Tarixi bayraqlarımızda azərbaycançılıq elementləri...

Bayraqlar könüllərdə doğulur, bir ürəkdən süzülüb milyonlarla qəlbə yol tapır, ruhlara köçür. Bayraqlar qələbə əzmi, zəfər sevinci deməkdir. Bayraqlar xalqların, məmləkətlərin əbədi ideya daşıyıcısı, simvoludur.

Azərbaycan dövlətinin ərazisi tarixən böyük-böyük imperiyalara, dövlətlərə, xanlıq və sultanlıqlara sahib olub. Burada qurulan dövlətlərin nüfuzu, qüdrəti ölkənin sərhədlərindən də kənarlarda hiss edilib. Vətənimizin sərhədləri daxilində yaradılan dövlətlər və xanlıqların öz simvolları, ideya daşıyıcısı olan gerbi, bayrağı olub. Məsələ burasındadır ki, bayraqların üzərində əks olunan simvollar sırf türk dünyagörüşü, mədəniyyəti, mifologiyası ilə bağlı olub. Elə bir bayrağımız yoxdur ki, orada türkçülük simvolları əks olunmasın. Bu da ondan irəli gəlir ki, torpaqlarımız üzərində qurulan dövlət və xanlıqların hamısı azərbaycançılığa, tarixi köklərə, milli ənənələrə söykənib. Tarixçi alimlərin verdiyi məlumata görə, bütün bayraqlar arasında sirli bir əlaqə, yaxınlıq var. Sanki onların hamısını eyni adam yaradıb. Tarixçilər onu da bildirir ki, ardıcıllıqla milli dövlətlərin, xanlıqların bayraqlarına nəzər salsaq, orada ənənəyə sadiqlik görə bilərik. Tarixçilər hesab edir ki, Midiya, Atropotena və onlardan sonrakı dövlətlərin bayraqlarında simvol yaxınlığı özünü göstərir. Bu da ondan irəli gəlir ki, azərbaycançılıq bir ideologiya kimi öz mənbəyini qədim dövlətlərimizdən götürüb. Çünki bizim eradan əvvəl mövcud olan dövlətlərin də bayraqlarında milli dəst-xəttin olduğu tarixçilər tərəfindən israr edilir.

Azərbaycan ərazisində dövlət quruluşu, dövlətçilik mədəniyyətinin yaranması və formalaşması çox əski dövrləri əhatə edir. Bu dönəmlərdə çox böyük milli mədəniyyət yaradılıb. Bəlkə də hələ tarixşünaslığımızda o çağlara yol tapılmayıb.

Azərbaycanda ənənələr üzərində qurulan və sırf milli məfkurəyə, azərbaycançılığa, türkçülüyə və islami prinsipə söykənən dövlət olaraq tarixə düşən Səfəvilər dövləti haqda danışmaq istəyirik. Səfəvilər dövründə mövcud olan bayraqların simvolları, onların mənaları, azərbaycançılığa doğmalığı barədə söhbət açacağıq.

Tarixçilərin verdiyi bilgiyə görə, Səfəvi İmperiyasında azərbaycanlı-türk tayfaları üstünlük təşkil edib. Şamlı, Rumlu, Bayat, Əfşar (və ya Avşar), Qacar, Şahsevən, Təkəlü, Ustaclı, Zülqədər və sair tayfalar bu dövlətin əsasını təşkil edib. Səfəvilər Azərbaycan tarixində çox önəmli rol oynayan bir imperiya olub. Səfəvilər dövlətinin qurucusu I İsmayılın ana dili Azərbaycan türkcəsi olub. O, bu dildə "Xətai" ləqəbi ilə şeirlər yazıb. Elə dövlətin də rəsmi dili Azərbaycan türkcəsi olub, saray əhli, eləcə də dövlətin hərbi və dini xadimləri bu dildə danışıblar.

Orta əsrlər Azərbaycan tarixini araşdıran alimlərin birinin dediyinə görə, Səfəvilərin də bayrağında türkçülük simvolu ilə yanaşı, islamçılığı əks etdirən çalarlar olub.

Tarixçi Təzəgül Yusifova bizimlə söhbətində bildirdi ki, Səfəvilər dövləti böyük mədəniyyət, mənəviyyat keşikçisi kimi də tarixdə öz qüdrətli yerini tuta bilib: "Səfəvilərin iqtisadi və mədəni həyatında Azərbaycan şəhərləri xüsusilə müstəsna rol oynayırdı. Təbriz Asiya və Avropanın bir çox şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Şamaxı və Ərəşdə istehsal olunan ipək parçalar Avropa ölkələrinə ixrac edilirdi. Səfəvilər dövlətinin başında dünyəvi və dini hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirən şah dururdu. Səfəvilər bütün ölkə ərazisində və ələ keçirdikləri torpaqlarda şiəliyi rəsmi din elan etdilər... Qızılbaş tayfalarının qüdrətli siyasi birliyə çevrilməsi, Azərbaycanın cənub və şimal torpaqlarının nisbətən mərkəzləşmiş vahid dövlət şəklində birləşməsi, məhsuldar qüvvələrin yüksəlişi, şəhərlərin sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilməsi obyektiv olaraq Azərbaycan mədəniyyətinin və incəsənətinin inkişafına şərait yaradırdı. Azərbaycan dilinin istifadə dairəsi genişləndi. Sarayda Həbibi, Süruri, Şahi, Matəmi, Tufeyli, Qasimi və başqa Azərbaycan şairləri, həmçinin ozan-aşıqları yaşayıb-yaradırdılar. "Xətai" təxəllüsü ilə yazan I Şah İsmayıl Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsidir. Səfəvilərin saray kitabxanası bir növ "incəsənət akademiyasına" çevrildi. Burada mahir xəttatlar, rəssamlar, cildçilər, nəqqaşlar və başqaları işləyir, Sultan Məhəmməd və Behzad kimi görkəmli miniatür ustaları fəaliyyət göstərirdi".

T.Yusifovanın sözlərinə görə, Səfəvilər dövlətinin qurulması ilə üzərində aypara və səkkizguşəli böyük ulduz olan parlaq yaşıl rəngli parça dövlət bayrağı kimi qəbul edilib: "Səfəvilərin ilk bayrağı yaranıb, öz qüdrətilə aləmdə məşhur olub. Amma nədənsə tarixçilər Səfəvilərin Şah İsmayıl Xətai hakimiyyəti illərindəki dövlət bayrağı barədə yekdil fikirdə deyillər. Bu, əsasən həmin dövrə aid miniatürlərdə Səfəvi-Qızılbaş ordusunun bayraqlarının müxtəlif şəkildə təsvir edilməsi ilə əlaqədardır".

Yeni Çağ İnformasiya Agentliyinin araşdırmasına görə isə, ümumən parlaq yaşıl rəngli parça üzərində aypara təsviri ilə olan bayraq Səfəvilər dövlətinin rəsmi bayrağı kimi qəbul edilir: "Bəzi araşdırmaçılar bugünkü Azərbaycan Respublikasının və 1918-1920-ci illərdə mövcud olan ADR-in Dövlət Bayrağındakı ay-ulduz simvolikasına Osmanlı imperiyasının da dövlət bayrağında rast gəlindiyini bildirərək, bu rəmzlərin Azərbaycan Bayrağına Osmanlı dövlətinin dövlət atributlarından keçdiyini söyləyirlər".

T.Yusifova isə deyir ki, bəzi mənbələr Qızılbaş qoşununun bayrağı qismində üzərində ələm şəkli olan al qırmızı parça qəbul edildiyini yazır: "Əvvəla bunu qeyd etmək lazımdır ki, yeniyetmə İsmayıl Qızılbaş müridləri ilə özünün ilk möhtəşəm tarixi yürüşünə çıxarkən Qızılbaş qoşununun bayrağı qismində üzərində ələm şəkli olan al qırmızı parça qəbul edilib, bunu miniatürlərdən də görmək mümkündür. Səfəvilər dövlətinin qurulması ilə üzərində aypara və səkkizguşəli böyük ulduz olan parlaq yaşıl rəngli parça dövlət bayrağı kimi qəbul edilib. Məlumatlardan aydın olur ki, bu bayraq Şah I Təhmasibin hakimiyyət illərinə qədər dövlət bayrağı kimi qalıb".

T.Yusifovanın fikrini təxminən davam etdirən Yeni Çağ İnformasiya Agentliyinin eksperti yazır ki, I Təhmasibin zamanında dövlət bayrağı kimi eyni yaşıl rəngli parça üzərində üzü sola doğru olan qızıl qoç və arxa fonda səkkizguşəli iri gözlü Günəş təsviri qəbul edilib: " I Şah Abbasın dönəmində artıq Səfəvilər dövlətinin bayrağında bizlər şiru-xurşid təsvirinə (ön planda yumruğunu düyünləmiş aslan və arxa fonda Günəş) rast gəlirik. Göründüyü kimi, Qızılbaşlıq ideologiyasının təşəkkül tapdığı dönəmdən bu yana Qızılbaşların bir neçə rəsmi və qeyri-rəsmi bayrağı olub. Bunlardan hansının məhz Şah İsmayıl Xətai dövrünə aid olduğunu araşdırarkən ortaya ilginc faktlar çıxır. "Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi" adlı tarixi mənbədə I Şah İsmayılın 1508-ci ildə Bağdada varid olması bu cür qeyd olunub: "Şah İsmayıl ay-ulduz bayrağı altında Bağdada yaxınlaşdı. İraq əhalisi sürətli addımlarla onu qarşılamağa çıxdı".

Yeni Çağ İnformasiya Agentliyinin eksperti Misir Mərdanovun "Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri" adlı kitabına istinad edərək qeyd edir: "Aypara və səkkizguşəli ulduz simvolikası barədə bu kitabda müəyyən elmi-tarixi əsaslara söykənən məlumatlar var. Burdakı səkkizguşəli ulduz sırf Günəş təsviridir. Bizlər Qobustan qayalıqlarında eyni rəmzlərlə üzləşirik və aydın olur ki, Ay və Günəş simvolları azı 8-10 min il əvvəl bu torpaqlarda qutsal simgələr kimi qəbul edilib, eradan əvvəl XXI əsrdə (III minilliyin sonu) isə Azərbaycanın Quti (Oğuz) adlı tayfalar birləşməsi İkiçay arasında hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra ay-ulduz rəmzləri bu ərazidə geniş yayılmağa başlayır. Aypara və Günəşi ifadə edən böyük ulduz simvolu eyni zamanda qədim azərlərin (oğuzların) dini-astroloji görüşləri ilə də sıx bağlıdır. Yəni qədim Azərbaycan qamları həm göy qübbəsi haqda, həm planetimizə birbaşa təsir göstərən günəş və ay barəsində, həm astronomiya və astrologiyaya dair geniş bilgilərə sahib idilər. İslam alimləri bir məsələdə yekdil fikirdədirlər ki, eradan əvvəl III minilliyin sonunda İkiçayarası xalqı Aya, Günəşə və ulduzlara tapınmaqla onları simvollaşdırıb. Əlbəttə, burda o zaman həmin ərazilərin şəksiz sahibi olan qədim qutilərin (oğuzların) dini-astroloji görüşlərinin danılmaz rolu var. Qədim türk dövlətlərinin və oğuz boylarının başlıca simgələri arasında ayparaya və Günəşi ifadə edən səkkizguşəyə rast gəlinməkdədir. Eyni simvollar qədim türk-oğuzların qəbirləri üzərindəki sinə daşlarında da qarşımıza çıxır. Sözügedən simvolların ilkin və daha qədim məna yozumu Oğuz Xaqanın oğulları, bugünkü Azərbaycan və Anadolu türklərinin mifik babaları hesab olunan Ay Xan və Gün Xan ilə bağlıdır. Ağa Məhəmməd şah Qacarın Osmanlı sultanına yazdığı məktubda şah Qacar xanədanının Ay Xanın, Osmanoğullarının isə Gün Xanın övladları olduğunu qeyd edir və fəxrlə "gündüzlər dünyanı işıqlandırmağa nə var, oğul istəyirəm ki, gecələr cahanı aydınlatsın", deyir.

T.Yusifovanın sözlərinə görə, Səvəfi bayraqlarında olan simvollar azərbaycançılıqla sıx bağlıdır və onların görünüşü, daşıdığı mahiyyət sırf milli və dini birliyə xidmət edir: "Mənbələrdə yazılır ki, Allah-təalanın bəşəriyyətə göndərdiyi son din olan islamın təşəkkülü və yayılması türk-oğuzlara məxsus aypara və Günəş simvollarının yeni məna kəsb etməsinə gətirib çıxardı, "şəmsü-qəmər" ifadəsi yazılan əsərlərdə yer aldı. Bu dönəmdən başlayaraq Azərbaycanın dahi şair və mütəfəkkirlərinin əsərlərində ay-ulduzla bağlı çoxmənalı sitatlar özünə yer tutmağa başlayıb. Bu, bir çox səbəblərlə yanaşı, həm də Qurani-Kərimdə Günəş və Ay barədə düşündürücü ayələrin olması ilə də bağlı idi (xatırlada bilərik ki, Qurani-Kərimdə həm əş-Şəms, həm də əl-Qəmər adlı surələr var). Əş-Şəms surəsi aşağıdakı ayələrlə başlayır:

"1 - And olsun Günəşə və onun işığına (Günəşin qalxdığı vaxta);

2 - And olsun (günəşin) ardınca çıxan Aya!"

Həqq-Təalanın müqəddəs kitabında Ay və Günəşin and obyekti kimi göstərilməsi öz-özlüyündə islam mütəfəkkirlərinin əsərlərinə öz təsirini buraxdı. Nizami Gəncəvinin "Səadət günəşi birlikdən doğar" fikrində "birlik" sözü məhz islam birliyini və onu təmsil edən ayparanı ifadə edirdi. Hürufiliyin ideyavericisi Seyid İmadəddin Nəsiminin qəzəllərində də Ay-ulduz, Ay-Günəş təsvirlərinə geniş yer verilib - bəzi yerlərdə sırf astronomik və astroloji, bəzi məqamlarda isə dərin sətiraltı məna çalarları ilə. Qızılbaş düşüncə sistemi bu simvolları Həzrəti-Mühəmməd (s) və Həzrət Əli(ə) ilə bağlayırdı. Şah İsmayıl Xətainin aşağıdakı misrası buna bariz nümunədir:

Xətai der rəhm etməzəm yalana,

Özün təslim edər özü gələnə,

Ay Əlidir, Gün Mühəmməd, bilənə,

Bax nəzər eylə də həmən arif ol.

Yeri gəlmişkən, Ay və Günəş rəmzlərinin islami anlamda işlənməsi öz-özlüyündə bir sıra astronomik biliklərlə uzlaşır. Belə ki, Həzrət Əli(ə)-ı ifadə etdiyi bildirilən Ay özünün bizə görünən işığını, nurunu məhz Həzrəti-Mühəmməd(s)-in bənzədildiyi Günəşdən alır. İslam simvolikasında Günəşi ifadə edən ulduzun Ayparanın içinə yaxın təsvir edilməsi islam peyğəmbərinin ən yaxın köməkçisinin Tanrı elçisini hər addımda qoruması motivi ilə uyğun gəlir.

Bütün bunlardan daha bir ilginc nəticə hasil etmək olar: müstəqil Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağındakı ay-ulduz rəmzləri məhz Şah İsmayıl Səfəvidən qalmadır. Azərbaycan Bayrağının ilk ideyavericisi olan dahi ideoloqumuz Əli bəy Hüseynzadə, eləcə də digərləri Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin Dövlət Bayrağının yaradıcıları olublar. Milli təfəkkür sahibi olan insanlar ay-ulduz simvolunun qeyd edilən məna yozumlarını bilirdilər".

Azərbaycançılıq ideologiyasından doğulan, bəşəriyyətə yayılan, milyonlarla insanın ruhuna işıq saçan bayraqlarımız bizə qələbə, zəfər sevinci yaşadıb...

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər. – 2012. – 15 noyabr. – S. 15.