmaması, bu görkəmli şəxsiyyətin fəaliyyətinə biganə yanaşılması acı təəssüf doğurmaya bilməz. Fikrimizcə, generalın fəaliyyəti haqqında obyektiv tədqiqat işlərinin aparılması çağdaş Azərbaycan tarixinin ağ ləkələrdən təmizlənməsinə, bu görkəmli şəxsiyyətin tarixdə layiq olduğu qiyməti almasına kömək edə bilər.

Generalın həyat və fəaliyyətinin tədqiqində onun özü tərəfindən yazdığı tərcümeyi-halı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin sənədə görə Məmməd Bağır Hadı oğlu Bağırov 1901- ci ildə Bakı şəhərində qulluqçu ailəsində anadan olub. 1910-1915-ci illərdə ikinci rus-tatar məktəbində oxumuş, məktəbi bitirdikdən sonra Bakı Ali Məktəbinin birinci kursuna daxil olmuş və 1918-ci ilə qədər orada təhsil almışdır. Maddi imkanları olmadığına görə 1918-ci ildə üçüncü kursdan təhsilini yarımçıq qoymuş, çalışaraq ailəsinə kömək etmişdir.

Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. 1918-1919-cu illərdə Bakı şəhəri Evlər İdarəsinin katibi, daha sonra sədri olmuşdur. 1919-cu ildə Səhiyyə Nazirliyində kargüzar kimi fəaliyyət göstərmişdir.

M.B.Bağırov 1920-ci ilin sentyabr ayının 12-də Bakı Hərbi Məktəbinə daxil olmuş, istedadlı və cəsur müdavim kimi qısa müddətdə hərbi məktəb kollektivinin hörmətini qazanmışdır. Bakı Hərbi Məktəbini yüksək göstəricilərlə bitirdiyinə görə 07 noyabr 1921-ci il tarixində Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən şəxsi saatla təltif olunmuşdur.

Bakı Hərbi Məktəbini bitirdikdən sonra I Atıcı alayına vzvod komandiri təyin olunmuş və 1921-1925-ci illərdə I Atıcı alayın müxtəlif hissələrində vzvod komandiri, rota komandirinin köməkçisi vəzifələrində işləmişdir.

1925-1926-cı illərdə Leninqrada Mühəndis Qoşunları Komandirləri Məktəbinin təkminləşdirmə kursuna ezam olunmuş və bu kursu müvəffəqiyyətlə başa vurduqdan sonra I Atıcı alayının VII rotasına komandir təyin olunmuşdur.

1926-1929-cu illərdə Azərbaycan Milli Diviziyasının mina axtaran rotasında vzvod komandiri kimi fəaliyyət göstərmiş, bu dövrdə müxtəlif hərbi hissələr üçün mina axtaranların hazırlanmasına rəhbərlik etmişdir.

1929-cu ildə Mina Axtaran Rota Məktəbinin rəisi təyin olunmuş və 1932-ci ilə kimi bu vəzifədə çalışmışdır. Böyük istedad və bacarığına görə 1932-ci ildə Azərbaycan Diviziyasının ayrıca mina axtaran rotasının komandiri vəzifəsinə irəli çəkilmiş və 1937-ci ilə kimi bu vəzifədə çalışmışdır. 1937-ci ilin avqustunda Zaqafqaziya Hərbi Dairəsi komandanın əmri ilə 77 Azərbaycan Milli Dviziyasının Mühəndis Xidmətinin rəisi olmuşdur.

Məmməd Bağır Bağırov 1940-cı ilin aprelində Hava Hücumundan Müdafiə hissəsinin III Korpusunun Mühəndis Xidmətinin rəisi, 1941-ci ilin aprelində Bakı şəhəri Hava Hücumundan Müdafiə qoşununun komandanı təyin olunmuşdur.

Dövlət Müdafiə Komitəsinin 05 aprel 1942-ci il qərarı ilə Bakı Hava Hücumundan Müdafiə Korpusunun bazası əsasında 1942-ci il mayın əvvəllərində Bakı Hava Hücumundan Müdafiə Ordusu yaradıldı. Alman kəşfiyyat təyyarələrinin aramsız uçuşlar etdiyi may-oktyabr 1942-ci il tarixində onun tərkibinə 8 qırıcı aviasiya korpusu, 7 zenit artilleriya alayı, 1 zenit pulemyot alayı, 1 projektor alayı, aerostat maneə alayı və digər hərbi hissələri daxil idi.

1941-1945-ci illərdə Azərbaycandan cəbhəyə yüksək keyfiyyətli benzin, silah, döyüş sursatı və ərzaqla dolu yük qatarları və gəmilər yollanırdı. Bu illərdə Bakı cəbhənin benzin və sürtkü yağlarına olan tələbatının 75-90%-ni ödəyirdi. Müharibə illərində Bakıda cəbhə üçün 130 növ silah və döyüş sürsatı da istehsal olunub. 1941-ci ildə neftçilərimizin fədakar əməyi nəticəsində 23,5 milyon ton neft istehsal olundu ki, bu da Azərbaycanın tarixində maksimum nəticə idi ve SSRİ-də istehsal olunan neftin 71.4%-ni təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, müharibə illərində Azərbaycan neftçiləri ölkəyə 75 milyon ton neft, 22 milyon ton benzin və başqa neft məhsulları vermişdilər. Faşizm üzərində qələbənin qazanılmasında Bakı nefti ən əsas amillərdən biri oldu. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, hər 5 təyyarənin, hər 5 tankın, və hər 5 avtomobilin 4-ü Bakı benzini ilə işləyirdi.

Bu faktlar Bakı neft rayonunun müdafiəsinə rəhbərlik etmiş general Məmməd Bağır Bağırovun necə strateji cəhətdən əhəmiyyətli və gərgin işin öhdəsindən şərəflə gəldiyini sübut edir. Bu işin mürəkkəbliyi, gərginliyi bir də onda idi ki, general M.B.Bağırovun Bakının hava hücumundan müdafiəsinə rəhbərlik etdiyi dövrdə neft rayonu üçün əvvəl Fransa, İngiltərə, ABŞ, sonra Almaniya tərəfindən ciddi təhlükə yaranmışdır. Bundan başqa, Bakının faşist Almaniyasının əlinə keçməməsi üçün sovet rəhbərliyi tərəfindən Bakı neft rayonunun partladılması planı da var idi. Bütün bunlar həmin dövrdə Bakının müdafiəsinə rəhbərlik etmiş şəxslərin necə böyük çətinliklərlə, təhlükələrlə üz-üzə dayandığını göstərir.

Bakının müdafiəsi ilə bağlı sovet tarixşünaslığında bir sıra kitab və məqalələr nəşr olunub. Uzun illər sovet tarixşünaslığında bəzi faktların öz əksini tapmaması, hadisələrin birtərəfli işıqlandırılması Bakı neft rayonunun müdafiəçilərinin qəhrəmanlıqlarının tam şəkildə öyrənilməsinə imkan verməmişdir.

1985-ci ilin avqustunda AFR-in Ştutqart şəhərində keçirilmiş tarix elmlərinin XVI Beynəlxalq Konqresində SSRİ-nin dünya əleyhinə faşist Almaniyası ilə sövdələşməkdə ittiham olunması problemə münasibətin kökündən dəyişməsinə, müharibəyə aid yeni faktların üzə çıxmasına səbəb oldu.

Bakı neft rayonu üçün İkinci Dünya müharibəsinin əvvəllərində Fransa və İngiltərə tərəfindən yaranan təhlükəni aydın dərk etmək üçün "Hücum etməmək haqqında" (23 avqust 1939-cu il) və "Dostluq və sərhədlər haqqında" (28 sentyabr 1939-cu il) sovet-alman müqavilələrinə xüsusi diqqət verilməsinə ehtiyac var. SSRİ ilə faşist Almaniyası arasında 23 avqust 1939-cu il ildə bağlanmış sazişin uzun müddət gizli saxlanmış maddələrinə görə Bakı neftinin faşist Almaniyasına verilməsi nəzərdə tutulurdu ki, bu da Fransa və İngiltərənin mənafelərinə uyğun deyildi.

Son dövrlər mətbuatda sovet tarixşünaslığında öz əksini tapmayan, yuxarıda adı çəkilən sovet-alman müqavilələri vasitəsilə iki dövlətin yaxınlaşmasından Bakı neft rayonu üçün yaranmış təhlükə haqqında son illər bir sıra məqalələr yazılıb. Bu məqalələrdə generalın adı çəkilməsə də, faktlar Bakının müdafiəsinə rəhbərlik etmiş Məmməd Bağır Bağırovun necə mürəkkəb və çətin şəraitdə işlədiyini bir daha sübut edir.

Faktlar sübut edir ki, sovet-alman müqavilələrinə əsasən Bakıdan faşist Almaniyasına neft ixracı nəzərdə tutulurdu. Bunun qarşısını almaq üçün faşist Almaniyası ilə müharibə vəziyyətində olan Fransa və İngiltərə Bakını bombalamaq planı hazırlanmışdı. Bu vəzifəni Fransanın Suriyada yerləşən hərbi-hava qüvvələrinin həyata keçirməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin 10 iyun 1940-cı ildə Fransanın faşist Almaniyası tərəfindən işğalı bu dəhşətli planın həyata keçməsinə imkan verməyib.

Faşist Almaniyası rəhbərliyi SSRİ-yə qarşı müharibəni başladığı ilk günlərdə hesab edirdi ki, Bakı neftini tezliklə zəbt edəcək və buna görə də qərara gəlmişdi ki, Bakıya bomba zərbəsi endirmək lazım deyil. Lakin sonradan SSRİ-yə qarşı ildırımsürətli müharibə baş tutmadığından almanların planı dəyişdi. 1942-ci ilin 4 mayında gündüz Bakı üzərində Almaniyanın kəşfiyyatçı təyyarəsinin görünməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Əldə olunmuş yeni faktlar sübut edir ki, Bakı üzərində ilk alman kəşfiyyat təyyarəsi 30 yanvar 1942-ci ildə uçuş həyata keçirmiş və həmin təyyarə Bakının Hava hücumundan Müdafiə qüvvələri tərəfindən vurulmuşdur. Bakı üzərinə uçuşları Almanların IV Lyuftvaffe aviasiya flotu həyata keçirirdi. Həmin flotun 5 təyyarəsi Bakı üzərində kəşfiyyat uçuşlar, həyata keçirmiş və əksəriyyəti vurulmuşdur. Daha sonra 10 mart 1942-ci il tarixində ober-leytenant Tişendorfun rəhbərliyi ilə T5+NK nişanlı alman təyyarəsi Soçi-Suxumi-Poti-Batumi-Bakı marşututu üzrə kəşfiyyat uçuşları həyata keçirmişdir. Bakı üzərində kəşfiyyat uçuşları həyata keçirən bu təyyarələrin bəziləri Bakının strateji obyektlərinin şəklini çəkməyə nail olmuşdur ki, həmin şəkillər üzün müddət əvvəl Almaniya, sonra isə ABŞ tərəfindən məxfi sənədlər kimi saxlanmışdır. Lakin XX əsrin 60-cı illərində yerin süni peyklərinin orbitə çıxarılması ilə həmin şəkillər hərbi əhəmiyyətini itirmişdir.

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 05 may 1942-ci il tarixli gizli iclasında Alman təyyarəsinin Bakıya uçuşu məsələsi müzakirə edilmiş və qərar qəbul olunmuşdu ki, şəhər əhalisi hava hücumundan müdafiə üçün yaxşı hazırlanmamışdır. 1942-ci ilin 23 iyununda İ.Stalinin yanında Bakının müdafiəsi məsələsi müzakirə olundu və onun göstərişilə 58-ci ordu və Birləşmiş Süvari Korpusu İrandan və Orta Asiyadan (həmin ilin 28 avqustunda) bu regiona gətirildi. 1942-ci ilin 16 sentyabrında SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakının müdafiəsi üçün xüsusi qərar qəbul etdi. Sentyabrın 24-də Zaqafqaziyada hərbi vəziyyət elan olundu. Qafqazın müdafiəsinə yuxarıda göstərilən Şimali Qafqaz və Zaqafqaziya cəbhələrindən əlavə Qara dəniz donanması, Xəzər və Azov dənizləri hərbi donanmaları da cəlb edilmişdi. Qafqaz uğrunda 422 gün davam edən bu döyüşlər zamanı Almaniya faşist ordusunun təyyarələri Zaqafqaziya istiqamətinə 7493 uçuş təşkil etmişdi. Bu təyyarələrdən 74-ü Bakı istiqaməti üzərinə hücuma keçmişdir ki, bunlardan da yalnız 7-si Bakı səmasına çata bilmişdi. Bu kimi faktlar general M.B.Bağırovun gərgin və şərəfli fəaliyyətinin üzərinə işıq salır.

Gənc generalın müəmmalı ölümü

Böyük Vətən Müharibəsinin sonlarına yaxın və müharibə qurtardıqdan sonra qələbənin qazanılmasında böyük əməyi olmuş azərbaycanlı generallara, görkəmli şəxsiyyətlərə münasibət dəyişməyə başlamışdır. Faktlar sübut edir ki, azərbaycanlı hərbiçilərin əksəriyyəti sovet rəhbərliyinə müharibənin gərgin və çətin günlərində lazım olsa da, sonradan onlara qarşı əvvəllər yeridilmiş ənənəvi ayrı-seçkilik siyasəti davam etmişdir. Müharibədən sonra isə onların bir hissəsi repressiyaya məruz qalmış, bir hissəsi isə müəmmalı şəkildə vəfat etmişdir. General Həzi Aslanovun ölümü ilə bağlı yeni faktlar, general-mayor Əbdülqasım Əziminin (1903-1947) 1947-ci ildə güllələnməsi, müharibə zamanı üç dəfə ağır yaralanmış, 3 orden və medallarla təltif olunmuş Gəray Vəlibəyovun 1947-ci ilin iyul ayında M.V.Frunze adına Moskva Hərbi Akademiyasını bitirməsi və polkovnik rütbəsi alması ilə əlaqədar tədbirdən sonra məzunlarla Moskva çayında çimərkən faciəli surətdə həlak olması və digər hadisələr buna misal ola bilər.

Müharibədən sonra Məmməd Bağır Bağırovun səhhətində ciddi problemlər olmasa da, Moskvada adi tibbi müayinədən sonra vəziyyətinin ağırlaşmağa başlaması, sonradan sağalmaz xəstəliyə düçar olması ona qarşı sui-qəsd edilməsi ehtimalını ortaya çıxarır.

Doğmalarının bildirdiyinə görə, generalı Moskada müalicə edən həkimin milliyyətcə erməni olması, geri qayıtdıqdan sonra səhhətində ciddi problemlərin baş verməsi və ağ ciyərində xərçəng xəstəliyi diaqnozu ilə tezliklə vəfat etməsi sübut edir ki, onun ölümü təsadüfi olmamış, qabaqcadan təşkil olunmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi N.Nərimanov 1925-ci ildə Moskvada müəmmalı şəkildə vəfat edərkən də ona eyni diaqnozu qoymuşdular.

General Məmməd Bağır Bağırovun bu cür münasibətin bir səbəbi də, fikrimizcə, müharibədən sonra hərbi hissələrin, o cümlədən Hava Hücumundan Müdafiə qoşunlarında kəskin ixtisarların aparılması idi. Məsələn, SSRİ Hava Hücumundan Müdafiə qoşunlarında xidmət edənlərin sayı müharibənin sonunda 637 min nəfər idisə, ixtisarlar nəticəsində 1946-cı ilin oktyabrında 147287 nəfərə qədər azalmışdır.

General Məmməd Bağır Bağırova müharibədən dərhal sonra münasibətin yüz səksən dərəcə dəyişmiş, ona qarşı laqeydlik, diqqətsizlik özünü büruzə verməyə başlamışdır. Bunu generalın öz dostu Qəzənfərə yazdığı məktub da sübut edir. Məktubda deyilir: "Mənim 44 yaşım var, onun 26 ilini fasiləsiz olaraq hərbi qulluqda olmuşam. Bu dövrdə Vətənə xidmət edərkən öz xalqımı və vətənimi qorumuşam... ...çoxları rahat oxumuş, həkim, mühəndis, professor olmuşdur. Mənə elə gəlir ki, hərbi qulluqçu olmasaydım mən də onların biri olardım. Onu demək istəyirəm ki, bu yoldaşların sakit həyat sürməsində, oxumasında, təhsil almasında mənim də müəyyən rolum var... Bakını möhkəmləndirmək və xalqımın əməyini qorumaq üçün mən öz qabiliyyətimi, təcrübəmi və əsəblərimi əsirgəmədən bütün enerjimi sərf etmişəm...1941-ci ili yadına sal, ya da sənədləri qaldır bax, gör mənə qədər Bakı şəhər yerli hava hücumundan müdafiə nə vəziyyətdə idi. Heç kəsə sirr deyil ki, HHM bizim respublika üçün ləkə idi. Bizdə çox qısa zamanda Azərbaycan Mərkəzi Komitəsi və Nazirlər Sovetinin köməyilə çox yaxşı kollektiv yarandı. 2-3 ay ərzində alçaq alman faşistlərinin ölkəmizə hücumuna qədər müasir elmin və texnikanın tələblərinə cavab verən Yerli Hava Hücumundan Müdafiə yenidən yaradıldı... Bu da bir çox yoldaşların SSRİ tərəfindən mükafatlandırılması ilə öz nəticəsini göstərdi. Bakı şəhər Yerli Hava Hücumundan Müdafiə ittifaqın başqa şəhərlərilə müqayisədə nümunəvidir, hətta bu sahənin akademiyasıdır."

Maraqlıdır ki, Bakı Hava Hücumundan Müdafiə qoşunlarına aid nəşr olunmuş elmi ədəbiyyatda komandan kimi artilleriya general-mayoru P.M.Beskrovonov (aprel 1942-fevral 1945), artilleriya general-leytenantı N.V.Markovun (fevral 1945-müharibənin axırı) (27) adı çəkilsə də general-mayor Məmməd Bağır Hadı oğlu Bağırovun adına rast gəlinmir. Sonrakı illərdə Bakı Hava Hücumundan Müdafiə qoşunlarına rəhbərlik etmiş şəxslərin rus millətindən, konkret olaraq aviasiya marşalı K.A.Verşinin (1954-1956), ordu generalı V.D.İvanov (1956-1959), ordu generalı A.F.Şeqlov (1959-1966), general-polkovnik F.A.Olifirov (1966-1973), general-polkovnik A.U.Konstantinov (1973-1980) olması müharibədən sonra azərbaycanlı hərbçilərə qarşı yeridilən ayrıseçkilik siyasətinin nəticəsi idi.

Bağırzadə Rafiq Məmmədbağır oğlunun atası haqqında xatirələrindən: "...anamın dediyinə görə, Moskvada atamın birinci və sonrakı həkimi də erməni olub. Anam deyirdi ki, atamın birinci dəfə Moskvaya sağlam gedib orada xəstələnməsi, xəstəxanada yatması və oradan qayıdandan bir müddət sonra vəziyyətinin pisləşməsi çox müəmmalı olub. Deyirdi xalq arasında belə bir söhbət gəzirmiş ki, Sovet İttifaqını müharibədən qələbə ilə çıxaran əsas şəxsiyyətlərin siyahısında atamın da adı varmış. Müharibə vaxtı Hitlerin gizli kəşfiyyat əmrinə görə bu insanlar aradan götürülməli imiş. Anam həmişə şübhə içində danışırdı ki, bəlkə də erməni həkimin əli ilə Moskvada atama iynə vurublar...".

General-mayor Məmməd Bağır Bağırov 1946-cı ilin dekabrın 26-da vəfat etmiş və bundan sonra demək olar ki, tamamilə unudulmuşdur. Yalnız ildə bir dəfə qələbə bayramı münasibətilə, digər müharibə veteranlarına olduğu kimi, onun da ailəsinə təbrik teleqramı göndərilirdi. Belə bir təbrik teleqramı 1975-ci ilin may ayında Böyük Vətən Müharibəsində qələbənin 30-cu ildönümü münasibətilə o vaxt Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi H.Əliyev tərəfindən generalın həyat yoldaşına göndərilmişdir.

General-mayor Məmməd Bağır Bağırovun oğlu və nəvələri hazırda Bakıda yaşayır. Generalın nəvəsi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Minaxanım Əsədli Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin dosentidir. Onun qızı, Bakı Dövlət Universitetinin İqtisadi Kibernetika ixtisası üzrə təhsil alan tələbəsi Mənsurə Əsədli generalın həyat yoldaşı Mənsurə xanımın adını daşıyır. Oğlu Etibar Əsədli Bakı Musiqi Akademiyasının bəstəkarlıq şöbəsinin tələbəsidir. Digər nəvə sənətşünaslıq üzrə fəlsələ doktoru, dosent Vüsal Bağırzadə Şimali Kipr Türk Cumhuriyyətində Beynəlxalq Kipr Universitetində dərs deyir. Onun oğlu, generalın adını daşıyan Məmməd Bağır Bağırzadə Şimali Kipr Türk Respublikasında "20 Temmuz Fən Lisesi"ndə təhsilini davam etdirir. Qızı Rasudana Bağırzadə ingilisdilli "Türk Maarif Koleci"ndə təhsilini davam etdirir.

General-mayor Məmməd Bağır Bağırovun fəaliyyətinin tədqiqi aktual olaraq qalır. Onun fəaliyyətinin tədqiqi Bakının müdafiəsinə rəhbərlik etmiş bir şəxsiyyət haqqında obyektiv məlumat əldə etməklə yanaşı, Azərbaycan tarixinin ağ ləkələrdən təmizlənməsinə kömək edə bilər.

Məhərrəm Zülfüqarlı,

İctimai Problemlərin

Tədqiqi Assosiasiyasının sədri

Bakı xəbər.- 2012.- 23 aprel.- S.10-11.