Ana yurdum, yuva qurdum - Azərbaycan, Türkiyə...

Bir qartalın iki qanadı - Azərbaycan-Türkiyə. Bir ananın iki gözü-Azərbaycan-Türkiyə. Anamızın əkiz balası-Azərbaycan-Türkiyə! Azərbaycanla Türkiyə arasında mövcud olan münasibətlər sadəcə dostluqla məhdudlaşmır. Bu əlaqə qardaşlıqdan, mərhəmlikdən doğan bir doğmalıqdır. Qərinələr boyu bir-birindən məcburən ayrı salınıb bu doğma qardaşlar. Amma qardaşın qardaşa, bacının bacıya alovlu qovuşmaq istəyi bütün şər qüvvələri yandırıb məhv edib.

Bir vaxtlar tikanlı məftillərə qonub nisgilli, ağrılı nəğmələr oxuyan quşlar kimiydik. Səsimizi küləklərə, göz yaşımızı sərhəd dirəklərinin kölgəsində bitən çiçəklərə əmanət edirdik ki, qardaş Türkiyə ellərinə çatdırsınlar. Uzun illər yasaq edildi görüşlər, gediş-gəlişlər, zənglər, məktublar. Yasaqlar sərtləşdikcə insanların bir-birini soraqlamaq ehtirası daha da güclənirdi. Təşnə könüllər bir içim suya möhtac olan təki bizlər də bir-birimizə təşnə idik. Həsrət, ayrılıq dolu aylar, illər başa çatdı. Göz yaşları qurudu nənələrin, anaların. Bir vaxtlar gedənlərin özü qayıtmasa da yanan ürəklərə su çiləyən, təsəlli verən xəbərləri qayıdır. Kiminin balası gəldi, kiminin məktubu. Türkiyə azərbaycanlılar üçün tarixən vətən rolunu oynayıb. Təsadüfi deyil ki, mühacirətə getmək məcburiyyətində qalan soydaşlarımızın müəyyən bir qismi ömrünü qürbətdə başa vurmaq istəməyib Türkiyəyə üz tutub. Onu doğma ana bilib qucağında haqq dünyasına qovuşmaq istəyiblər. Yalnız azərbaycanlılar Türkiyəyə ana vətənin bir parçası kimi baxmayıb, Türkiyə vətəndaşlarının da Azərbaycana münasibəti o cür olub. Azərbaycan torpağında nə qədər türkiyəli şəhid uyuyur. Onlar Azərbyacanın müstəqilliyi, Bakının və bölgələrimizin rus-daşnak birləşmələrindən xilas edilməsi uğrunda qəhrəmancasına döyüşərək şəhidlik mərtəbəsinə yüksəlib. Şamaxıda bir tənha qəbir var. 1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusunun şəhid düşən bu igidinin məzarı şamaxılıların daim ziyarət yeridir. El arasında gəzən söhbətlərə görə, övladı müharibədə həlak olan yaşlı insanlar indinin özündə də o məzar öz balasının qəbri kimi ziyarət edir. Sanki onlara elə gəlir ki, bu onların şəhid olan övladlarıdır. Bu da doğmalıqdan irəli gələn bir məsələdir. O şəhid Türkiyədə doğulub, Azərbaycanda şəhid olub. Çanaqqala savaşında yüzlərlə azərbaycanlı şücaətlə vuruşaraq qəhrəmanlıq göstərib, onlardan şəhid düşənlər də, salamat qalıb həyatını Türkiyədə davam etdirənlər də çoxdur. Bir neçə il əvvəl Azərbaycan Beynəlxalq Diaspor Mərkəzi təmsilçilərinin apardığı araşdırma nəticəsində məlum oldu ki, Çanaqqala savaşında onlarla könüllü Azərbaycan türkü öz doğma qardaşının harayına yetişmək üçün Türkiyəyə yollanıb. Tarix boyu bu yardımlaşma, Azərbaycan və Türkiyənin bir-birinə dəstək olması davamlı xarakter daşıyıb. Hər zaman Azərbaycan və Türkiyə bir-birinə arxa-dayaq, həyan olub. Şad gündə də, hüznlü anlarda da çağırılmadan bir-birinin dadına yetişib məmləkətlərimiz. Hətta Sovetlər Birliyinin ilk illərində Azərbaycan və Türkiyə qardaşlığı böyük bir tarixi sınaqdan üzü ağ çıxa bildi. Kiçik, lakin əhəmiyyətli bir hadisəni xatırlatmaq istərdik. Çox az adama məlumdur ki, Azərbaycan sosialist lideri, maarifçi və yazıçı Nəriman Nərimanov Türkiyə Cumhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkə bəzi məqamlarda böyük dəstək nümayiş etdirib. Zaman-zaman Türkiyə mətbuatında işıq üzü görən bəzi faktlar Azərbaycan oxucuları üçün də böyük maraq kəsb etməkdədir.

1920-ci il may ayının 3-də Mustafa Kamal Paşanın Şərq Cəbhəsi komandiri Kazım Qarabəkir Paşaya yazdığı məktub zaman-zaman tədqiqatçıların diqqətini cəlb edib. Atatürk məktubunda deyilirdi: "Dövlətdə heç pul qalmadı. Ölkə daxilində pul təmin edə biləcəyimiz bir qaynaq yoxdur. Başqa qaynaqlardan pul əldə edənə qədər Azərbaycan Hökumətindən borc pul alınmasını təşkil etmənizi istəyirəm".

Kazım Qarabəkir Paşa Atatürkün bu istəyini Azərbaycan hökumətinə bildirir. Bu, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ilə Ankara hökuməti arasındakı ilk rəsmi təmas idi. Azərbaycandan Türkiyəyə qardaş əli 1921-ci ildə, Nərimanovun şəxsi əmrilə uzanıb.

Həmin ilin may ayında Azərbaycan Türkiyəyə 62 sistern neft göndərib və bundan sonra savaş qurtarana qədər eyni dəyərdə neft və üç vaqon kerosin göndərmə öhdəliyi götürüb. Mustafa Kamal Paşa 1921-ci ildə Nərimanova bir məktub yazaraq ondan borc pul istəmişdi. Bu məktub səfir vasitəsilə 1921-ci il mart ayının 17-də Nərimanova çatdırılıb, o isə dərhal 500 kq qızıl göndərib. Bunun 200 kq-ı dövlət büdcəsinə, qalanı isə silah və sursat üçün istifadə edilib. Daha sonra Nərimanov Rusiyadan aldığı 10 milyon qızıl pulu Ankaraya göndərib. Bu yardımlar sayəsində döyüş içində olan ölkənin vəziyyəti xeyli düzəlib. 1921-ci il mart ayının 23-də Azərbaycan hökuməti könüllü şəkildə Türkiyəyə Azərbaycan xalqının hədiyyəsi olaraq 30 sistern neft, 2 sistern benzin, 8 sistern yağ göndərib. Bundan əlavə, 1922-ci ildə Batumi yolu ilə Azərbaycan tərəfdən 9 min tondan çox kerosin və 350 ton benzin yardımı edilib.

Nərimanov Mustafa Kamal Paşaya yazdığı məktubunda əsl qardaş münasibətini əks etdirən fikir bildirir: "Paşam, bizdə qardaş qardaşa borc verməz. Qardaş hər zaman qardaşının əlindən tutar. Biz qardaşıq, hər zaman əlinizdən tutacaq və tutmağa davam edəcəyik". Azərbaycan Türkiyəyə qarşı bütün xeyirxah addımları təmənnasız atıb, Türkiyə Cumhuriyyətinin bizə sarı atdığı bütün addımlar da eyni mahiyyət daşıyıb. Azərbaycan xalqı olaraq, 1918-ci ildə rus-daşnak birləşmələrinin bizə qarşı hücumlarını türkiyəli qardaşlarımızın təmənnasız köməyilə dəf edə bildik. Bakının Şəhidlər Xiyabanının bir addımlığında qəhrəman Türk əsgərləri uyuyur. Azərbaycan xalqı daimi olaraq onların məzarlarını ziyarət edir, ruhlarına dua oxuyur. O şəhidlər bu torpaqda rahat uyuyur, çünki canları qədər sevdikləri analarının qucağında əbədiyyətə qovuşublar. Onlar Azərbaycanı sevməsəydilər, onun uğrunda şəhid olmağı özlərinə şərəf bilməzdilər ki? Türk dünyasının böyük şairi Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan-Türkiyə vəhdətini öz şeirlərində daha ali səviyyədə böyük sevgi və ilhamla ifadə edir.

Bir ananın iki oğlu,

Bir amalın iki qolu.

O da ulu, bu da ulu

Azərbaycan-Türkiyə.

Ana yurdda yuva qurdum,

Ata yurda könül verdim.

Ana yurdum, ata yurdum

Azərbaycan-Türkiyə!

Türkiyə və Azərbaycan qardaşlığı, onların münasibətindən doğan tərəfdaşlığı bundan gözəl, bundan məzmunlu ifadə etmək çətindir. Azərbaycan xalqının, onun övladlarının taleyində Türkiyə Cumhuriyyəti çox əhəmiyyətli rola malik olub. Elə fəaliyyəti, işi, həyatı Azərbaycanla bağlı olan türkiyəli qardaşlarımız da Azərbaycanı öz taleyinə yazılan xoşbəxtlik hesab edir. Bu yaxınlarda yerli mətbuatda çox maraqlı bir fikrə rast gəldik. Türkiyə Cumhuriyyətinin Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı keçmiş konsulu "Mən Naxçıvanda dəfn olunmağı arzu edirəm" deyə bildirib. Naxçıvana sevgisini, hörmətini ifadə edib konsul bununla. O həm də Azərbaycan-Naxçıvan torpağını isti, laylalı bir ana qucağı sandığı üçün belə deyib.

Azərbaycan türkləri də həmişə özünü Türkiyədə görmək istəyib. Bu istəyi ifadə edən yüzlərlə bayatı, türkü yaradıblar. Qızlarımızdan elələri də tapılıb ki, qismətinin, baxtının qarslı oğlana tuş gəlməsini diləyib Tanrıdan.

Qarsa yaz,

Bura gündür, Qars ayaz

Qələminə qurban, Tanrı,

Qismətimi Qarsa yaz...

Kim bilir bu bayatının neçə yaşı var. Neçə qız oxuyub bu türkünü, neçə oğlan bu bayatını ürəyində zümzümə edib pünhan-pünhan... Türkiyə Azərbaycan, Azərbaycan da Türkiyə üçün çox əzizdir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan ziyalılarının, aydınlarının, qələm adamlarının bir çoxunun taleyində Türkiyə dərin iz buraxıb. Bəzilərinin təhsil alıb dünyagörüşünün formalaşdığı, bəzilərinin qürbət acısına düçar olmamaq üçün üz tutduğu, bəzilərinin isə son ünvanı olan məmləkətdir Türkiyə. Azərbaycan xalqının neçə görkəmli şəxsiyyəti Türkiyədə özünə əbədi həyat qazanıb. Azərbaycan ədibi, filosof və ədəbiyyat tənqidçisi , həkim, rəssam, şair, tənqidçi, tərcüməçi, müəllim, jurnalist XX əsr Azərbaycan-türk ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Əli Bəy Hüseynzadə (Əli Hüseyn Turan) gəncliyinin qaynar dövrünü yaşadığı, təhsil aldığı, fəaliyyət göstərdiyi Türkiyə Cumhuriyyəti sonradan 1940-cı ildə dahi Əli Bəy Hüseynzadənin vəfatına şahidlik etdi. O, İstanbul məzarlıqlarından birində böyük hörmət və izzətlə dəfn edildi. Azərbaycan Xalq Cumhuriyətinin rəhbəri, yazıçı, tədqiqatçı, jurnalist Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci il martın 6-da Türkiyədə vəfat edib. M.Ə.Rəsulzadə Ankarada, Əsri qəbiristanlığında dəfn edilib. Uzun müddətdir ki, M.Ə.Rəsulzadənin məzarının Azərbaycana köçürülməsi məsələsi aktuallaşıb. Bütün Azərbaycan oğulları kimi onun da Azərbaycanda uyumağa haqqı çatır. Amma məsələ burasındadır ki, o qürbətdə dəfn edilməyib. İnanırıq ki, Rəsulzadə Əsri qəbiristanlığında rahat uyuyur. Bundan onun ruhu narahat deyil. O hər zaman Türkiyəni Azərbaycanın qardaşı sayıb və Ankaranı da Bakı, Gəncə qədər özünə doğma bilib. 1952-ci ildə Türkiyənin Elazığ şəhərində dünyasını dəyişən Almas İldırım, publisist, tərcüməçi, dramaturq, ictimai xadim 1959-cu il martın 8-də İstanbulda qəflətən ürək xəstəliyindən vəfat edən və Qaraca Əhməd məzarlığında dəfn olunan Mirzə Bala Məmmədzadə, 19 may 1939-cu ildə Türkiyədə əbədi gözünü yuman Əhməd Ağaoğlu, 1947-ci ildə Türkiyənin Trabzon şəhərində haqq dünyasına qovuşan Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin hərbi naziri Xosrov bəy Sultanov, nəqşibəndi təriqətinin banisi, şair, təsəvvüf alimi, 1866-ci ildə Amasiyada dünyasını dəyişən Mir Həmzə Seyid Nigari Türkiyə diyarını özlərinə ana qucağı saydıqları üçün ölmək üçün ora yön alıblar. Deyirlər ki, insan öləndə torpağa, vətənə daha çox can atır. Harada olsa ölmək üçün ana qucağına gəlir. Onlar da qərib ellərdə can verməməkdən ötrü canlarını Türkiyədə Allaha tapşırıblar.

Burda sarı,

Nərgizim burda sarı

Qürbət vuran yaranı,

Vətəndir, burda sarı...

Azərbaycan-Türkiyə, bir savaşdan, bir qələbədən, bir sevgidən, bir sevincdən, bir ürəkdən doğulan məmləkət... İki qardaş, iki oğul, iki həmdəm.

Bir millətik, iki dövlət

Eyni arzu, eyni niyyət.

Hər ikisi cümhuriyyət

Azərbaycan-Türkiyə.

Birdir bizim hər halımız-

Sevincimiz-məlalımız.

Bayraqlarda hilalımız

Azərbaycan-Türkiyə.

Məqalə Azərbaycan Mətbuat Şurası və Türkiyə Cumhuriyyətinin Azərbaycandakı Səfirliyinin jurnalistlər arasında "Azərbaycan-Türkiyə: qardaşlıqdan doğan tərəfdaşlıq" mövzusunda keçirdiyi yazı müsabiqəsinə təqdim edilir

Namiq QULİYEV

Bakı xəbər.- 2012.- 30 aprel.- S. 12.