Məşrəb, məzhəb, təriqət və reallıq

Dindən siyasi məqsədlər üçün istifadə edən bəzi təriqətlər tarixən olduğu kimi, indi də mənsub olduqları qurumlara bəraət qazandırmaq üçün müxtəlif metodlardan istifadə edirlər. Onlar ictimaiyyəti sapdırmaq üçün radikal dini görüşlərini əsasən ənənəvi məzhəb və təriqətlərə bağlayırlar. Həmin səbəbdən məşrəb, məzhəb və təriqət kimi terminlərin şərhinə ehtiyac duyulur. Hesab edirik ki, bu həm də dini maarifləndirmə nöqteyi-nəzərindən vacibdir.

Məşrəb

Məşrəbin lüğəti mənası: 1) su içilən yer və ya su içilən qab; 2) xasiyyət, yaradılış, təbiət; 3) həvəs, meyldir. İnsanlar fərqli ağıl və anlayışa sahib olduğu üçün, Yaradıcını öz təbiətinə, öz idrakına uyğun şəkildə qavrayır. Çünki insan çox vaxt bilmədiklərini də həqiqət kimi qəbul edir. Həmin səbəbdən, Allahu-Təalə yer üzünü heç vaxt kitabsız, peyğəmbərsiz, vəlisiz, müctəhidsiz və alimsiz qoymayıb. Hər kəs ilahi bulaqdan müxtəlif tərzdə və müxtəlif qablarda su içdiyi üçün, məşrəb insanın eyni həqiqəti təfərrüatı ilə fərqli şəkildə anlaması deməkdir. Müasir dövrün tələbinə görə, məşrəb iman, din, vətən və millətə qulluq etmək məsələlərində bir olmaqla yanaşı, yollarda, metod və üsullarda istifadə edilən fərqli mülahizə və fərqli düşüncələrdir. Zira fərqli düşüncələrin varlığı insanın yaradılışdan gətirdiyi dəyərdir. Həmin səbəbdən, müxtəlif metod və üsullarla irşad və təbliğdə bulunan, din və bayrağa xidmət edən bütün insanlar alqışlanmalıdır. Bununla yanaşı, məşrəb sahibləri "Mənim məşrəbim, üsulum haqdır, gözəldir, doğrudur" deyə bilərsə, "yalnız mənim məşrəbim, mənim məsləyim haqdır" deyə bilməz. Burada başqalarını qaralamaq, onlara yanlışlıq və çirkinlik damğası vurmaq qəbuledilməzdir.

Məzhəb

İslamdakı təriqət, dini firqə və digər qurumlar hər hansı məzhəbdən tam və ya müəyyən dərəcədə yararlandığı üçün, günün reallığı məzhəblər haqqında qısa məlumatı vacib edir. Məzhəbin lüğəti mənası gedilən yol, mənimsənilən metod və dini görüşlərdir. Onun dini mənası isə müctəhid bir alimin fikir və görüşlərini (baxışlarını) mənimsəyən insanların yaratdığı dini istiqamət, məktəbdir. Məzhəblərin mövcudluğu ona görə vacibdir ki, hər kəs Quran və sünnətdən ortaya çıxan yeni şəriət məsələlərindən sərbəst şəkildə hökm çıxara bilmir. Zira hamı eyni ağıla, eyni məntiqə malik deyil.

Bütün İslam alimlərinin yekdil rəyinə görə, 5 məzhəb imamı - Cəfər əs-Sadiq (v.e.765), Əbu Hənifə (v.e.767), Maliki ibni Ənəs (v.e.795), Əş-Şafii (v.e.820) və Əhməd ibni Hənbəl(v.e.855) müctəhidi mütləqdir. İslam dünyasının birmənalı qəbul etdiyi məlum beş mütləq müctəhiddən sonra Ət-Təbəri (v.e.923) istisna olmaqla, heç bir alim bu iddiada olmayıb. Müsəlman alimlərinin yekdil fikrinə görə, hicrətdən (622-ci ildən) 400 il keçdikdən sonra heç bir mütləq müctəhid yetişmədiyi üçün, bu tarixdən sonra gələn yeni müctəhidlərə uymaq lazım deyil.

İslamda 5 məzhəb iman əsaslarında vahid mövqedən çıxış edib. Məzhəb müxtəlifliyi yalnız əməl və ibadət ayinlərilə bağlıdır. Əslində məzhəblərin əmələ gəlməsi və onların arasındakı müxtəliflik zamanın tələblərindən olub. Məlumdur ki, həz.Peyğəmbər vaxtında hər hansı məsələ ilə bağlı çətinlik olanda, səhabə onu Rəsuli-Əkrəm(ə)-dən soruşardı. Peyğəmbər(ə)-nin vəfatından sonra səhabənin bir qismi dini təbliğ etmək məqsədilə müxtəlif ölkələrə getdi. Onlar getdikləri yerdə Hicazdakından fərqli adət və ənənələrə sahib insanlarla görüşürdülər. Həmin ölkələrdə dini məsələlərlə bağlı sual verilərkən, səhabə ilk olaraq Quran və sünnətin hökmünü onlara bildirirdi. Soruşulan məsələ barədə Quran və sünnətdə açıq-aydın hökm olmadığı halda, səhabə həmin məsələ barədə ictihad edib. Yəni Quran və hədislərdə açıq-aydın bildirilməyən hökm və məsələlərə aydın və geniş anladılan məsələlər kontekstindən yanaşıb, suala cavab veriblər. Hər ölkənin adət və ənənəsi müxtəlif olduğu üçün, verilən cavablar təbii ki, həmin ölkənin milli dəyərlərinə toxunmamalı idi. Əks halda, irşad və təbliğin faydası olmazdı. Hədislər müxtəlif çeşid və növlü olduğu üçün məzhəb imamları hədis mövzusunda da müxtəlif fikirdə olublar. Məs., hənəfilər xəbəri-vahidi (bir səhabənin rəvayət etdiyi hədisi) dəlil kimi qəbul etmirdilər. Şafiilər isə xəbəri-vahidi qəbul edir və onu qiyastan (bənzətmə əsasında mühakimə) üstün tuturdular. Cəfərilər qiyasa əməl etmirdilər. Onlar həz.Peyğəmbərdən gələn rəvayətlərə o zaman tabe olurdu ki, həmin rəvayətlər öz cəddləri vasitəsilə söylənmiş olsun.

Başqa bir misal. Rəbb buyurur ki, "Başınıza məsh çəkin" (Məidə 6). Bu, Rəbb kəlamı olduğu üçün, 5 məzhəbdə abdəst barədə heç bir fikir ayrılığı yoxdur. Lakin başın hansı hissəsini - yarısını, hamısını məsh etmək barədə ayədə konkret göstəriş olmadığı üçün, məzhəblər məsh məsələsində müxtəlif qərarlar veriblər. Belə ki, imam Malik və Əhməd bin Hənbəl "məsh başın hər yerinə", Əbu Hənifə "məsh başın hamısına yox, 1/4-ə çəkilsə, kafidir" qərarını verib. İmam Şafii başı məsh edərkən, əlin bir neçə baş tükünə toxunmasını kafi hesab edibsə, imam Cəfər əs-Sadiq "başın alın tərəfdən olan 4 qismətdən biri məsh edilir" hökmünü verib.

Əlbəttə, müctəhidlər bu qərarı verərkən, ərəbcədəki "Bi-ruusikum" (məsh edin) sözündəki "bi" sözönünün mənasını öz bildikləri kimi yozublar. Belə ki, ərəbcədəki "bi" sözönü həm də: a) sözü gözəlləşdirmək üçün işlədilir, heç bir məna daşımır; b) "Bəzi" mənasını verir; c) "Bitişdirmək" anlamında işlədilir. Bəzi müctəhidlər bu sözönünün ifadəni gözəlləşdirmək mənasını götürüb, "başın hər tərəfini məsh edin" qərarını veriblər". Bəziləri də onun "bəzi" mənasına üstünlük verib, "başın 1/4-nin məsh edilməsi kafidir" deyiblər. İmam Şafii isə, "bi"nin "bitişdirmək" (toxundurmaq) anlamını qəbul edib, sadəcə yaş əlin başa dəyməsini kafi bilib. Elə isə, kim həmin müctəhidlərin fikir müxtəlifliyini dində ayrılıq kimi qələmə verə bilər?! O ki qaldı həmin müctəhidlərin İlahi hüzurdakı cavablarına ehtimal ki, onlar belə də deyə bilərlər: "Ya Rəbb, Sənin müqəddəs kəlamındakı hərflərdən bəyənib anladığımız tərzdə istifadə etdik".

Məzhəblərin müxtəlifliyi həm də Rəsuli-Əkrəm(ə)-nin "Ümmətimin fikir ayrılığı rəhmətdir" kəlamı ilə həmahəngdir. Bu müxtəlifliyi suyun 5 müxtəlif xəstəyə təsirilə də izah etmək olar. Xəstəliyin növündən asılı olaraq, həmin su 1-ci xəstə üçün əsasdır. Tibbən ona vacibdir; 2-ci xəstə üçün zəhər kimi zərərlidir. Tibbən ona haramdır; 3-cü xəstə üçün az zərərlidir. Tibbən ona məkruhdur; 4-cüyə zərərsiz olduğu kimi, faydası da var. Tibbən ona sünnətdir; 5-ciyə nə zərərli, nə də faydalıdır. Tibbən mubahdır. Xəstələrin durumuna görə, onların 5-i də haqdır. 5 məzhəb də belədir. Bu məzhəblər bölgənin milli dəyərləri, kənd və şəhər mühiti, ictimai-sosial-mədəni durum, iqlim şəraiti və s. faktorlar nəzərə alınaraq meydana gəlib.

Təriqət

Qeyd edək ki, İslamda 500-ə yaxın təriqətlər mövcud olub. Bunların əksəriyyəti bu gün də fəaliyyətdədir. Mənbələrə görə, banisi Seyyid Abdullah Əl Əsədi (v.e.VII əsr) olan Əsədiyyə təriqəti ilk təriqətlərdəndir. Xəlil Dəvəli oğlu (v.e.1933) tərəfindən Tarsusda əsası qoyulan Bibəriyyə təriqəti isə klassik təriqətlərin sonuncusudur.

Təriqətin lüğəti mənası: 1) yol, məslək; 2) hakim dindən ayrılaraq yeni məzhəb qəbul etmiş adamlardan ibarət dini cəmiyyətdir. Təriqətin birinci mənası insanları mənən kamilləşdirmək, yüksəltmək üçün təsəvvüf alimlərinin yoludur. Bu təriqət XI əsrdən sistemləşməyə başlayıb. Həmin dövrün sufiləri İslamın irşad və təbliğində xüsusi rol oynayıblar. 1-ci mənasına görə, təriqətlərin çoxsaylı olması, eyni mürşidin tələbələrinin mürşidlərini və ya bölgələrini tanıtması ilə əlaqədardır. Məs., Mövlanə Cəlaləddin Ruminin (v.e.1273) adı ilə bağlı Anadolu təriqəti. Ərəbcə müxtəlif mənalarda işlədilən bu söz sufilər arasında sufini Allaha qovuşduran yol mənasında işlədilib. Təriqət IX-X əsrlərdə axirət dünyasını qazanmaq üçün bu dünyadan üz döndərərək ruhi qüvvələrb tərbiyə etmək, nəfs və digər şeylərə üstün gəlmək, daxili paklaşma və zahidanə bir həyat tərzidir. Artıq XI əsrdən sonra bu söz müxtəlif müsəlman təriqətlərində ruhi asketizmlə nizamlanan ayinlərin hamısını ifadə edib.

Təriqətin 2-ci mənası, yəni hakim dindən ayrılaraq, yeni məzhəb qəbul etmiş dini cəmiyyətdir. Əslində, İslamın əmr və tövsiyələrinə öz mənafeyi prizmasından baxan belə cəmiyyət və firqələr dini siyasətə alət edən radikal təmayüllü qurumlardır. Onlar məkrli siyasətlərini yerinə yetirmək üçün tarixən dövlət əleyhinə üsyan, terror, təxribat və s. qeyri-islami metodlardan istifadə edib və indi də edirlər. Qeyd edək ki, müsəlmanlar, xüsusən İslam alimləri arasında ilk düşmənçiliyi yaradan xaricilər olub (VII əsr). Bu dini-siyasi qurum terror və təxribatda bulunaraq, yad fikirli insanlara amansızlığı və ifrat fanatizmilə fərqlənib. İslamın şiə qolunun parçalanmasının əsasını qoyan ən böyük təriqətlərdən biri İsmaililər (VIII-X əsrlər) olub. İsmaililərin daha radikal, dağıdıcı qanadı olan Qərmətilər isə 930-cu ildə Məkkəyə soxularaq, Kəbəni qarət etdilər, "Qara Daş"ı yerindən çıxartdılar və onu iki hissəyə bölüb, özlərilə Bəhreynə apardılar. Yalnız 20 ildən sonra onlar bütün müsəlmanlar üçün müqəddəs olan bu yadigarı böyük xərac müqabilində Məkkəyə qaytardılar. İslamın sünni cərəyanında olan Mötəzilər təriqəti isə, yəhudi Ləbidin təxribatına uyaraq, Quranı məxluq (yaradılmış) bilib, bununla da Quranın Allahın əzəli Kəlam sifəti olduğunu inkar ediblər. Bu təriqətin ən qatı nümayəndəsi xəlifə Məmun (813-833) həmin prinsipləri qəbul etməyən insanlara divan tutan xüsusi idarə - Mihnə (müsəlman inkvizisiyası) yaratmışdı. Mihnə vasitəsilə zülm edən Məmun, Bağdad valisi İshaq bin-İbrahimə əmr etdi ki, həmin dövrün 7 böyük hədis alimini sorğu-suala tutmaq üçün hüzuruna göndərsin. Yalnız Əhməd ibn-Hənbəl və Məhəmməd bin-Nuh ağır işgəncələrə məruz qalmaqlarına baxmayaraq, Quranın məxluq olması fikrini rədd etdilər. Məhəmməd bin-Nuh qandallı halda ölsə də, fəqət sözündən dönmədi.

Sünni cərəyanın digər dağıdıcı və radikal qanadlarından biri də siyasi mahiyyətə bürünən vəhhabilikdir. Banisi Məhəmməd ibn-Əbdülvəhhab (v.e.1787 və ya 1792) olan bu təriqət - firqə dini məsələlərin həllində ağla yer vermir, İslamın mənbələrini sadəcə Quran və sünnətin zahirində görür, öz inancında olmayan müsəlmanları kafir sayırdı. Vəhhabilər 1802-ci ildə Kərbalada matəmdə (Məhərrəm ayının 10-da) olan şiələrə hücum edib, 2 mindən artıq müsəlman qırdılar. Qəbirüstü abidələri viran edən vəhhabilər, 1803-cü ildə həz.Peyğəmbər, Əbu-Bəkr, Ömər, Əli və Həz.Fatimənin doğulduğu evləri də sökdülər.

Yeri gəlmişkən, əksər məxəzlərə görə, radikal vəhhabiliyin təşəkkül tapmasında özünü "sələfi", "sələfiyyun" adlandıran təriqətin də xüsusi rolu olub. Sələf dini anlamda Peyğəmbər(ə)-nin müasirlərini, onun köməkçilərini (Əshabi kirami) görən Tabiin və Təbəi tabiinə verilən addır. Sələfi - salehin isə hicri I əsrin müsəlmanlarıdır. Əksər İslam alimlərinə görə, Əshabi kiramdan sonra insanların ən xeyirlisi Əshabi kirami görən və onların söhbətində bilavasitə iştirak edənlərdir. Bunlara tabiin deyilir. Tabiinlər bilikləri Əshabi kiramdan alıblar. Tabiindən sonra tabiinləri görən insanlardır ki, onlar da Təbəi tabiin adlanır. Lakin mötəbər mənbələrə görə, "sonralar (hicri IV əsrdə) Hənbəli məzhəbindən ayrılaraq, özlərini sələfiyyə və ya sələfi adlandıran bir qrup, mutəşəbih ayə və hədislərin sırf zahirinə üstünlük verərək, yanlış yolu tutdular. Onlar sözdə sələfi salehin yanında olduqlarını bəyan edərək, özlərinə "sələfiyyun" adını veriblər. Az sonra Əbul Fərəc və başqaları sələfiyyəçilərin sələfi salehin yolunda olmadığını sübut edərək, fitnənin yayılmasına imkan vermədilər. Lakin İbni-Teymiyyə (v.e.1328) bu fitnəni yenidən alovlandırdı. Sonradan Teymiyyənin tələbəsi İbni Kayyum əl-Cəvziyyə (v.e.1350) müəlliminin pozuq yolunu davam etdirdi. Hicri XII əsrdə sələfilik fitnəsi Məhəmməd bin Əbdülvəhhab tərəfindən yenidən inkişaf etdirilərək, siyasətə bürünən təriqətə çevrildi".

Göründüyü kimi, məzhəb, məşrəb, təriqət adları ilə özlərinin və mənsub olduqları qrupların mənafelərini İslam dəyərlərindən üstün tutan istənilən qurum dini siyasətə alət edərək, firqələrə bölünməklə tarixən dinə, dövlətə və ümmətə arxadan zərbə vurublar. Rəbb dini parçalayan belələri barədə Peyğəmbər(ə)-yə xitabən buyurub: "(Ya Rəsulum!) Şübhəsiz ki, sənin firqə-firqə olub, dinini parçalayanlarla heç bir əlaqən yoxdur. Onların işi Allaha qalıb. Allah sonra (Qiyamətdə) onlara nə etdiklərini xəbər verəcək" (Ənam 159). Hamdi Yazir (v.e.1942) bu ayəni təfsir edərkən, "din başqa, millət başqadır" tezisilə dini siyasi avantüraların qurbanına çevirənləri - dinin millət və dövlətə xidmətini inkar edənləri nəzərdə tutub. İbni Kəsir (v.e.1377) və Alusi (v.e.1853) ayəni şərh etmək üçün həz.Peyğəmbərin səhabə ilə aşağıdakı dialoquna müraciət edib: "Peyğəmbər(ə) buyurdu: "Yəhudilər 71 firqəyə ayrıldı. Birindən başqa hamısı Haviyyədədir (Cəhənnəmdədir). Nəsarə (xristianlar) 72 firqəyə ayrıldı, birindən başqa hamısı Haviyyədədir. Ümmətim də 73 firqəyə ayrılacaq, birindən başqa hamısı Haviyyədədir. Səhabə soruşdu: "Bəs, o bir yolda nicat tapanlar kimdir?". Rəsul-Əkrəm(ə) buyurdu: "Onlar mənim və əshabımın getdiyi yolda olanlardır". Məsələyə bugünkü reallıqdan baxılarsa, hər hansı bir radikal dini qurumun niyyəti: a) müəyyən xarici ölkənin sifarişilə ölkə daxilində stabilliyi pozmaq, dövlətə zərbə vurmaq, milləti qarşı-qarşıya qoymaqdır; b) ölkə daxilində hakimiyyət və nüfuz çəkişmələri yaratmaqdır; c) məzhəb, təriqət təəssübkeşliyi və s. münkər işlərdir.

Göründüyü kimi, bu gün ölkəmizdə fəaliyyət göstərən radikal dini qurumlar əslində tarixən mövcud olan dağıdıcı təriqətlərin davamçılarıdır.

Həmin qurumlarla tarixən aparılan mübarizə nəticə etibarilə öz bəhrəsini verdiyi kimi, onların bugünkü ardıcıllarını da sələflərinin aqibəti gözləyir. Ümid edirik ki, məsələnin din və vicdan azadlıqları, ölkə Konstitusiyası, beynəlxalq hüquqla çözülməsi üçün prosesdə dövlət qurumları ilə yanaşı, ictimaiyyət də fəallıq göstərəcəkdir.

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.- 2012.- 14 may.- S.15.