Milli bəstəkar musiqimizdə azərbaycançılıq təbliğatı...

Gülnarə Seyidova: "Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin təmsilçiləri azərbaycançılığı təbliğ edən əsərlər yazmaqdan zövq alıb"

Azərbaycan milli bəstəkarlıq məktəbi XX əsrdə daha çox inkişaf edib. Başqa zamanlardan fərqli olaraq Sovet dövrü bəstəkarlığı özünün zənginliyi və çox çalarlılığı ilə seçilir. Bu illər Azərbaycanda böyük bir bəstəkarlıq məktəbi yaradılıb, yeni ənənələr formalaşdırılıb.

Milli zəmin üzərində pərvəriş tapan bu məktəb çox böyük sənətkarların, maraqlı, dahiyana yazılan əsərlərin meydana çıxmasına səbəb olub. Azərbaycan peşəkar bəstəkarlıq məktəbinin beşiyi başında dahi Üzeyir Hacıbəyov dayanırdı. Onun yetirmələri olan klassik bəstəkarlar isə Üzeyir bəyin yolunu davam etdirərək milli ruhda əsərlər yazırdılar. Azərbaycan klassik musiqisi üzərində yaranan bu əsərlərin çoxunda milli ruh özünü göstərir. Bir çox bəstəkarların milli ruhda əsərlər yazmasında və onların vətəndaş kimi formalaşmasında milli-mənəvi dəyərlərimiz, azərbaycançılıq ruhu əsas rol oynayıb. Bu bəstəkarların böyük bir qismi azərbaycançılıq ideologiyasına xidmət edən Üzeyir Hacıbəyov musiqisindən dərs alıb. Üzeyir Hacıbəyovdan danışarkən bir məqamı xüsusi qeyd etmək yerinə düşərdi. Üzeyir bəyin irsini araşdıran alimlərin yazdığına görə, Ü.Hacıbəyov Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə fəal siyasətlə məşğul olub, bir azərbaycançı kimi çox ciddi yazılar yazıb. Həm bir yazar, həm də bir musiqiçi kimi böyük işlər görüb. Fəaliyyəti dövründə azərbaycançılığa xidmət edən əsərlər yaradıb. Tədqiqatçıların sözlərinə görə, o, Sovet dövründə heç vaxt siyasətlə məşğul olmayıb, özünü yalnız musiqiyə həsr edib. Milli ruhlu bəstəkarlar nəslinin yetişməsinə çalışıb. Azərbaycançılıq ideologiyasına layiq əsərlər yazan Üzeyir bəy başqalarından da bunu tələb edib. Onun tələbələrinin hamısı Azərbaycan musiqisinin bayraqdarları olub. Azərbaycan bəstəkarları və azərbaycançılıq mövzusu zaman-zaman bir-birilə əlaqədə olub. Yəni Azərbaycan bəstəkar musiqisi və azərbaycançılıq ideologiyası bir-birini tamamlayıb. Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti dönəminə ölkəmizdə bir çox gənc bəstəkar yaradıcılığa başlayıb. Üzeyir Hacıbəyovun, Müslüm Maqomayevin, Zülfüqar Hacıbəyovun, eləcə də digər bəstəkarların nota köçürdüyü çox maraqlı əsərlərin əsasında milli məfkurəyə bağlılıq dayanırdı. O illərdə yaranan əsərlərin ən dəyərlisi Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himnidir. Sözsüz ki, o illərdə yaranan və hələ də gün işığına çıxa bilməyən mahnılar, əsərlər də az deyil. Sadəcə, onları tədqiq edib, arayıb-axtarıb üzə çıxaran yoxdur. Azərbaycan bəstəkarlarının demək olar ki, əksəriyyətinin yaradıcılığında azərbaycançılıq özünü göstərir. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, Sovet dövrünün ilk illərində yazılan mahnı və romanslar arasında kifayət qədər Azərbaycan təbiətini, azərbaycançılığı tərənnüm edən, gənc nəsildə vətənpərvərlik ruhu yaradan mahnı və romanslar, klassik musiqi nümunələri çoxdur. Bəstəkarlarımız sovet ideologiyasına xidmət edə-edə azərbaycançılığı da unutmayıb. Azərbaycanlı olması il fəxr edən böyük bəstəkarlarımız ustadları Üzeyir bəyin onlara etdiyi Azərbaycan musiqisinə, azərbaycançılığa, Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə xidmət vəsiyyətini heç zaman yaddan çıxarmayıb. Azərbaycan musiqisi tarixində azərbaycançılığı, ana yurdumuzu tərənnüm edən mahnılar çoxdur. Professor Bülbülün (Murtuza Məmmədov-İ.S) ifasında lent yaddaşından eşidilən "Ölkəm" romansı istənilən azərbaycanlının ruhunu oyadır. Üzeyir Hacıbəyovun sevimli tələbələrindən biri, nakam bəstəkarımız Asəf Zeynallının böyük ədibimiz Cəfər Cabbarlının 1919-cu ildə nəşr etdirdiyi "Sevimli ölkəm" şeirinə bəstələdiyi "Ölkəm" romansı azərbaycançılıq ideologiyasının təbliğatında xüsusi rol oynayan bir əsər kimi yaşayır. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda peşəkar lirik mahnı janrının əsasını Asəf Zeynallının ilk lirik romansları təşkil edir. A.Zeynallı yaradıb bu əsərləri. Onun 1928-31-ci illərdə yazdığı romanslar Azərbaycan vokal musiqi xəzinəsinin qiymətli inciləri sayılır. Cəmi 23 il ömür sürən bəstəkar Asəf Zeynallı qısa yaradıcılığı dövründə Azərbaycanın və azərbaycançılığın, Azərbaycan musiqisinin alovlu təbliğatçısı olub. Tədqiqatçılar bildirir ki, A.Zeynallının musiqisi dövrü üçün yeniliyi, müasirliyi, lirik-psixoloji ovqatı əks etdirirdi. Bununla yanaşı, onun yaradıcılığında xalq ruhu, azərbaycançılıq da öz izlərini buraxıb. Musiqişünas Mehriban Əhmədovanın yazdığına görə, bəstəkarın yaradıcılığında vətənpərvərlik motivləri çox güclüdür. O qeyd edir ki, "Ölkəm", "Sual" lirik romansları, vətəndaşlıq pafosu ilə dolu olan "Seyran", "Çadra" və "Sərhədçi" publisistik romansları bəstəkarın vokal sənətinə bəxş etdiyi gözəl musiqi əsərləridir: "Həmin əsərlərdə bəstəkarın xalq musiqisinə bağlılığı, novatorluq xüsusiyyətləri nəzərə çarpır. Əslində, təkcə adı çoxdan musiqi sənətimizin qızıl fonduna düşən "Ölkəm" romansı Asəf Zeynallının əbədi yaşaması və xalq tərəfindən sevilməsi, daim xatırlanması üçün kifayət edərdi. Lakin o, musiqi tarixinə sənətkarlıq baxımından "Ölkəm"dən heç də geri qalmayan, onun kimi sevilən və ifaçıların repertuarından düşməyən gözəl romanslar, mahnılar, kamera-instrumental və simfonik əsərlər bəxş edib. Asəf Zeynallı öz yaradıcılığında Qərb musiqisinin formalarını və janrlarını Azərbaycan xalq musiqisinin ifadə vasitələri ilə əlaqələndirib, onların uğurlu sintezinə nail olub. Beləliklə, o, Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayev ilə birlikdə Azərbaycan milli bəstəkarlıq üslubunun təməlini qoyub".

Biz Azərbaycan peşəkar bəstəkarları və azərbaycançılıqdan danışanda yenə də Üzeyir Hacıbəyovun adını çəkməliyik. Ü.Hacıbəyovun 1932-1936-cı illərdə üzərində işlədiyi və 1937-ci ildə səhnəyə qoyulan "Koroğlu" operası azərbaycançılıq ideologiyasının təbliğində əvəzsiz rola malikdir. Azərbaycanı keçmiş ittifaq məkanında tanıdan bu opera Azərbaycan xalqının əzmkarlığını, vətənpərvərliyini, milli birliyini, şərə və zülmə qarşı birgə mübarizəsini əks etdirirdi. "Koroğlu" operasına baxan azərbaycanlı öz milli kimliyinə, soy-kökünə sahib çıxacaq, babalarının qəhrəmanlığı ilə öyünəcək. Müslüm Maqomayevin yaradıcılığının zirvəsi sayılan "Şah İsmayıl" operası haqda da eyni fikirləri səsləndirmək olar. Bu operanın ilk səhnə quruluşu 1919-cu ildə verilib. O, "Koroğlu"dan illər əvvəl səhnəyə qoyulub və yarandığı vaxtdan da indiyə kimi səhnədən azərbaycançılığı, milli məfkurəyə, dövlətə və dövlətçiliyə bağlılıq hissini təlqin edir. Azərbaycançılıq Azərbaycan bəstəkarlarının ən həssas yanaşdığı bir anlayışdır.

Musiqişünas Gülnarə Seyidovanın sözlərinə görə, Azərbaycan bəstəkarları və azərbaycançılıq mövzusundan danışarkən Üzeyir Hacıbəyov məktəbinin yetirmələri Fikrət Əmirov, Qara Qarayev, Cahangir Cahangirov və başqa bəstəkarları da yada salmaq lazımdır: "Fikrət Əmirov musiqisi Azərbaycan sevgisindən yaranan musiqi olub. Onun azərbaycançılığa xidmət edən "Min bir gecə" və "Nəsimi" baletləri, "Azərbaycan elləri" romansı təqdirəlayiq əsərlərdir. O əsərləri eşidən adam azərbaycançı olmaya bilmir. Qara Qarayev yaradıcılığında da azərbaycançılığın dərin izləri var. Bəstəkar özünün yaradıcılığında azərbaycançılığa söykənən əsərlər yaradıb. 1946-cı ildə tanınan bəstəkar Cövdət Hacıyevlə birlikdə yazdığı "Vətən" operasına görə SSRİ Dövlət mükafatı alan Qara Qarayev bu opera ilə nəinki Azərbaycana, hətta başqa respublikalara da səs salıb. Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri azərbaycançılıq ideologiyasına xidmət edib, bundan sonra da edəcək".

Gülnarə Seyidovanın dediyinə görə, Azərbaycan bəstəkarlarının başlıca işi azərbaycançılığı təbliğ edən əsərlər yazmaq olub. Musiqişünasın bildirdiyinə görə, adicə pambıqçıları, tarlalarda işləyən əmək adamlarını tərənnüm edən mahnılar da azərbaycançılığa xidmət edir. Bu mənada ki, o mahnılar Azərbaycan insanının həyatını, işini işıqlandırır: "Azərbaycan bəstəkarları Azərbaycanı tərənnüm edən, onun torpağını, insanlarını, zəhmət adamlarını vəsf edən çoxlu mahnılar bəstələyib. Azərbaycana həsr edilən istənilən mahnı azərbaycançılığı təbliğ edir. Böyük məhəbbətlə yazılan bu mahnılar insanlarda milli ruh yaradır, mənəvi dəyərlərə bağlılıq aşılayır. İyirminci əsrdə formalaşan bəstəkarlıq məktəbimizin çox ünlü simaları olub və onların yaratdığı azərbaycançılıq mahnılarının çox böyük təsiri hiss olunub. Götürək, böyük Azərbaycan müğənnisi, bənzərsiz Müslüm Maqomayevin "Azərbaycan" mahnısını. "Azərbaycan" mahnısına Azərbaycanı tərənnüm edən və tanıdan, azərbaycançılıq ideologiyasına xidmət edən "musiqi brendi"dir - desək, yanılmarıq. Bu musiqi əsərinin hər bir intonasiyası doğma Vətənə, onun əsrarəngiz təbiətinə, dağına, çiçəyinə, insanlarına, sərvətlərinə sönməz məhəbbətdən, müqəddəs hisslərdən, səmimi Vətən yaşantılarından hörülüb. Müslüm Maqomayev Nəbi Xəzrinin sözlərinə bəstələdiyi bu mahnını eynilə həmin hisslərlə də ifa edib. Ən əlamətdar cəhət budur ki, vətənimizi tərənnüm edən "Azərbaycan" mahnısı, Azərbaycanın sevgi dolu möhtəşəm tərənnümü məhz Heydər Əliyevə həsr olunub. Bu həsrolunmada üç böyük məna var. Birincisi, Azərbaycan adının Heydər Əliyev adına bərabər tutulması, ikincisi, Heydər Əliyevin qəlbində sönməz Azərbaycan sevgisi, üçüncüsü, sənətkarın - müəllifin özünün Heydər Əliyevə bir millət lideri, qurucu dövlət xadimi və sənətkarların əziz dostu kimi səmimi sevgisi. Budur Azərbaycan sevgisindən yaranan əsərin təsiri. Azərbaycançılıq ideologiyasına ən gözəl töhfələrdən biri elə bu əsərdir. Belə əsrlərin sayı onlarladır. Azərbaycan bəstəkarklıq məktəbinin layiqli təmsilçiləri olan bəstəkarlar Azərbaycanı və azərbaycançılığı təbliğ edən əsərlər yazmaqdan zövq alıb. Bəstəkar Elza İbrahimovanın bəstələdiyi və Rəşid Behbudovun ifasında səslənən "Ey Vətən" əsəri də bütün dünyada Azərbaycanı tərənnüm edən mahnılardan biri kimi musiqi xəzinəmizdə özünə yer tutub. Söz yox ki, Elza İbrahimova da vətənpərvərlik mövzusunda bir neçə mahnı yazıb. O mahnılar da müğənnilərin ifasında yer tutub. Tofiq Quliyevin "Bakı haqqında" mahnısı, Süleyman Ələsgərovun "Vətənimdir" romansı, Cahangir Cahangirovun "Arazın o tayında" əsəri də azərbaycançılığın tərənnümçüsü kimi yada düşür. Dünya şöhrətli müğənnimiz Rəşid Behbudov Rauf Hacıyevin bəstələdiyi "Azərbaycan" mahnısını böyük ürəklə oxuyurdu. Bu mahnının sözlərini sevimli şairimiz Ənvər Əlibəyli yazıb. Dünyanın bir çox yerində qastrol səfərində olarkən Rəşid Behbudov bu mahnını da oxuyardı. Azərbaycançılıq ideologiyasına qiymətli töhfə olan belə bəstəkar əsərləri çoxdur. Oqtay Rəcəbovun Adil Babayevin sözlərinə bəstələdiyi "Anam Azərbaycan", Emin Sabitoğlu və Bəxtiyar Vahabzadə əməkdaşlığının uğurlu nəticəsi olan "Azərbaycan" mahnısı öz daşıdığı ideya yükünə görə diqqəti çəkir. "Azərbaycan" mahnısının əvəzsiz ifaçısı Şövkət xanım Ələkbərova idi. Onun ifasında bu əsərin səslənməsi insanlara çox fayda verirdi. Belə mahnılar azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasına, daha geniş səviyyədə yayılmasına təkan verir. Azərbaycan sevgisilə yaranan bu mahnılar hər gün təbliğ edilməlidir. Sovet dövründə yaradıcılıqla məşğul olan bəstəkarlar sovet ideologiyasına xidmət etməyə məcbur edilsələr də, azərbaycançılığı heç vaxt unutmurdular. O illərdə Azərbaycanı tərənnüm edən mahnılar ittifaq miqyaslı tədbirlərdə oxunurdu. Azərbaycan adı hər yerdə eşidilirdi. Xarici ölkələrə qastrol səfərlərinə gedən müğənnilər Azərbaycanı təbliğ edən mahnılar da ifa edirdilər".

Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında azərbaycançılıq ideologiyasına ciddi bağlılığın olması bir faktdır. Bu o qədər geniş mövzudur ki, onu bir yazıda əhatələmək mümkünsüzdür. Bu yöndə araşdırmamızı yenə də davam etdirəcəyik.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər. – 2012. – 29 oktyabr. – S. 12.