Bakıda ingilis zabitinin oğurluq etdiyi məşhur tarixi abidə...

Yayın qızmarında çox adam evdən bayıra çıxmayıb, ta axşam sərin düşənə qədər içəridə oturur. Özünü günə yandırmaqdansa, kondisionerin altında dincəlir. Bu adamlardan fərqli olaraq, mən istirahət günümü Odlar yurdunun atəş qaynağı, od mənbəyi Suraxanı səfərinə həsr etdim. Fikirləşdim ki, evdə oturmaqdansa, 200 əsr yaşı olan Müsəlləhə və Suraxanı "Atəşgah-məbəd" qoruğuna baş çəkim. Yolda bələdçim qoruğun direktoru Fuad Nuriyev oldu. Məbədə çatana qədər yolboyu Fuad müəllim mənə Suraxanının yaranma tarixindən danışdı.

Dedi ki, Suraxanı sözünün etimiologiyasını Azərbaycan türklərindən başqa heç bir xalqla bağlamaq düzgün deyil. İxtisasca şərqşünas olan F.Nuriyevin sözlərinə görə, Suraxanı ərazisindən təbii yolla çıxan neft və qazdan başqa, burada qədim əhəng yataqları da olub. Yerli əhali tacirlərə əhəng satmaqla da öz dolanışığını təmin edib. Odur ki, Suraxanı sözünün kökü əhənglə bağlıdır, mənası "ağ kənd" deməkdir. Yəni əhəng çıxan kənd.

Yeri gəlmişkən...

Bəzi Sovet və fars tədqiqatçıları Suraxanı sözünün mənşəyini türk mədəniyyətindən qopararaq onu fars və onlardan törəyən tatların adlarına bağlamağa cəhd edir. Məsələn, bəzi tarixçilər yazır ki, Suraxanı adı tat (İran) leksikasına mənsubdur. Burada qədimdən irandilli tatların məskunlaşdığı qeyd edilir. Bildirilir ki, Suraxanı toponimi iki komponentdən ibarətdir: surax - fars və tat dillərində çala, çuxur, oyuq, deşik; xanı isə mənbə, qaynaq, çeşmə, fəvvarə deməkdir. Tarixçi alim Sara Aşurbəyli də, nədənsə, sözün milli mənşəyini axtarmaq əvəzinə, qeyri-azərbaycanlı alimlərin məntiqinə etibar edir. O, "Suraxanı oyuqdan, deşikdən qaynayıb daşan, fəvvarə vuran deməkdir" deyə yazır. Şərq tarixçisi Əl-Məsudi isə Suraxanıdan od püskürən mənbə kimi bəhs edib.

6 hücrənin daş lövhəsini ingilis zabiti oğurlayıb...

"Atəşgah-məbəd" qoruğuna çatar-çatmaz, ərazidə böyük qazıntı işlərinin şahidi olduq. Fuad müəllim dedi ki, indiyə qədər bu ərazidə kanalizasiya xətti olmayıb. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə qoruq ərazisində geniş bərpa işlərinə başlanıb. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xəttilə aparılan bərpa işləri haqda məlumat verən qoruq rəhbəri bərpa işlərinin dəqiqliklə yerinə yetirilməsi üçün işə ciddi nəzarət etdiyini bildirdi. Kənardan baxanda qoruq ərazisində görülən işlər elə də diqqəti cəlb etməsə də, məbədin qapısından içəri daxil olanda burada qızğın iş getdiyinin şahidi oldum. Həyətdə həm də qoruğun zəhmətkeş, fədakar, gülərüz əməkdaşları ilə qarşılaşdım. "Atəşgah-məbəd"də alov yanırdı. Alovun dilləri göyə ucaldıqca sanki yüz illər boyu Od Tanrıya səcdə edən kahinlərin, inanc adamlarının ruhu ilə salamlaşırdı. Alov sönmək bilmirdi. İşçilər dedilər ki, məbəddə yanan odu seyr etməkdən doymurlar. Hətta bəziləri öz əsəb gərginliyini, stressini oda baxmaqla atır. Məbəddə göylərə əl uzadan alov dilimlərinin əsəblərə sığal çəkdiyini deyir burada işləyən qızlar. Mən qızlarla söhbət etdim, direktor isə "Atəşgah"ın qala divarlarının üstü ilə elektrik və telefon xətlərini nizamlayan ustaların yanına getdi. O qayıdana qədər "Atəşgah"la bağlı bilmədiklərimizi qızlardan öyrəndim.

1966-cı ildə "Şirvanşahlar" (o vaxt bu qoruq da muzey adlanıb-İ.S) qoruğunun filialı kimi fəaliyyətə başlayıb. Amma bu dövrə qədər "Atəşgah-məbəd" ərazisi, demək olar ki, baxımsız qalıb. Burada eramızın ikinci-üçüncü əsrində məbəd olduğunu deyən işçilərin sözlərinə görə, hazırda gördüyümüz mərkəzi ibadətgah XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəlində atəşpərəstlər tərəfindən tikilib. Öz dini ayinlərini icra etmək üçün bura gələn atəşpərəstlər məbəddə yanan odun ətrafında saat əqrəbinin əks istiqamətinə dörd dəfə fırlanaraq müxtəlif dualar oxuyub. 26 hücrədən ibarət olan kompleksin hər hücrəsini bir zəvvar tikdirib. İpək yolunun üstündə yerləşən Azərbaycana ticarət məqsədilə gələn atəşpərəst tacirlər ziyarət məqsədilə yolüstü bura gəlib. Həm məbədi ziyarət edib, həm də dincəlib. 26 hücrədən 20-nin üstündə bu hücrələrin kim tərəfindən tikilməsinə dair məlumatlar var. Lövhənin 19-u qədim hind dili olan sanskrit dilində, biri isə fars dilindədir. Lövhənin 6-nın isə ingilis zabiti tərəfindən oğurlanaraq öz məmləkətinə aparıldığı bildirilir.

Söhbətimizin bu yerində bir neçə turist "Atəşgah"ın həyətinə daxil olur, onlar hücrələri gəzir, məbəd qarşısında şəkil çəkdirir, öz ana dillərində nə isə danışırdılar. Belə başa düşdüm ki, onlar məbədin füsunkarlığından, qeyri-adiliyindən danışır. Baxmayaraq ki, məbədin ətrafı qarışıqlıqdır, dəmir qalaqları üst-üstə yığılıb, ortadan paslı boru xətti uzanır. Amma turistləri bu qətiyyən narahat etmir, onlar öz işindədir.

Atropatenadan Azərbaycana çatan həqiqətlər

Qoruq direktoru qayıtdıqdan sonra "Mərkəzi İbadətgah"la üzbəüz daşın üstündə oturub qızlarla yarımçıq qalan söhbətimizi onunla davam etdiririk. Fuad Nuriyev bu məbədin hindlilər tərəfindən salındığını etirazla qarşıladığını bildirdi. Dedi ki, atəşpərəstliyin vətəni, ana qucağı Azərbaycandırsa, burada hindlilər necə ilk atəşpərəstlik məbədi tikə bilər?

Xatırladaq ki, Bizans diplomatı Prisk yazırdı ki, Midiyaya basqın edən hunlar geri qayıdarkən başqa yolla döndülər və dənizdəki qayadan yüksələn alovun yanından ötərək vətənlərinə qayıtdılar. Məlumdur ki, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti atəşpərəstlik, yəni zərdüşt dininə sitayiş edirdi. Hətta qədim Azərbaycan dövləti olan Atropatenanın dövlət dini zərdüşt dini olub. Bu baxımdan atəşpərəstlərin qədim abidələrindən bir neçəsi bu günə qədər də Azərbaycanda qalır. Atəşgah adlanan tarixi abidələrdən biri də Suraxanıdakı barəsində bəhs etdiyimiz məbəddir. Bura hələ qədimdən öz odu-alovu ilə atəşpərəstlərin ən müqəddəs ziyarətgahı hesab edilirdi. Onlar dünyanın ən müxtəlif ölkələrindən ocağa ziyarətə gəlirdilər. Məbədin kahinləri müqəddəs alovu gün ərzində tez-tez yoxlayıb, onu sönməyə qoymurdu. Bu ənənə ərəb istilasına qədər davam edib. Ərəblərin Azərbaycanı istilasından, əhalinin İslamı qəbul etməsindən sonra zərdüştlərin ibadətgahı unuduldu. Zərdüşt dinindən dönmək istəməyənlər isə təqib edildiyindən ölkəni tərk etdi. Nəticədə ibadətgah baxımsızlıqdan uçub dağıldı, bu gün isə dövlət səviyyəsində məbədə ciddi qayğı göstərilir.

Fuad müəllimin yada saldığı bu tarixi proseslər bu gün "Atəşgah" məbədinin xeyrinə inkişaf etməkdədir. Bu həm də ona xidmət edir ki, "Atəşgah"a iddialı olanlar bu abidənin bizim adımızla və tarixi taleyimizlə bağlı olduğunu anlayıb iddialarından əl çəksin.

"Məqsədimiz məbədi YUNESKO-ya salmaqdır"

Fuad Nuriyevin sözlərinə görə, qoruqda bərpa işləri başa çatdıqdan sonra onu YUNESKO-nun qorunan maddi-mədəni irs siyahısına salmağı düşünürlər. Bu məsələdə israrlı olduqlarını deyən F.Nuriyev " fikrimiz "Atəşgah-məbəd"i YUNESKO-ya salmaqdır. Məbəd YUNESKO-ya salınsa, bu qurum tərəfindən bizə müəyyən köməkliklər olacaq. Maraqlıyıq ki, YUNESKO siyahısına Azərbaycana aid tarixi-mədəniyyət abidələri daha çox salınsın, nəinki üzdəniraq qonşularımızın bizdən oğurladıqları. Ermənistandan üç obyekt düşüb ora, bizdən isə yalnız İçəri Şəhər və Qobustan daxil edilib. İstəyirik ki, özümüzü tanıdıb tariximizin qədimliyini göstərək. "Atəşgah"ın bu ibadətgahı hardasa on altıncı əsrin sonu, on yeddinci əsrin əvvəlində tikilib. Amma ehtimallara görə, tarixi daha qədimlərə gedib çıxır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ehtiyat Fondundan vəsait ayrılıb. "Atəşgah"ın daxilində və çöl divarlarında iş Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən aparılır. Amma ətrafdakı işlər Suraxanı Rayon İcra Hakimiyyəti tərəfindən aparılacaq. Birinci, həyətdə qoruq üçün inzibati bina tikiləcək. İndiyə qədər məcburiyyət qarşısında qalıb hücrələri işçilərə otaq kimi ayırmışıq. Halbuki, o hücrələrdə ekspozisiya yaratmalı idik. Bundan başqa, burada Suraxanının Tarix Muzeyi yaradılacaq. Bilirsiz ki, Suraxanının tarixi çox qədimdir. Əlimizdə atəşpərəstliklə, neftlə və.s ilə bağlı materiallar çoxdur. Sonra nəzərdə tutulub ki, turistlərin vaxtını maraqlı keçirməsi üçün məbədin çölündə açıq estrada ifa etsin, kafe fəaliyyət göstərsin. Ola bilsin ki, ərazidə kiçik bir mehmanxana da tikilsin. Düşünülüb ki, stansiya tərəfdə antikvar əşyalar dükanları açılsın. Görüləcək işlərin həcmi çox böyükdür. Bütün bu işlərin iki ilə başa çatması nəzərdə tutulub" - deyə bildirdi.

Məbəd ərazisində həyata keçirilən əsaslı bərpa işlərini yerli memarların gördüyünü deyən direktor hesab edir ki, bu da effektiv işlərin üzə çıxmasına şərait yaradır.

Quyular...

Həyətdə diqqətimizi bir neçə quyu da cəlb etdi. Məbəddə bu qədər quyunun olması doğrudan da maraqlıdır. Fuad müəllim bildirdi ki, oturduğumuz yerlə üzbəüz quyu, ehtimala görə, qurbanlıq quyusudur. Yəni məbədə qurban gətirənlər qurbanın qanını bu quyuya axıdıb: "O biri quyu isə qaz yığmaq məqsədilə istifadə olunub. Qaz çıxan yeri bir az dərinləşdirib üstünü gillə bağlayırdılar ki, ora qaz yığılsın, təzyiq olsun, sonra qaz gil borularla məbədin od yerinə, o cümlədən də hücrələrə verilirdi. Burada su quyusu da tapılıb. Həmişə fikirləşirdik ki, onlar suyu haradan alırdı? Sonra qazıntı zamanı bu quyu aşkarlandı, onun üstünü örtmüşdülər. 60-cı illərin ortalarına qədər bura Neft-Qaz Çıxarma İdarəsinin anbarı olub. Su quyusunu kislota bankalarının qalıqları ilə zəhərləyiblər. Burada əslində 7 quyu olub, amma hələlik 5-i tapılıb. Bəzi quyularda əhəng saxlayıb, sonra onu satmaq üçün aparırdılar. Suraxanıda əhəng çıxıb tarixən. Ona görə Suraxanıya Ağ kənd deyirlər. Məbədin üst yanından keçən iri paslı borunun çəkilməsinin maraqlı tarixçəsi var. O vaxtlar burada qazıntı aparıldı, laylar qarışdı və qaz yoxa çıxdı. Burada Kokeryev adlı bir nəfərin zavodu vardı, o ağ neft istehsal edirdi. Söhbət on doqquzuncu əsrin axırlarından gedir. 1887-ci ildə 134 saylı məktəbin yanında Aleksandr Nevski kilsəsi inşa edildi. Onu da deyim ki, bu kilsənin tikintisinə müsəlmanlar daha çox vəsait verib. Hacı Zeynalabdin Tağıyev bura 100 min gümüş pul verib. Həmin kilsənin açılışına II Aleksandr gələndə "Atəşgah"ı ziyarət etmək istədiyini deyib. O vaxt burada qaz yox idi. Ona görə də tələm-tələsik zavoddan bura həmin bu boru ilə qaz çəkiblər..."

İndira Qandini səcdəyə gətirən məbəd

Tarixi mənbələr yazır ki, Azərbaycanda Oktyabr inqilabı qələbə çaldıqdan (?) sonra Suraxanı ərazisi yavaş-yavaş neft və digər sənaye məhsulları istehsalçısına çevrilir. Suraxanı məbədi isə kerosin zavoduna çevrilərək gümbəzindəki od isə söndürülür. Yalnız keçən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində-Hindistanın o vaxtkı dövlət başçısı, əfsanəvi İndira Qandi müqəddəs yeri ziyarət etmək arzusunda olduğunu bildirdikdən sonra yerli rəhbərlik əl-ayağa düşdü. Məbədin ərazisi zir-zibildən təmizləndi, ora gedən yol asfaltlandı, tikili təmir edildi. Ən əsası isə məbəddə qaz yenidən yandırıldı. İndira Qandi səfərindən çox razı qaldı.

Damarlarından od-alov axan insanlar...

F.Nuriyev bildirdi ki, bura ibadət məqsədilə gələnlər arasında Azərbaycan vətəndaşları da var, Hindistandan gələnlər də. Onun sözlərinə görə, illər əvvəl məbədə qurbanlıq qismində heyvan gətirilsə də, indi gələnlər meyvə gətirir. Onların əsasən avqust ayında gəldiyini deyən F.Nuriyevin sözlərinə görə, bu şəxslər dini rituallar həyata keçirir, gətirdikləri meyvələri oda atıb dualar edir: "Mən onlardan soruşuram ki, Siz atəşpərəstsiniz? Deyirlər ki, müsəlmanıq, sadəcə gözümüzü açıb ailəmizdə böyüklərimizi oda sitayiş edən görmüşük, biz də ailə ənənəmizi davam etdiririk. Bu genlə, qanla gələn bir keyfiyyətdir. Nə qədər islamı qəbul etsək də, yenə insanlarımızın gen kodunda atəşpərəstliyin izləri yaşayır. Bu adamlar od-alovu sevir. Bəzən gəlib saatlarla oda baxıb təskinlik tapanlar olur".

Ayaqüstü söhbətdə direktor deyir ki, burada heç nə dəyişməyəcək, hər şey öz yerində qalacaq, bərpa işləri zamanı bütün xırdalıqlar nəzərə alınacaq.

Doğrudan da "Atəşgah"ın sehrindən ayrılmaq çətindir, amma getməliyəm. "Atəşgah"ın dünyaya səs salacaq gününü görmək ümidilə oradan ayrılıram. Arxada özündə böyük sirlər gizlədən, öz möhtəşəmliyi və tarixilə aləmi heyran qoyan od məbədi qalır...

Bakı xəbər.- 2012.- 1 avqust.- S. 15.