Qərbi Azərbaycanın mədəniyyət tarixində azərbaycançılıq ideologiyası...

Uzun illərdir ki, teatr mənəviyyatımızın keşiyində duran bir məbəddir. Azərbaycançılıq ideologiyasının ilk rüşeymlərinin yaranmasında xalq-meydan teatrı oyunçularının əməyi az olmayıb. Meydan tamaşalarında xalqın tarixinə, bayram və mərasimlərə həsr edilən tamaşalar oynanılıb.

Azərbaycanda peşəkar teatrın yaranması isə xalqımızın tarixinə, mənəviyyatına, mədəniyyətinə mükəmməl baxış sistemi formalaşdırdı. Azərbaycan milli teatrı yalnız insanların estetik-bədii zövqünü formalaşdırmadı, eyni zamanda, xalqı maarifləndirmək, milli məfkurəni yaymaq vəzifəsini çiyinlərinə götürdü. Teatr tariximiz sübut edir ki, Azərbaycan teatrları həm də azərbaycançılıq ideologiyasının təmərküzləşdiyi, yayıldığı bir məkan olub. Milli teatrımızın əsasını qoyan şəxsiyyətlər özləri xalqın işıqlı ziyalıları olmaqla yanaşı, həm də böyük Azərbaycançılar idi. O şəxsiyyətlər həyatı və fəaliyyəti boyu azərbaycançılıq ideologiyasına xidmət edib. Mirzə Fətəli Axunzadə də, Həsən bəy Zərdabi də, Nəcəf bəy Vəzirov da öz əsərləri və əməllərilə azərbaycançılar, milli ideologiya təəssübkeşləri idilər.

1873-cü il martın 10-da (köhnə stillə 22-də) Həsən bəy Zərdabinin və Nəcəf bəy Vəzirovun təşəbbüsü və iştirakı ilə Bakıda ilk tamaşa - Mirzə Fətəli Axundzadənin "Lənkəran xanın vəziri" komediyası realnı məktəbin şagirdləri tərəfindən göstərilib. Azərbaycan mədəniyyəti tarixində əbədi yadda qalan bir hadisəyə çevrilən ilk tamaşa milli ideologiyamızın dəyərli komponentlərindən biridir. Teatrlarda çalışan şəxsiyyətlər bir azərbaycançı kimi də özlərini göstərirdilər.

Azərbaycanda teatr ənənələrinin tarixinin keçmişdən başlandığını qeyd etdik. Bizim milli teatrlarımız yalnız Bakıda fəaliyyət göstərmirdi, Gürcüstanın Tiflis, Azərbaycanın İrəvan kimi qədim şəhərlərində də klassik ənənələrə, milli ideologiyaya söykənən teatrlarımız olub. Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Dram Teatrı azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan bir ocaqdır. İrəvanın qədim, milli bir Azərbaycan şəhəri olduğunu həm bu şəhərin tarixini öyrənənlər, həm buradakı tikililərin əskiliyi və ululuğu sübut edir. Bu gün təəssüflər olsun ki, İrəvan şəhəri Qərbi Azərbaycanın digər şəhər və qəsəbələri, yaşayış məskənləri kimi erməni tapdağındadır. Amma buna baxmayaraq o, öz simasını erməni nəfəsindən mümkün qədər qoruya bilir. Qərbi Azərbaycanın soydaşlarımızın tarixi yaşayış məskəni, dədə-baba yurdu olması gün kimi ermənilərə bəlli olsa da, bu toplumun xislətində olan xəbislik, tamahkarlıq, özgə malına və torpağına hərislik Qərbi Azərbaycanın əzəli sakinləri olan azərbaycanlıları bu yerlərdən didərgin salıb. Onlar XX əsrdə bir neçə dəfə deportasiyaya məruz qalıb. Ermənilər öz havadarlarının gücündən və özlərinin məkrindən istifadə edərək soydaşlarımızı didərgin saldılar. Azərbaycanlılar tarixi vətənlərində özlərindən sonra həm böyük bir iz qoyub, həm də böyük bir tarix yaradıb. Qərbi Azərbaycanda azərbaycançılığın izlərini özündə saxlayan minlərlə abidə, toponim, qədim tikili, məkan və s. adları yaşayır. Ermənilər o adları saxtalaşdırsalar da, istədiklərinə tam şəkildə nail ola bilmir. Çünki o abidələr, bizə aid olan nə varsa, hamısının canında bir Azərbaycan nəfəsi yaşayır. O şeylərin ki, şəklini dəyişdirə bildilər, ruhunu, daxilini dəyişdirə bilmədilər.

Azərbaycanlılar bir neçə dəfə öz yurdlarından qaçaq düşdülər, amma orada öz yadigar izlərini əmanət qoydular. Qərbi Azərbaycanda xalıqımızın mənəviyyatı, mədəniyyətilə bağlı çox şeylər var. Şəhərlər, mahallar, kəndlər azərbaycançılığın ünvanları kimi tarixdə yerini tutub. Burada xalçaçılıq, aşıq sənəti, xalq sənətinin müxtəlif növləri yüksək səviyyədə inkişaf edib. Milli xalq sənətimizin, teatrımızın, mətbuatımızın, ədəbiyyatımızın yükünü məsuliyyətlə alıb aparan azərbaycançıların sırasında qərbi azərbaycanlılar az deyil.

Qərbi Azərbaycanın baş kəndi hesab edilən İrəvan şəhəri bir Azərbaycan mərkəzi kimi mövcud olub. Tədqiqatçıların verdiyi bilgiyə görə, azərbaycanlıların sıx yaşadığı bu şəhərin sakinlərinin əsas tərkibi azərbaycanlılardan ibarət olub. Burada Azərbaycan mədəniyyəti çoxşaxəli formada inkişaf edib. Teatr, ədəbiyyat, mətbuat irəvanlıların həyatının bir parçasına çevrilib. Qərbi Azərbaycan ərazisi böyük olduğu üçün bu ərazilər haqda ayrı-ayrılıqda yazacağıq. Bu dəfə İrəvan Azərbaycan Teatrından və onun azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasında oynadığı misilsiz roldan danışacağıq.

Məşhur teatr bilicisi, əməkdar incəsənət xadimi, professor İlham Rəhimlinin və sənətşünaslıq namizədi, əməkdar mədəniyyət işçisi İsrafil Məmmədovun ayrı-ayrılıqda apardıqları elmi araşdırmalardan məlum olur ki, İrəvan şəhərində Məşədi İsmayıl və Nəzminin (Vasaq Mədətov) Azərbaycan dilində qələmə aldığı "Tamahkarlıq düşmən qazanar" adlı vodevili əsasında hazırlanan tamaşa ilk dəfə 1882-ci il fevral ayının 27-də oynanılıb. Kasıb tələbələrə kömək məqsədi ilə ikinci dəfə oynanılan elə həmin tamaşanın tarixi 1882-ci il, aprel ayının 2-nə təsadüf edir. İrəvan Dram Teatrının bir azərbaycançılıq məktəbi olduğunu deyən teatr tənqidçiləri hesab edir ki, teatr yarandığı gündən bu sahədə böyük işlər görüb. İrəvan Teatrı hazırda Bakıda fəaliyyətini davam etdirir. 1988-ci il deportasiyasından sonra teatr Bakıya pənah gətirib. Teatr keçmişdən miras qalan azərbaycançılıq ideologiyasına bu gün də xidmət edir. Teatrın direktoru İftixar Piriyevin sözlərinə görə, bu teatr özündə böyük tarix yaşadır, simasında böyük Azərbaycan sənətkarlarının adını yaşadır. İ.Piriyevin sözlərinə görə, bu teatrın əzmkar və keçməkeşli tarixi, onun böyük yaradıcılıq qüdrəti ilə zəngin repertuarı diqqəti cəlb edir: "İrəvan Teatrının tarixinə nəzər salarkən daha doğru olar ki, öncə bu teatrın qibləgahı hesab olunan İrəvan Xanlığının özünün tarixinə diqqət yetirək.

Tarixi mənbələr göstərir ki, türk tayfalarının ilkin yaşayış məkanı olan İrəvan şəhəri altı yüz il bundan əvvəl Çuxursəəd bəylərbəyliyində Əmir Səəd, Qara Yusif, Pirbudaq, Pirhüseyn, Yaqub bəy kimi azərbaycanlı türk oğulları tərəfindən hasara alınıb və qalaya çevrilib. Qalada imarətlər tikilib, abidələr ucaldılıb. Qala içinin ekzotik gözəlliyi üçün yaraşıqlı küçələr, bağ-bağatlar salınıb. Bir qədər sonra Səfəvilər dövlətinin hökmdarı Şah İsmayıl Xətai (1501-1525) Rəvanqulu xana qalanı yenidən qurmağı tapşırıb və Rəvanqulu xan qalanı yenidən qurub.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dəfələrlə yadelli işğalçıların basqınına məruz qalmasına baxmayaraq, qalanın igid sakinləri hər zaman düşmənlərlə qəhrəmancasına vuruşub, heç vaxt düşmənə boyun əyməyib.

1679-cu il, iyul ayının 4-də İrəvan qalası təbii fəlakətə məruz qalır. Zəlzələ nəticəsində yerlə-yeksan olur. Əzmkeş irəvanlılar qalanı bərpa edir.

Bu möhtəşəm qalaya 1679-1688-ci illərdə Zal xan, 1762-1773-cü illərdə Hüseynəli xan, 1796-1801-ci illərdə onun oğlu Məhəmməd xan və ən sonda, 1807-1827-ci illərdə Hüseynqulu xan və qardaşı Həsən xan başçılıq edib. Bütün dövrlərdə İrəvan xanlığı Azərbaycanın digər xanlıqlarından fərqli olaraq müdafiə olunub, öz alınmazlığı ilə şöhrət tapıb. Qürurla demək olar ki, İrəvan Teatrının fəaliyyətə başladığı və pərvəriş tapdığı qəhrəman İrəvan qalası, ümumən İrəvan xanlığı ilə bərabər dəfələrlə türk, fars, rus dövlətlərinin təəbəliyində olmasına baxmayaraq, tarixdə öz qəhrəmanlıq salnaməsini yaradıb və bu mənada digər xanlıqlarımıza da nümunə ola bilib. Fikrimcə, İrəvan Teatrının tarixinin araşdırılmasına ciddi ehtiyac olduğu kimi, İrəvan qalasının tarixinin dərindən öyrənilməsinə və təqdir edilməsinə də böyük ehtiyac var. Bugünkü ictimai-siyasi durumun diktə etdiyi mənzərə İrəvan xanlığı haqqında bədii əsərlərin yazılması, tamaşaların hazırlanması və kinofilmlərin çəkilməsi istiqamətində gecikmədən iş aparılmasını tələb edir. Fikrimcə, bu məsələyə ali vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşılmalıdır. Belə olan surətdə biz erməni şovinistlərinin bu gün bizə qarşı apardığı haqsız savaşa tutarlı zərbə endirmiş, dünya birliyi üçün, İrəvanı özününküləşdirmiş ermənilərin puç tarixinə də, bununla yanaşı, İrəvan qalasının tarixi həqiqətlərinin aydın mənzərəsinə də, bu həqiqətlər içində özünə mötəbər yer tutan İrəvan Teatrının məzmunlu tarixinə də aydınlıq gətirmiş olarıq.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, teatrın tarixi XIX əsrin II yarısına aid sənədlər əsasında müəyyən olununub. Buna baxmayaraq, əslində bir çox əsaslı faktlarla sübut olunur ki, teatr bu gün bizə bəlli olan tarixdən daha qədim tarixi keçmişə malik olan bir sənət ocağıdır. Müxtəlif mənbələr bizə belə təqdim edir ki, bu teatrın peşəkar fəaliyyətinə qədər uzaq keçmişdə, İrəvan şəhərində qeyri-peşəkar aktyorların Novruz bayramı ərəfəsində, dini mərasimlərdə meydanlarda və ayrı-ayrı məhəllələrdə peşəkar teatrın başlanğıcına zəmin yaradan, xalq teatr nümunələri olan "Kosa-Kosa", "Cütcü oyunu", "Yel baba". "Qodu-qodu", "Güdül" və "Kəvsəs" oyunları oynanılırdı. Belə ki, İrəvan Teatrının tarixi göstərir ki, bu teatrın qeyri-peşəkar fəaliyyətinin səsi eramızın birinci minilliyinin əvvəllərindən gəlir. Çünki hörmətli alim İsrafil Məmmədovun gərgin və geniş araşdırmaları ilə İrəvan Teatrının tarixinə dair aşkarladığı çox vacib və maraqlı faktlar bu teatrın peşəkar fəaliyyətinin 1600-cü illərə təsadüf etdiyini sübut edə bilən səlis həqiqətləri üzə çıxarıb".

Xatırladaq ki, alim (Puteşestvie Şardena po Zakavkaziyu v 1672-1673 qq. Tiflis, 1902. s. 242). mənbəsinə istinadən yazır ki, İrəvan qalasında, İrəvan sərdarının sarayında ulularımızın yüksək bədii-estetik zövq və tükənməz həvəslə tamaşaya qoyduqları səhnə əsərləri hələ üç-dörd yüz il bundan əvvəl də Avropa səyyahlarını valeh edib, heyran qoymaqdaydı: "Fransadan gələn məşhur səyyah Yan Şarden (1643-1713) də sərdarın bu sarayında olub, burada ulularımızın göstərdikləri tamaşalara məftunluqla baxıb və onların səhnələşdirdiyi hərəkətlərini, ifaçılıq məharətini Avropadakı operaya bənzədib".

İftixar Piriyevin bildirdiyinə görə, bu teatrın repertuarında Azərbaycan tarixinə, azərbaycançılığa aid əsərlər elə yarandığı illərdən mühüm yer tutub: "Azərbaycançılıq bu teatrın həmişə əsas dəst-xəttini təşkil edib. Burada elə böyük azərbaycançı şəxsiyyətlərin əsərləri səhnəyə qoyulub ki. XIX əsrin II yarısında Qafqazda baş qaldıran ədəbi-mədəni mühitin inkişafı, maarifçiliyin tərəqqisi sayəsində teatr özündə yeni güc toplayaraq digər Qafqaz teatrları ilə yanaşı, intibah mərhələsinə qədəm qoyur. Qori müəllimlər seminariyasını bitirərək İrəvana gələn və İrəvan gimnaziyasında müəllimlik fəaliyyətinə başlayan Firudin bəy Köçərlinin 1886-cı il, fevral ayının 4-də Mirzə Fətəli Axundovun "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" əsəri əsasında hazırladığı tamaşa bu inkişaf mərhələsinin əsasını təşkil edir. İrəvan mühitində bizim teatr çox böyük rola malik olub. Əhali arasında böyük milli maarifləndirmə işi aparıb teatrımız. Burada Yunis Nuri, Kərim Əhmədov, Qənnadı Cabbar, Mirzəli, Cəfər Əhmədov, Hüseyn Salmanov, Rza Şeyxzadə, Mustafa və Məcid Rəcəbovlar, Mehdi Kazımov, Asəf bəy Şəfiyev, Məmmədağa Şahtaxtlı (Şahtaxtinski), Məşədi Hüseynqulu, Ayaqçı Sadıq kimi sənətkarlar nəsli yetişib. Həmin sənətkarlar İrəvan Teatrının inkişafına fədakarcasına xidmət göstərib.

İ.Piriyevin dediyinə görə, İrəvan Teatrı hər zaman millət, xalq sevgisini uca tutub, bu gün də həmin meyarları ən ali dəyər müstəvisində qoruyur: " İrəvan teatrı və bu teatrın kollektivi üçün millətini sevmək- milli dəyərlərə mötəbər münasibətlə yanaşmaq, dövlətini və dövlətçiliyini göz bəbəyi kimi sevmək və onu canı bahasına belə qorumağa çalışmaq, xalqının istedadlı övladlarını öz istedadsız övladından üstün tutmaq və həmin insanlara daha çox meydan yaratmaq, öz yerini düzgün müəyyən etmək və özgəsinin haqqını tapdalamaq üzərində öz xoşbəxtliyini qurmağa çalışmaq kimi nifrətə layiq məntiqdən sıyrılıb çıxa bilmək həqiqətindən keçir. Bizim teatr öz doğma şəhərində İrəvanda da, doğma Bakımızda da Azərbaycan xalqına böyük məhəbbətlə xidmət edib. İrəvan Azərbaycan Teatrı həmişə belə meyarlara söykənərək yaşayıb-yaradıb. İrəvan Teatrı Azərbaycanı və azərbaycançılığı hər zaman təbliğ edir. Bundan sonra da edəcək".

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər. – 2012. – 22 oktyabr. –S. 12.