"Səbail rayonunun sosial-iqtisadi inkişafı: real vəziyyət və perspektivlər"

El arasında onu Bakının giriş qapısı adlandırırlar. Gələnə "xoş gəldin", gedənə isə "yaxşı yol" deyir Səbail. Qonaq-qaraya, müsafirə qucaq açıb həmişə. Neft qoxulu, mavi gözlü, mehriban Xəzərin qonaqpərvər övladı Səbail. Tarixi çox qədimdir bu rayonun. Neft məskəni kimi tanınmazdan əvvəl də bu ərazi məşhur olub. Onun adı tarixi mənbələrdə, səyyahların, şairlərin əsərlərində xatırlanır.

Səbail rayon sakini olan yaşlı insanlarla söhbətimiz zamanı onlar bildirdi ki, Səbail ərazisində yaşayan insanların əsas məşğuliyyəti balıqçılıq olub.

Bu rayonun Bakının giriş qapısı olduğunu deyən ağsaqqallar bildirir ki, əsrlər əvvəl burada çoxlu sayda müdafiə məqsədilə tikilən qalalar olub. Bu qalaların qapısı dost üzünə açılıb, düşmən üzünə isə bağlanıb. Səbaillilər düşmən qabağından qaçmayıb heç vaxt. İstər dənizdən, istərsə də qurudan gözlənilən düşmən həmləsindən müdafiə olunmaq üçün tədbirli olublar. Yaşlı insanların verdiyi bilgiyə görə, bu rayon ərazisində bizim eradan əvvələ aid çoxlu abidələr olub, buradan tarixi-maddi qalıqlar tapılıb. Xəzər dənizinin qoynunda yerləşən Səbailin tarixdə müxtəlif adlarla tanıdıldığını bildirən ağsaqqallar dedilər ki, Səbailin simvollarından biri "Bayıl qala"sıdır. Xalq arasında bu qala "Sualtı şəhər", "Bayıl daşları", "Şəhri-i Yunan", "Karvansara", "Bayıl qəsri" və s. adlanıb. Səbail qalası təqribən XIII əsrin əvvəllərində tikilib, XIV əsrin əvvəllərində isə tektonik dəyişikliklər nəticəsində Xəzərin suları altında qalıb. Elə "Sualtı şəhər" titulunu da onda qazanıb. Sonralar suyun səviyyəsi tədricən aşağı enib və 1723-cü ildə abidə yenidən görünməyə başlayıb. Səbail qalasının hansı məqsədlə tikilməsi hələ də alimlər tərəfindən dəqiq öyrənilməyib. Bəzi alimlər hesab edir ki, o müdafiə qalası və gömrükxana olub, bəzi alimlərin fikrincə isə, qaladan ibadətxana kimi istifadə olunub. Onu da bildirək ki, Bayıl qalası Bakının Bayıl burnu yaxınlığında yerləşən və hazırda dəniz sularının altında qalan tarixi memarlıq abidəsidir. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin ən gözəl əsərlərindən biri olan bu qala XIII əsrdə inşa edilib. Bayıl qalası Xəzər dənizinin suyunun qalxıb-enməsi ilə zamanla gah dənizin üzünə çıxır, gah da sulara qərq olaraq görünməz olur. Nə bilmək olar, bəlkə də nə vaxtsa Bayıl qalası da suların qoynundan birdəfəlik qopacaq. Belə olduqda isə, qalada dövlət tərəfindən əsaslı təmir-bərpa işləri aparıla bilər. Başqa abidələrdə olduğu kimi, bu abidə də restavrasiya olunduqdan sonra xalqın ziyarət məkanına çevrilər.

Qədim sivilizasiyaların sakinlərinin tikib bizə miras qoyduğu tarixi abidələr özlərində çox böyük həqiqətlər gizlədir. Demək olar ki, Bakıda ən çox abidəsi olan rayon Səbaildir. Burada tarixin istənilən dövrünə aid abidəyə rast gəlmək mümkündür. Bu rayon ərazisində əsrlər əvvəlin də, dünənin də, bu günün də simasını, ovqatını, tarixini ayna kimi göstərən abidələr var. Keçmişlə dünən, dünənlə bu gün yanaşı addımlayır Səbaildə. Səbail rayonu ərazisində tarixi memarlıq abidələrinin digər rayonlarla müqayisədə çoxluq təşkil etdiyini bildirdik. Təbii ki, bu abidələrin hamısını bu günlərdə və daha əvvəllər ziyarət etmişik. Bakının bu hissəsində aparılan tikinti-quruculuq işləri, abidələrin, qədim və əhəmiyyətli abidə və binaların yenidən qurulması prosesi gözlərimiz qarşısında baş verib. Bakı Dənizkənarı parkın (bulvar), "İçəri şəhər"in, "Şirvanşahlar" saray Kompleksinin, "Səadət" sarayının, "Bibiheybət" məscidinin, daha neçə-neçə tarixi yerlərin, bağların, abidə tipli məkanların əsaslı bərpası nəzərdən qaçmayıb.

Bir neçə il əvvələ qədər "Bibiheybət" məscidinin ətrafı əsl natəmizlik yuvası idi. Gecəqonduların məskəni olan bu ərazidə yastı-yapalaq evlər, uçub-dağılmaq təhlükəsində olan daxmalar vardı. Elə təpənin üstündə yerləşən tarixi "Bibiheybət" qəbiristanlığı da bərbad vəziyyətdə idi. Uzun müddət baxımsız qaldığından burada ölü sahiblərin narahat edən bir sıra məsələlər vardı. Lakin sonradan Bakı-Salyan yolunun çəkilməsilə əlaqədar həm gecəqondularda yaşayan sakinlər köçürüldü, həm də qəbiristanlıqda əsaslı təmir işi aparıldı. Beş-altı il əvvələ baxanda bu gün məzarlıq orada uyuyanların ruhuna layiq şəkildədir desək yanılmarıq. Çünki bu qəbiristanlıqdakı vəziyyətlə əlaqədar bir neçə dəfə qəzetimizdə məsələ də qaldırdıq. Bu keçmişdə baş verib.

"Bibiheybət" məscid kompleksi Bakının möhtəşəm abidələrindən biri kimi bütün Şərq aləmində məşhurdur. 150 ildən artıqdır ki, insanların ziyarət yerinə çevrilən "Bibiheybət"in yaranma tarixi haqda rəvayətə istinad edək: "VII İmam Museyi-Kazımın(ə) oğlu İmam Rza(ə) Bağdad xəlifəsi Harun ər-Rəşidin oğlu xəlifə Məmun tərəfindən Xorasan şəhərində zəhərləndirilir. Bu hadisədən sonra İmamın övladları müqəddəs Mədinə şəhərinə buraxılmır. Bu hadisədən sonra İmamın 3 nəvəsi ilə birgə Həzrəti Həkimə xanım İranın Ənzəli şəhərinə yollanır. Burada Baba Sucəd adlı mömin bir şəxsin vasitəsilə Bakı limanına gəlir. Baba Sucəd Bakını onlar üçün təhlükəsiz hesab edir və xanımı Hacı Bədir Heybət adlı varlı bir dostuna tapşırır. Hacı Bədir ədəbli, sadiq bir insan olduğundan, bütün ömrü boyu Həzrəti Həkimə xanıma xidmət edir. Həzrəti Həkimə xanımın vəfatından sonra bu yer pir kimi şöhrət qazanır" Şəfa diləyənlərə şəfa, övlad payı istəyənlərə körpə, müşküllərə nicat verir "Bibiheybət". Bolşevizm terroru bir çox müqəddəs yerlər kimi bu məsciddən də yan ötmür, qapısı uzun illər inanc adamlarının üzünə bağlı olan məscid 1934-cü ildə dinamitlə partladılıb. Məscid və minarə yerlə-yeksan olunaraq üzərindən yol çəkilib. Lakin müstəqillikdən sonra "Bibiheybət" məscidi yenidən bərpa olunub. Mərhum Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin göstərişi ilə məscidin bərpasına 1998-ci ildən başlanılıb. 2008-ci ilin iyulun 12-də yenidən qurulan "Bibiheybət" məscidinin açılışı olub. "Bibiheybət" Səbailin giriş qapısının açarıdır sanki. Bakıya gələnlər də, gedənlər də bu ibadətgahı ziyarət edir, ona nəzir verir. Bu gün məscid kompleksi də daxil olmaqla abidənin özü və ətrafı abadlaşdırılıb. Səbaildəki tarixi abidələr bərpa edilərkən mütləq orijinal dəsti-xətt saxlanır, bərpa işləri o üslubda həyata keçirilir. Abidələr xəzinəsi olan Səbaildə antik dövrə və orta əsrlərə aid abidələr mövcuddur. "İçəri şəhər"in min ildən çox yaşı var. Bünövrəsində divarlarının qalınlığı 5 metr, hündürlüyü 28 metr olan səkkiz yaruslu monumental tikili - Qız qalası Səbail rayonunun rəmzidir. Qala dəfələrlə - orta əsrlərdə, XIX əsrin ortalarında (rus hərbçiləri tərəfindən), sonuncu dəfə 1960-cı illərdə - bərpa olunub. Təəssüf ki, bərpa zamanı tikilinin bəzi elementləri və onun ilkin görünüşü dəyişdirilib. Məsələn, əvvəllər qala içəridən örtülməmişdi, mərtəbələrarası qübbələr isə son təmir işləri zamanı tikilib. Eyni zamanda, bəzi oyuqlar və qapılar hörülüb. 1964-cü ildə qala muzey elan olunub, 2000-ci ildə YUNESKO-nun abidələri siyahısına daxil edilib.

"İçəri şəhər"in qucağından dünyanı mat qoyan bu abidə də son illər bərpa edilib. Dünən miskin, təmirsiz görünən abidələr indi peşəkar memarlar tərəfindən bərpa edilir, yeni libasda təqdim edilir. Tariximizi yaddaşına köçürən "Şirvanşahlar" saray kompleksi də əsaslı şəkildə bərpa edilib. Düzdür, sarayın bərpası bəzi mütəxəssisləri qane etmir. Amma bütövlükdə saray əvvəlki təmirsiz, uçuq-dağınıq vəziyyətindən çıxıb. "Şirvanşahlar" da olduğumuz zaman muzey əməkdaşları bildirdi ki, dövlət tərəfindən yenidən həyata qaytarılan sarayın bərpasına ilk dəfə 1932-1934- cü illərdə başlanılsa da, yalnız müəyyən işlər görülüb, bu da abidənin uçmasının qarşısını alıb. Həmin dövrdə abidədən Azərbaycan Tarix Muzeyinin binası kimi istifadə etmək nəzərdə tutulub. Saray kompleksinin ardıcıl şəkildə öyrənilməsi və tədqiq edilməsi işlərinə yalnız Böyük Vətən Müharibəsindən sonra başlanılıb. 1945- ci ildə "Şirvanşahlar" saray kompleksinin ayrı - ayrı abidələri elmi əsaslarla bərpa edilməyə başlanılıb. Bərpa işlərinə AMEA-nın həqiqi üzvü, professor Sadıq Dadaşov rəhbərlik edib. Əməkdaşların verdiyi bilgiyə görə, 1946-cı ildə alimin vəfatı "Şairvanşahlar" saray kompleksinin bərpasını xeyli ləngidib. Yalnız 1950- ci ildə memarlıq işləri idarəsində elmi-bərpa istehsalat emalatxanasının yaradılması nəticəsində "Şirvanşahlar" saray kompleksinin bərpası yekunlaşdırılıb. Sovet dövrünün son illərində kompleksin yenidən bərpa edilməsinə ehtiyac yaranır, amma onun təmirinə uzun illər sonra nail olunur. Kompleks əməkdaşları bildirdi ki, burada tez-tez mədəni-kütləvi tədbirlər keçirilir, bir sıra layihələrin həyata keçməsində Səbail Rayon İcra Hakimiyyəti onlara böyük yardımlar edir.

Dənizkənarı Milli Parkda may ayının 29-da açılışı olan "Kiçik Venesiya şəhərciyi"nə də baş çəkdik. Su üzərində salınan bu "şəhərciy"in əvvəlki vəziyyətilə indiki görünüşü arasında böyük fərq var. Tamamilə yenidən qurulan "Venesiya" öz memarlığı və gözəlliyilə göz oxşayır. "Kiçik Venesiya şəhərciyi"nin açılışında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin iştirakı həm milli ənənələrimizə hörmətin nümunəsidir, həm də Səbail sakinlərinə hörmətin ifadəsidir. "Kiçik Venesiya şəhərciyi" Səbaildə yerləşdiyindən burada aparılan tikinti-bərpa işlərinin yüksək səviyyədə keçirilməsində rayon rəhbərliyinin də əməyi az olmayıb. "Venesiya"da işləyənlər deyir bunu. Qeyd edək ki, "Kiçik Venesiya şəhərciyi" 1960-cı ildə istifadəyə verilib. 2011-ci il martın 30-da dövlət başçısı Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyində aparılan tikinti işlərinin gedişi ilə tanış olarkən "Kiçik Venesiya şəhərciyi"nin yenidən qurulması ilə bağlı göstəriş verib. Əsaslı yenidənqurma işləri zamanı şəhərciyin ümumi strukturu saxlanılmaqla, mövcud kanallar genişləndirilib, yeni qayıqlar gətirilib, əlavə körpülər və iki restoran inşa edilib. Restoranlardan biri Qərb, digəri isə Şərq mətbəxinin ləziz nümunələrini müştərilərə təqdim edir.

Səbail rayonu ərazisi turistlərin ən çox maraq göstərdiyi yerdir. Onlar bu rayonu seçəndə heç vaxt yanılmır, çünki onları burada böyük bir mədəniyyət-arxeoloji xəzinə gözləyir. Bu xəzinənin içindəki bənzərsiz abidələr qonaqları heyran qoyur.

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra tarixi abidələr sisteminə yeni bir baxış yarandı. Hər bir abidənin xalqımızın şərəfli tarixinin yadigarı olduğu rəsmi səviyyədə elan edildi. Səbaildə elə əhəmiyyətli, maraqlı tarixçəsi olan binalar var ki, onların siması miskin, görkəmsiz olanda istər-istəməz bir qədər diqqətdən kənarda qalır. Bu binalardan biri də Murtuza Muxtarov küçəsində yerləşən, XX əsrin əvvəllərinin - sürətlə inkişaf edən neft Bakısının ən gözəl tikilisi, bu gün isə insanları səadətə qovuşduran "Səadət sarayı"nın uzun illər təmirsiz qalması, ona aid otaqların müxtəlif qurumlara icarəyə verilməsi kənardan baxanda ürəyimizi ağrıdırdı. Bu sarayın tarixini araşdıranların yazdığına görə, "Səadət sarayı" adlandırılan bu tikilini məşhur Bakı milyonçusu Murtuza Muxtarov öz sevimli xanımı Liza Tuqanovanın şərəfinə inşa etdirib. Sarayın tikilməsinin çox maraqlı tarixçəsi var. Bir dəfə Avropaya səyahət edən cütlük İtaliyanın Florensiya şəhərində də olur. O zaman Liza xanım italyan binalarının arxitekturasına, xüsusilə də onlardan birinə dərindən valeh olur və bu məftunluğunu həyat yoldaşına bildirir. Təxminən bir il sonra Bakını gəzərkən Muxtarov Lizanı Fars küçəsinə gətirir və birdən Lizanın baxışları uzaq İtaliyada gördüyü saraya bənzər bina ilə rastlaşır. Öz xanımının əllərindən öpən Muxtarov onu yeni mülkləri münasibətilə təbrik edir...

"Səadət sarayı" adlanan bu mülkdə xoşbəxt cütlük həyatlarının ən gözəl günlərini keçirəcəkdi. Saray Polşa memarı İosif Ploşko tərəfindən fransız qotik üslubunda, 1911-12-ci illərdə tikilib. Muxtarov Ploşkonu xüsusi olaraq Moskvadan Bakıya dəvət edib və sonra da İtaliyaya göndərib ki, sarayla yaxından tanış olsun. Sarayın hər sütunu, tağları, buta və gülləri, pəncərə və qapıları təkrarolunmaz sənət əsəri, memarlıq incisidir və bu detallar binanın yanından keçən və ya içəri daxil olan hər kəsi valeh edir. Bu möhtəşəm tikilinin uzun illər təmirsiz vəziyyətdə qaldığını qeyd etdik. Gənclər və İdman Nazirliyinin sifarişi və Rayon İcra Hakimiyyətinin yaxından dəstəyi ilə "Səadət sarayı"ında əsaslı təmir-bərpa işləri aparılıb və bu ilin iyul ayının 5-də onun açılışı olub. Mərasimdə ölkə başçısı İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva da iştirak edib. Uzun müddət təmirə bağlanan "Səadət sarayı"nda bu gün xoşbəxt cütlüklər arasında əbədi nikah, əhdnamə bağlanır. Sevgi, ilahi eşq məbədi olan "Səadət sarayı" gəncləri səadətə, ağ günə qovuşdurur.

Səbail rayonunda yerləşən Muzey Mərkəzinin və onun içində yerləşən muzeylərin də hamısı əsaslı təmir-bərpa edilib. Teatr Muzeyi, İstiqlal Muzeyi, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin muzeyi təmir edilib, muzey əməkdaşlarının işləməsi üçün şərait yaradılıb. Biz dedik ki, Səbaildə tarixi abidələr çoxdur. Belə baxanda Azərbaycanın ədəbiyyat, musiqi mədəniyyəti xadimlərinin, demək olar ki, hamısının mənzil muzeyi bu rayonda yerləşir. Tarixdə iz salan parklar, bağlar da Səbaildədir. Bir sözlə, bu rayon tarixi bir ərazidir. Xalqımızın şərəf tarixini yazan şəxsiyyətlərin uyuduğu Fəxri Xiyaban, Azərbaycanın müstəqilliyi, azadlığı uğrunda canını qurban edən şəhidlərin əbədi məkan tapdığı Şəhidlər Xiyabanı da Səbaildə yerləşir. Qədim Çəmbərəkənd qəbiristanlığının izləri, türk şəhidlərinin məzarları da buradadır. Səbail tariximizin bütün inkişaf, intibah və çiçəklənmə mərhələlərinin önündə gedib. Bunu onun sinəsinə həkk edilən daş kitabələr, qədim yazılar, mavi Xəzər, Bayıl qalası, bir də tarixi abidələr deyir. Sizcə bu azdır?!

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2012.- 10-12 avqust.- S. 12.